Buxoro davlat universiteti filologiya fakulteti


Yordamchi  so„zning  «oraliq  uchinchi»  tabiatiga  egaligi


Download 0.74 Mb.
Pdf ko'rish
bet5/5
Sana07.09.2020
Hajmi0.74 Mb.
#128755
1   2   3   4   5
Bog'liq
ozbek tilida soz turkumlari tasnifi masalalari


Yordamchi  so„zning  «oraliq  uchinchi»  tabiatiga  egaligi.  Tilshunoslikda 

yordamchi so‗zning leksema va  qo‗shimcha orasida «oraliq uchinchi» bo‗lib, ham 

leksema,  ham  grammatik  morfema  xususiyatini  o‗zida  mujassamlashtirishi 

aniqlangan 

[14].

  Ular  shaklan  leksema,  mazmunan    qo‗shimcha  (qiyos:  Кitobni 



akamga/akam  uchun  oldim.)  Shu  tufayli  bo‗lsa  kerak,  til  tizimida  yordamchi 

so‗zning  o‗rni  turlicha  baholanadi 

  ayrim  olimlar  ularni    qo‗shimchaga,  ayrimi 



nutq  bo‗lakchasiga,  ba‘zisi  yordamchi  so‗zga  nisbat  beradi.  Yordamchi  so‗zning 

so‗zmi,  qo‗shimchami  yoki  mustaqil  so‗zning  yordamchi  so‗z  bilan  bog‗lanishi 

so‗z birikmasimi ekanligi hanuzgacha munozara mavzui bo‗lib  qolmoqda. Chunki 

yordamchi  so‗z    guruhi  ichida  shunday  birliklar  borki,  ular  ham  «ma‘noviy 



 

48 


mustaqillik»,  ham  «ma‘noviy nomustaqillik» xususiyatiga ega (ot-ko‗makchilar, 

yordamchi  va  ko‗makchi  fe‘l).  Chunonchi,  [tortib]  mustaqil  so‗z  sifatida 

ravishdosh kabi  qo‗llaniladi:  Baliq  qarmoqni bir tortib,  qochib ketdi. Shu so‗z 

Farhod  tog‘idan  tortib  Shirin  yayloviga    qadar  Sirdaryo  bo‘ylab  tizilib  ketgan 

yetmish ming xalq bu sovuqlarni pisand  qilmaydi. (Oyd.). gapida yordamchi so‗z 

vazifasida  kelgan.  [Tortib]  mustaqil  va  yordamchi  ma‘noga  ega  bo‗lishiga   

qaramay,  mustaqil  leksema  tipiga  kiradi.  [Uchun],  [sayin],  [uzra],  [kabi],  [va]  ga 

o‗xshagan  yordamchi  so‗z  aniq  bir  tushunchani  ifodalay  olmaydi,  ammo  turli 

munosabatni  yuzaga  chiqarib,  yordamchi  so‗z  guruhidan  joy  oladi. 

Yuqoridagilardan  anglashiladiki,  «alohida    qo‗llanila  olish  yordamchi  leksemani 

mustaqil  leksema  bilan  yaqinlashtirsa,  turli-tuman  munosabatni  ifodalash  kabi 

umumlashgan ma‘no uni morfemaga,  qo‗shimchaga yaqinlashtiradi,  leksema va 

morfema  ziddiyatida «oraliq uchinchi» vazifasida keladi.  

Yordamchi so‗zni mustaqil so‗zga  quyidagilar yaqinlashtiradi:  

a) shaklan alohida ajralib turish;  

b) lug‗aviy ma‘noning mavjudligi (ot-ko‗makchi, fe‘l-ko‗makchida); 

d) ko‗pincha ularning mustaqil so‗zlarga yaqinlashishi, ulardan kelib chiqishi.  

Yordamchi so‗zning grammatik morfemaga o‗xshash tomoni ularning morfema 

kabi  mustaqil  nominativ  funksiya  bajarmasligi  ([ammo],  [va],  [sayin],  [kabi]),  

qo‗shimchasimon shaklda bo‗lishi ([-u][-yu][-da][-ki/-kim][-dek/-day][-cha]) 

va  boshqalar.  Biroq  yordamchi  so‗zning  grammatik  morfemadan  farqli  tomoni 

shundaki: 

1)  ular  ajralgan  holda  gap  bo‗lagi,  so‗z  birikmasi  va  gapda  sintaktik 

xarakterdagi vazifa bajaradi. Bu xususiyat, ayniqsa, ko‗makchi uchun xos.  

2)  gap  bo‗lagi  yoki  gapni  o‗zaro  bog‗laydi.  Bunday  funksiyada,  asosan, 

bog‗lovchi va yuklama keladi.  

3) so‗roq, inkor kabi gap ma‘nosini ifodalashga xizmat  qiladi (yuklama). 

Yordamchi  so‗z  mustaqil  so‗z  va  so‗z-gap  oralig‗ida  «oraliq  uchinchi» 

maqomini oladi. O‗z navbatida, yordamchi so‗z ham o‗z ichida umumiy belgisiga 

ko‗ra oraliq uchinchini ajratib chiqaradi. Ya‘ni bog‗lovchida bog‗lash, yuklamada 



 

49 


gap mundarijasiga ta‘sir qilish mohiyatni belgilash darajasida bo‗lsa, ko‗makchida 

sanalgan  har  ikki  belgi  mushtarak.  Bu  uning  «oraliq  uchinchi»lik  mavqeyini 

ko‗rsatadi.   

Yordamchi  so„zning  shakliy  xususiyatiga  ko„ra  turlari.  Yordamchi  so‗z 

shakliy xususiyatiga ko‗ra:  

a) qo‗shimchasimon; 

b) sof  yordamchi so‗z; 

d) nisbiy yordamchi so‗z ko‗rinishiga ega. 

Qo‗shimchasimon  yordamchi  so‗z  har  uchala  yordamchi  so‗z  tarkibida 

uchraydi. Кo‗makchi orasida [-dek/-day],[-cha], bog‗lovchi orasida [-ki/-kim]; [-u]

[-yu],[-da] affikssimon yuklama – bog‗lovchi, yuklama orasida [-mi][-chi][-a][-



ya],   [-ku],[-oq/yoq][-da][-gina] kabi  qo‗shimchaga o‗xshash yordamchi so‗zni 

uchratish  mumkin.    Qo‗shimchasimon  yordamchi  so‗z  shaklan    qo‗shimchaga 

o‗xshaydi,  ammo  yordamchi  so‗z  vazifasini  bajaradi.  Chunonchi,      1.  Po‘latdek 

(kabi)  dadil  bir  yigit  bu  ishdan  hayiqsa,  uyat  bo‘ladi.  (O.Mux.).  2.  Shu  payt 



o‘g‘ilchasi eshikdan yugurib keldi-da (va), dadasining  quchog‘iga otildi. (Oyb.).               

3. Bazmga Gulnoragina (faqat) kelmadi. (S.Ahm).  

Sof  ko‗makchi  sirasiga  [uchun],  [bilan],  [sari],    [qadar],  [kabi],  [singari]

[sayin],  [orqali]  so‗zlari;  sof    bog‗lovchi  sirasiga  [va],  [hamda],  [ammo],  [lekin]

[biroq],  [balki],  [yo],  [yoxud],  [go‘yo],  [agar],  [basharti],  sof  yuklama    qatoriga 

[xuddi][faqat][axir][hatto][naq][atigi] so‗zi kiradi. 



Nisbiy  yordamchi  so‘z  atamasi  ostida  boshqa  turkumga  mansub  bo‗lgan 

so‗zning  yordamchi  vazifasida    qo‗llanilishi  ([old],  [orqa],  [avval],  [bo‘ylab]

[boshlab])  yoki  tabiatida  «shakldoshlik»  mavjud  bo‗lgan  birlik  tushuniladi. 

Masalan,  (yolg‘iz)  sifat  turkumiga  oid    so‗z-yuklama  o‗rnida  (Yolg‘iz  senga 



suyanaman)  ishlatiladi.  Yoki  Vaqtida  yomg‘ir  yog‘adi,  vaqtida    qor  gapida 

(vaqtida) so‗zining  vazifasi bog‗lovchiga yaqin. Bunga o‗xshash misol nutqimizda 

ko‗p.  

Yordamchi  so‗z  mustaqil  so‗z  hisobidan  ortib  boradi.  Yordamchi  so‗zning 



boyishida yana bir yo‗l – ularning ichki tomondan bir turdan ikkinchi turga o‗tishi, 

 

50 


aniqrog‗i,  «oraliq  hodisa»  xususiyatiga  ega  bo‗lgan  ko‗makchi-bog‗lovchi, 

bog‗lovchi-yuklamaning  mavjudligi.  Masalan,  [bilan],  [deb],  [deya]  kabilar  – 

ko‗makchi-bog‗lovchi. Ushbu ko‗makchining bog‗lovchi vazifasida kelishi ancha 

keng  tarqalgan  hodisa.  Ammo  lekin  bu  ishni  paysalga  solish  yaramaydi  gapida 

bog‗lovchi-yuklama    qo‗llanilgan,  ya‘ni  [ammo]  bog‗lovchisi  kuchaytiruv 

yuklamasi vazifasida kelgan.  

 Bugungi  kunda  yordamchi  so‗zni  har  tomonlama  o‗rganish,  uni  lisoniy  tahlil  

qilish ishlari tilshunosligimizda davom etmoqda.  

 

 

         



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

51 


Umumiy xulosalar 

 

       Yuqorida  bayon  qilingan  fikrlardan  shunday  xulosaga  kelish  mumkinki, 



jamiyat  doimo  taraqqiyotda  ekan,  til  ham  taraqqiy  qilib  boraveradi.  Jamiyatda 

bo`lgan  o`zgarishlar  tilga  ta`sir  etmay  qo`ymaydi.  Mustabid  tuzum  (sho`ro)davri  

madaniyatimizga  keskin  ta`sir  o`tkazgan  edi.O`zbek  tili  mavqeyi  pasaygan(rus 

tiliga  e`tibor  kuchaygan  davr)  bir  bosqichda  grammatikadagi  milliy  xoslikka 

ahamiyat  berilmadi. Yaratilgan  darslik, o`quv qo`llanmalarda  ilmiy  qarashlar   rus 

tili  grammatik  talqinlari  asosida  berilar  edi.  Jumladan,  so`zlarni  turkumlarga 

ajratishda  ham  an`ana  bo`lgan  tamoyillar,  miqdor(6ta  mustaqil  so`z  turkumi...) 

kabilarga  tayanildi.    Zero  har  bir  tildagi  so`zlar  o`zining  grammatik  belgisi  va 

semantik  xususiyatiga  qarab  turli  guruhlarga  bo`linadi.  Grammatik  qurilishi 

jihatidan  har  xil  bo`lgan  tillardagi  so`zlarning  semantik-grammatik  xususiyatlari, 

qo`llanish  doirasi,    o`zaro  birikishi,  boshqa  belgilari    doimo  bir  xil    bo`lmaydi. 

Qolaversa,  so`zlarni  turkumlarga  ajratishda  hamma  tillar  uchun  umumiy  bo`lgan 

yagona bir tamoyil bo`lishi mumkin emas.  Muayyan bir tilda so`zlarni turkumlash 

shu  tilda  so`zning  o`ziga  xos  ma`nosi,  grammatik  xususiyati,  so`z  yasalish  tizimi  

va  so`zlarning  o`zaro  birikish  qobiliyati  asosida  ishlab  chiqilishi    lozim.  Zeroki, 

hatto  qardosh  tillar  orasida  ham  so`z  turkumlari    va  ularning  ichki  guruhlarini 

ajratishda ham jiddiy farq bo`lishi mumkin.      

            O`zbek  tilshunosligida  bugungi  kunda  so`z  turkumlarini  ajratishning 

mantiqiy,  lisoniy  mezonlarini  aniqlash  bo`yicha  ma`lum  yutuqlarga  erishildi,  deb 

aytish mumkin. Har bir turkumning turkona lisoniy talqini, boshqa lug‘aviy hamda 

grammatik  kategoriya  bilan  semantik-funksional  o`xshashligi  va  farqi    bo`yicha  

ancha ma`lumotlar qo`lga kiritildi . 

            So`z turkumlari ichida ravish, taqlidlarning o`rni alohida tadqiqot ishlarida 

o`rganildi. Ravishlarning o`zgarmaslik tabiati, lug‘aviy ma`no guruhiga  kiritilgan 

so`zlar  qatlami  qayta  yangi  tamoyillar  asosida  o`rganilib  chiqildi.  Olmoshning, 

sifatning  grammatik  vazifa  bajarish  imkoniyatlari  kengaytirildi.  Taqlidlarning 

MSTlari tizimidagi o`rni, uning lug‘aviy-morfologik-sintaktik tabiati ochib berildi.      


 

52 


Alohida xususiyatga ega modal, undovlar so`z-gap doirasida zamonaviy talqinlarda 

tadqiq  qilindi.  Yordamchi  so`z  turkumlari  tizimi  va  ularning  funksional  jihati, 

lisoniy xususiyatlari yana bir karra o`rganildi.  

       Mustaqil so`z turkumlarining umumiy grammatik ma`nolari formal-funksional 

ilmiy yondashuv asosidà muayyanlashtirildi. 

       Ko`pincha  ot  so`z  turkumiga  nisbat  berilgan  kelishik,  egalik;  fe`l  so`z 

turkumiga  nisbat  berilgan  zamon,  tasdiq-inkor,  shaxs-son  kabi  shakllarning 

turkona  xususiyati  tadqiq  qilindi.  Mazkur  shakllar  tasniflovchi  kategoriyalar 

atamasi  ostida  o`rganila  boshlandi.  Qisqasi,  tilning  morfologiya  sathiga 

qorishtirilgan  sintaktik  hodisalar  aniqlanib,  alohida  o`rganildi.  So`z  turkumlari 

o`zbekona grammatik talqinlar bilan keng yoritildi.  

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

53 


 

 

SHARTLI  QISQARTMALAR 

 

MST - mustaqil so`z turkumi 

YST - yordamchi so`z turkumi 

LMG – lug‟aviy ma`no guruhi 

LMT – lug‟aviy ma`no to`dalari 

UGM - umumiy grammatik ma`no 

ULM - umumlisoniy ma`no 

 

 

 

 

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 

 

 

 

 

 

 

54 


 

 

Foydalangan adabiyotlar 

I.Ijtimoiy-metodologik adabiyotlar: 

1.  Каримов  И.А.  Ўзбекистон:  Буюк  келажак  сари.  -Т.:  Ўзбекистон,  1999.                     

- 486 б.  

2.  Каримов И.А. Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиѐтининг пойдевори. -

Т.: Ўзбекистон, 1997. -Б.42.  

3.  Каримов И. Юксак маънавият – енгилмас куч. -Т.: Маънавият, 2008.-176 б. 

 

II.Ilmiy adabiyotlar: 

4.Акрамов Ш., Акрамова Н. Сўзларнинг валентлиги ҳақида//―Тил ва адабиѐт 

таълими‖, 2009.№6.–Б.71-74.

 

5.Асқарова М. Олмошлар ҳақида баъзи мулоҳазала//  ЎТА, 1969. 4-сон. 

6.Боровков А., Маърупов З., Шермуҳаммадов Т. Ўзбек тили грамматикаси. I 

қисм. Т.,  1953.189 б. 

7.Жўраева М. Феъл майллари классификациясига доир//  ЎТА, 1965.    2-сон.  

8.Зикриллаев  Ғ.  Феълнинг  шахс,  сон  ва  ҳурмат  категориялари  системаси.Т., 

1990. 

 9.Кононов А.Н. Грамматика современного турецкого литературного языка. –



М. –Л.: АН СССР, 1956. – 569 с. 

10.Мадраҳимов И. Сўзнинг серқирралиги ва уни таснифлаш асослари. НДА, 

Тошкент, 1994. 

11.Маҳмудов Н. Маърифат манзиллари. –Т.: Маънавият, 1999.-64 б. 

12.Маҳмудов  Н.  Мустақил  давлатнинг  муқаддас  тимсоли  //―Ўзбек  тили  ва 

адабиѐти ‖, 2009.№5.–Б.3-9.    

 

13.  Маҳмудов  Н.,  Нурмонов  А.,  Собиров  А.,  Набиева  Д.  Она  тили.  6-синф 



учун дарслик. Т.: «Тасвир», 2005. 

14. Менглиев Б., Абузалова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Қарши, 2005. 



 

55 


15.Нарзиева  М.  Ўзбек  тилида  шахсни  ѐш  жиҳатдан  тавсифловчи  отларнинг 

маъно таркиби. Номз.дисс. Т., 1992. 

16.Неъматов Ҳ. Феъл, унинг форма ва категориялари// ЎТА, 1972. 2-сон.  

17.Неъматов Ҳ. Чегара келишиги // ЎТА, 1974. №4. 38-39-б.   

18.Неъматов  Ҳ.  Тажалли  тасаввуф  билиш  назарияси  ва  тилшуносликда  

синтаксисни   ўрганиш масалалари // ―Ўзбек тили ва адабиѐти‖, 1993.№2. –Б.  

27-30

 

19.Нурмонов А. ва б.Ўзбек  тилининг назарий грамматикаси. Тошкент, 2001. 



79-80-бетлар. 

20. Нурмонов А. Ўзбек тилшунослиги тарихи. Т.: Ўзбекистон, 2002. 

21.Нурмонов  А.,  Саримсоқов  Б.  Тил  системасида  сўзларнинг  ўрни  ва 

сўзларни туркумларга ажратиш муаммолари// ЎТА, 1999. 

22.Раҳматуллаев  Ш.  Ҳозирги    адабий  ўзбек  тили  (дарслик)  Т.:  Университет, 

2006. 


23.Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o`zbek tili. Toshkent, 2006. 

24.Сайфуллаева Р. ва б. Ҳозирги ўзбек  адабий тили. Тошкент, 2009. 

25.Содиқова М. Ҳозирги ўзбек тилида сифат. Т.: Фан, 1974. 

26.Содиқова М. Ясама сифатларнинг баъзи хусусиятлари//  ЎТА, 1969. 6-сон. 

27.Степанов Ю.С. Основы общего языкознания. –М., Просвещение, 1975, 21-

стр. 


28.Тожиев  Б.  Тилшуносликдаги  баъзи  муаммолар  ҳақида//  ЎТА,  2004.  

29.Турсунов У. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Т., 1992. 

30.Усмонов С. Умумий тилшунослик. –Т.: Ўқитувчи, 1972, 32-б. 

31. Фозилов Э. Ўзбек тилининг тарихий морфологияси. Т., 1965. 

32.Фузаилов  С.  Ўзбек  тилида  равишлар.  Т.:  Ўзбекистон  СССР  Фанлар 

Академияси нашриѐти, 1953. 

33.Фитрат.  Ўзбек  тили  қоидалари  тўғрисида  бир  тажриба.  Самарқанд  – 

Тошкент: Ўздавнашр. 1940. К.1. Сарф. 1930. К.2. Наҳв. 1930. 

34.Шоабдураҳмонов Ш. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Т.: Фан, 1980. 

35.Шоабдураҳмонов Ш. Ўзбек тилида ѐрдамчи сўзлар. Т., 1953. 



 

56 


36.Ўзбек тили грамматикаси. II том. Тошкент, 1975. 

37.Қурбонова  М.  Шакл-вазифавий  талқинда  субстациаллик  омили//  ЎТА, 

1999. 

38.Ҳозирги замон ўзбек тили (Фахри Камол таҳрири остида чиққан). Т, 1957.  



39. Ҳожиев А. Феълнинг майл турлари ҳақида// ЎТА, 1969.  

40.Ҳожиев А. Феъл. Т., 1963. 

41.Ҳожиев  А.,  Э.Бегматов.  Ҳозирги  ўзбек  адабий  тили  ва  уни  ўрганишнинг 

актуал масалалари// ЎТА, 1982, 5-сон, 11-17-бетлар. 

 

 

 



 

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

57 


MUNDARIJA 

 

Ishning  umumiy tavsifi…………………………………………. 

Kirish……………………………………………………………… 

1- bob.  So`zlarni turkumlarga ajratish mezonlari…………….. 

1 §. So`zlarni turkumlarga ajratish mezonlari xususida ilk 

qarashlar………………………………………………………….. 

2 §. Lisoniy tasnif va uning turlari haqida tushuncha………… 

 3§.  So'z turkumlari va ularni tasniflash tamoyillari…………. 

Bob bo`yicha xulosa………………………………………………. 

2- bob. O`zbek tilida   so`z turkumlarining lizoniy tabiati……. 

1§. Mustaqil so`z turkumlariga xos bo‟lgan  grammatik belgilar….. 

2§. Yordamchi so`zlarning grammatik tabiati…………………….. 

Bob bo`yicha xulosa…………………………………………………. 

Umumiy xulosalar…………………………………………………….. 

Foydalanilgan adabiyotlar. ………………………………………….. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 



 

 

58 


 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

59 


 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

60 


 

 

 



Download 0.74 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling