Buxoro davlat universiteti psixologiya kafedrasi

ETNOPSIXOLOGIK TADQIQOTLARDA ISHLATILADIGAN METODLAR


Chet ellarda va mamlakatimizda kilingan ilmiy ishlarni analiz kilar ekanmiz, etnopsixologik tadkiqotlarda xilmaxil uslub va metodlar kullanilganning guvoxi bo`lamiz. Chunki bunday tadkiqotlarda shaxs xususiyatlarini o`rganuvchi turlicha testlardan tortib. proektiv metoxtar. eksperimentallar ning turlicha kurinishlari, surok metodlari anketa, interv’yu, sotsiometriya, shakl metodlari va boshkalar ishlatiladi. Bu metodlar xozirgi kunlarda ham "madaniy muxit va shaxs", guruxlararo munosabatlar hamda kiesiy tadkiqot­larda kullanmokda. Bunday ishlarni fakatgina ijtimoiy psixologlar emas, balki umumiy psixologiya bilan shugullanuvchi olimlar ham utkazmokdalar. Lekin shunday bo`lishiga karamay. etnopsixologik metodlarning taksisligi kun sayin sezilmokda. Chunki etnopsixologiya muammosi bilan shugullanishni maksad kilib kuygan xar bir tadkiqotchi e mavjud metodikalardan birini kayta o`zgaritirishga. yoki bo`lmasa, o`zicha yangi metodni kashf kilishga majbur bo`lmokda. Nixoyat. etnopsixologik metodlarni kullashning nokulayligi shundaki, masalan, Amerikada juda yaxshi natija berib. ishonchli ma`lumotlar tuplangan metodika Osie mamlakatlari yoki bizning jumxuriyatimiz sharoitidaumuman xech narsani ulchamasligi mumkin. Masalan, Ravyonning matrik testi na muxit ta`sirlari daxlsiz deb hisoblangan Kettellning intellekt testi ham baribir, kisman bo`lsada. muxit sharoitlarini hisobga olishni talab kiladi, qolaversa ularni sharxlash masalasida aloxida extietqorlik zarur. Shuning uchun ham xozirda butun jaxon olimlari xar kanday madaniy muxitdan ham yuqori turadigan. universal test yoki metodika yaratish fikrining asossizligi xakida umumiy fikr bildirmokdalar.
Etnopsixologik tadkiqotlar utkazishni maksad kilib kuygan xar kan­day tadkiqotchi asosiy printsiplar sifatida madaniy muxit sharoitlarining xilma xilligi va ularning o`zaro bir birlariga ta`sir kursatishini inobatga olmogi zarur. Bu narsa etnopsixologik tadkiqot dasturini to`zishda albatta hisobga olishi kerak. misol uchun. O`zbekiston sharoitida tadkiqot utkazilmokchi bo`linsa, kuyidagi narsalarga e`tiborni karatish lozim: 1) shu xudud sharoitida yashovchi barcha millatlarga xos bo`lgan umumiy psixologik omillar va ularni aniklash usullarini ; 2) fakat o`zbek millatiga xos bo`lgan psixolo­gik sifatlar va omillarni aniklash; 3) aniklangan omillarni yoki psixologik sifatlarni ulchaydigan yoki eksperimental usulda tekshirishga imqon beradigan metodlarni tavlash va ularni qonkret sharoitlarda moslash; 4) tadkiqotchilar guruxini tekshirplaetgan milliy gurux tilini, urfodatini biladigan xodimlar bilan ta`minlash. Chunki. tadkiqot ob`ekta hisoblangan guruxda usha gurux tilida tadkiqot utkazish kerak, to ki tekshiruvchilarga kuynlgan xar bir talab. savol va topshiriklar ular uchun tushunarli bo`lsin.
Shuni aloxida ta`kidlash lozimki, u yoki bu milliy gurux psixologiyasini, undagi etnik steriotiplarni tekshirishga karagilgan maxsus metodlar yo`k, shuning uchuk ham gadkiqotlar mavjud metodlar orasidan keragini tanlab, ularni joy sharoitlariga moslash kerak bo`lsa, u tildan bu tilga tarjima kilish kerak. Tarjima xususida shuni aytish kerakki. maxsus psixologik.testlar yoki metodlarni (anketalar. suroklar. shkalalar savollarini) tarjima kilish tarjimondan yuksak bilimdonlik va professional sifatlarnni talab kiladi. Aks xolda, metodika o`z kiymatini yo`qotishi yoki kerakli sifatni aniklamasligi yoki ulchamasligi mumkin. Xattoki, noverbal (ogzaki berilgan) testlarni turli sharoitlarda kullab, olingan ma`lumotlarni sharxlash boskichida uning mazmunn yoki maksadi o`zgarganligi ko`plab tadkiqotlarida isbotlangan. Shuning uchun ham xar kanday metodik uslubni kullashdan oldin uni kichikrok gurux doirasida sinab kurish va natijalarni ekspertlarga berib yoki boshka erdamchi metodlar erdamida kayta sinovdan utkazish yo`li bilan tekshirib olish maksadga muvofikdir.
Qonkret etnopsixologik tadkiqotlarga kuyiladkgan yana bir talabtadkiqotni tabiiy sharoitlarida, tekshiruvchilar uchun tanish bo`lgan joylarda kiska kursatmalar berish yo`li bilan utkazishdir. CHunki etnopsixologik tadkiqotlarda ko`pincha turli esh, kasb va ma`lumotga ega bo`lgan ishxslar ishtirok etadilar. SHuning uchun ham ularning barchasi uchun tushunarli, anik topshirik lar tizimini to`za olish ham psixologdan kator professional malakalarni ta­lab kiladi.
Bizning nazarimizda, xozirgi paytda etnopsixologik muammolar orasida eng muxim yoki bu millat vakillaridagi etnik steriotiplarni tadkik kilishdir. Bunda kanday metodlardan foydalanish mumkin? Rus tadkiqotchisi G. U. Ktsoevaning ezishicha, bu er da turt guruxli metodlarni kursatish mumkin:

1. 
   SHkalali ulchov metodlari ular asosan millat vakillaridagi gurlicha etnik ustanovkalarini tekshiradi. Masalan, Bogardusning mashxur shkalasi: kiesiy fikrlash yo`li bilan berilgan juftliklar ustanovkalarini xar bir tekshiruvchi tomonidan anik baxolanishiga asoslangan. YOki Laykartning "Baxolashlar yigindisi" metodi ham u yoki bu millat vakiliga xos ustanovka fikrlariga tekshiruvchining e`tirozi yoki e`tirofini aniklaydi. Bu metodlar butun jaxon mikesida ko`pgina tadkiqotlarda ishlatilgan va joy sharoitlarp­ga moslashtirish jixatidan reqord kuygan desak bo`ladi.
   

2. Ko`zatish va surok metodlari bunda usha madaniy muxitga xos bo`l­gan, uning bevosita boyliklari hisoblangan moddiy va ma`naviy kadriyatlar, maishiy sharoitlar, odatlar. an`analar va xokazolar tashkaridan o`rganiladi. Surok metodalari ichida ko`prok anketa usuli kullaniladi, bunda ham millat vakilinnng turmush tarzi. avtobiografik ma`lumotlari aniklanib. ilmiy xulosalar qontyont analiz kilinadi. Amerikalik olimlar D. Kati va Breshshlar surok metodining o`ziga xos kurinishini etnik steriotiplarni aniklashda ishlatishgan. Masalan, ular kiziktiraetgan masala buyicha imqoni ko`p javoblar ichidan "O`zinikini" tanlab belgilashni surashgan. Bundan tashkari. 84 xil sifatni o`z ichiga olgan ruyxatdan o`z millatiga va boshka millatga xos bo`l­gan 5 etakchi sifatni ajratib berish topshirigini berishgan. Shu yo`l bilan etnik steriotiplar aniklangan.
3. Proektiv metodlar bu guruxga asosan Pop shaxning "Siex doglari" testi, tematik appertseptsion test (TAT), boshlangan jumlalarni tugatish tes­ti, fotosuratlarni baxolash testi, Lovyonfel’dning mozankalari testi va boshkalar kiradi. Mavxum berilgan topshiriklarni bajarish sifati va javoblarining yo`nalishi buyicha turli millatlarga oid stereotiplar urnatilgan.
4. Shaxsning aloxida sifatlarini aniklashga karatilgan testlar. Ma­salan, G. Deyker va N. Fridlarning milliy xarakter xususiyatlarini o`rgayanishga karatilgan testlari. Ular asosan shaxsning ta`sirchanligi va hissiy reaktsiyalarini o`rganadi. Bundan tashkari. shu gurux testlarga aloxida intellektni tekshiruvchi. ma`naviy dunekarashni o`rganish, adolat hissini aniklash. badiiy testlar va boshka testlari kiradi. Ayniksa. milliy steriotiplarni aniklashda millatning tilini barcha tilshunoslik uslublari bilan o`rganib chikish ham juda kimmali ma`lumotlar tuplash imqonini beradi. CHunki, til u yoki bu millat vakilinnng o`ziga mansub millatga xos milliy kadriyatlarni, steriotip­larni o`zlashtirishida asosiy vosita rolini uynaydi. SHuning uchun ham etnopsixolog o`z tadkiqotlarini tilshunos. etnograf, etnolog, sotsiolog, tarixchilar hamqorligida utkazadi.
YUqorida aytib utilgan metodologik va metodik uslublar milliy psixologiyani o`rganishda fakat asosiylari xolos. CHunki, millatlarning ko`p kir kin. bu narsa tadkiqotning maksadlariga, tadkiqotchining esa uslubiy tayyorgarlik darajasiga boglikdir.