Buxoro davlat universiteti psixologiya kafedrasi

O’ZBEKISTONDA IJTIMOIY PSIXOLOGIK TADKIQOTLARNING IRNI VA ISTIKBOLLARI


Ijtimoiy psixologiyaning fan sifatida yurtimizda rivojlanish tarixiga e`tibor beradigan bo`lsak, shuni ta`kidlash lozimki, u oxirgi un yil liklar mobaynida shakllanmokda, xolos. Lekin tarixdan, umuman psixologiyaning O`zbyokiston xududida shakllanishini taxlil kilinsa. unish diniyfalsafiy okimlar va karashlar tizimida o`ziga xos tarzda shakllanib kelganini kurish mumkin. Masalan, eramizning, IIIII asrlarida rivoj topgan mexa­nizm (asoschisi Mani) yoki mazdakizm (asoschisi Mazdak) va boshkalar o`z diniy karashlari tizimida ijtimoiy munosabatlar, ijtimoiy adolat va shaxsning o`ziga xosligi kabi goyalarni kyong tashviqot kilganlar. Lekin tarix bizga shundan darak beradiki, yaxlit, sistematik ijtimoiy psixologik karashlar siste­masi umuman bo`lmagan. Ijtimoiy psixologik tadkiqotlarning utmishdagi va xozirgi kundagi xolati M. Otajonovning kator ilmiy maqola va risolalarida bayon etilgan. Uning oxirgi yillarda utkazilgan ilmiy tadkiqoti natijalariga kura, ijtimoiy psixologiya fan sifatida muximlik shajarasida ikkinchi urinni egallaydi, ya`ni Respublikamiz xududida ilmiy ijod kilaetgan olimlardan 43 foizining fikricha, ijtimoiy psixologiya va ana shu fanning muammolari eng istikbolli va echilishi zarur, dolzarbdir.
Shuni aloxida ta`kidlash lozimki, O`zbekistonda utkazilaetgan ijti­moiy psixologik tadkiqotlar asosan oilada va oilaviy munosabatlarga bagishlangan. Chunonchi, birinchi ijtimoiy psixologik tadkiqot ham 70yillarning oxirida 80 yillarning boshida I. Ekubov tomonidan utkazilgan bo`lib, u oila­viy munosabatlarning barkarorligi va erxotin ijtimoiy rolarning muvofikligini ta`minlovchi sotsialpsixologik omillarni o`rganadi. Tadkiqot natijasida shu narsa aniklandiki, oila a`zolarining rollar borasidagi mu­vofik o`zaro munosabatlari oilaviy hamjixatlikning muxim shartidir. Oila­viy majorolar esa, asosan xozirgi zamon o`zbek aelining ijtimoiy mexnat bi­lan bandligi hamda oilaviy munosabatlarda eskilik sarkitlarining saklanib qolganligidadir.
G. B. Shoumarov va E. A. Morshinalarning (1986) tadkiqotlarida esa oilada bolalarning tarbiyasiga bevosita ta`sir kursatadigan ijtimoiy psixo­logik omillar o`rganildi, chunonchi. unda o`ziga xos milliy va an`anaviy o`zaro munosabat xususiyatlarining urni belgilanadi.
Oilaviy munosabatlar psixologiyasi xususida utkazilgan muxim tadkiqotlardan biri N. Soginovning o`zbek oilasiga xos bo`lgan niqox va oila munosabatlari niqoxdan qonikish, niqox motivlari, oila kurishning o`zbeklarga xos bo`lgan esh xususiyatlari, esh o`zbek oilalaridagi psixologik mojarolar va ajralishlarning sabablarini sistematik tarzda o`rgangan ilmiy ishidir. Bu tadkiqotda ilgari xech o`rganilmagan ilmiy ma’lumotlar tuplandiki, ularga kura, o`zbek oilasining kurilishiga sabab bo`ladigan asosiy motiv bu "Farzandli bo`lish", (birinchi urinda), ikkinchi urinda "Jamoatchilikning gap suziga qolmaslik", uchinchi urinda "Ota-ona va kavmikarindoshlarning istaklarini bajo etish" va xokazolar aniklandi. N. Soginovning tuplangan ma`lumotlari esh oilalar, mojaroli oilalar va eshlar tarbiyasi bilan mashgul bo`lgan lar uchun muxim ilmiy yo`lyo`rikdir.
Bundan tashkari, oxirgi yillarda katta guruxlar psixologiyasiga oid kator tadkiqotlar utkazildi va utkazilmokda. Masalan, shu kitob muallifining o`zbek xotin kizlari ijtimoiy tasavvurlarning o`zgarishi mexanizmini liklar mobaynida shakllanmokda, xolos. Lekin tarixdan, umuman psixologiyaning O`zbyokiston xududida shakllanishini taxlil kilinsa. unish diniyfalsafiy okimlar va karashlar tizimida o`ziga xos tarzda shakllanib kelganini kurish mumkin. Masalan, eramizning, II-III asrlarida rivoj topgan mexa­nizm (asoschisi Mani) yoki mazdakizm (asoschisi Mazdak) va boshkalar o`z diniy karashlari tizimida ijtimoiy munosabatlar, ijtimoiy adolat va shaxsning o`ziga xosligi kabi goyalarni kyong tashviqot kilganlar. Lekin tarix bizga shundan darak beradiki, yaxlit, sistematik ijtimoiy psixologik karashlar siste­masi umuman bo`lmagan. Ijtimoiy psixologik tadkiqotlarning utmishdagi va xozirgi kundagi xolati M. Otajonovning kator ilmiy maqola va risolalarida bayon etilgan. Uning oxirgi yillarda utkazilgan ilmiy tadkiqoti natijalariga kura, ijtimoiy psixologiya fan sifatida muximlik shajarasida ikkinchi urinni egallaydi, ya`ni Respublikamiz xududida ilmiy ijod kilaetgan olimlardan 43 foizining fikricha, ijtimoiy psixologiya va ana shu fanning muammolari eng istikbolli va echilishi zarur, dolzarbdir.
SHuni aloxida ta`kidlash lozimki, O`zbyokistonda utkazilaetgan ijti­moiy psixologik tadkiqotlar asosan oilada va oilaviy munosabatlarga bagishlangan. CHunonchi, birinchi ijtimoiy psixologik tadkiqot ham 70yillarning oxirida 80 yillarning boshida I. Ekubov tomonidan utkazilgan bo`lib, u oila­viy munosabatlarning barkarorligi va erxotin ijtimoiy rolarning muvofikligini ta`minlovchi sotsialpsixologik omillarni o`rganadi. Tadkiqot natijasida shu narsa aniklandiki, oila a`zolarining rollar borasidagi mu­vofik o`zaro munosabatlari oilaviy hamjixatlikning muxim shartidir. Oila­viy majorolar esa, asosan xozirgi zamon o`zbek aelining ijtimoiy mexnat bi­lan bandligi hamda oilaviy munosabatlarda eskilik sarkitlarining saklanib qolganligidadir.
G. B. SHoumarov va E. A. Morshinalarning (1986) tadkiqotlarida esa oilada bolalarning tarbiyasiga bevosita ta`sir kursatadigan ijtimoiy psixo­logik omillar o`rganildi, chunonchi. unda o`ziga xos milliy va an`anaviy o`zaro munosabat xususiyatlarining urni belgilanadi.
Oilaviy munosabatlar psixologiyasi xususida utkazilgan muxim tadkiqotlardan biri N. Soginovning o`zbek oilasiga xos bo`lgan niqox va oila munosabatlari niqoxdan qonikish, niqox motivlari, oila kurishning o`zbeklarga xos bo`lgan esh xususiyatlari, esh o`zbek oilalaridagi psixologik mojarolar va ajralishlarning sabablarini sistematik tarzda o`rgangan ilmiy ishidir. Bu tadkiqotda ilgari xech o`rganilmagan ilmiy ma’lumotlar tuplandiki, ularga kura, o`zbek oilasining kurilishiga sabab bo`ladigan asosiy motiv bu "Farzandli bo`lish", (birinchi urinda), ikkinchi urinda "Jamoatchilikning gap suziga qolmaslik", uchinchi urinda "Otaona va kavmikarindoshlarning istaklarini bajo etish" va xokazolar aniklandi. N. Soginovning tuplangan ma`lumotlari esh oilalar, mojaroli oilalar va eshlar tarbiyasi bilan mashgul bo`lgan lar uchun muxim ilmiy yo`lyo`rikdir.