Buxoro davlat universiteti samadova sarvinoz samad qizi

Inson va jamiyat hayotida g`oya, mafkura, 
ma`naviyatning o`rni. 
Aslida ma’naviyat milliy urf-odatlar, tarbiya an’analari, axloq-
odob aqidalari, qadriyatlari, din, e’tiqod, madaniy-ma’rifiy ijtimoiy-
didaktik falsafiy pedagogik qarashlar ruhiy–psixologik jarayonlar va 
shu kabilar majmuasidir.
O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimov 
ilgari surgan fikr va g‘oyalarning ilmiy tavsifi, nazariy-amaliy 
tadqiqot saboqlari natijasi o‘laroq ma’naviyatning quyidagi tarkibiy 
qismlari aniqlandi:
❖ Madaniy –ma’rifiy yuksaklik. 
❖ Ijtimoiy –didaktik taraqqiyot
❖ Falsafiy-pedagogik o‘sish 
❖ Iymon-e’tiqodning butunligi
❖ Milliy axloq -odob meyorlariga to‘la rioya qilish
❖ Ilm –ma’rifatli bo‘lish 
❖ Insonparvarlik, vatanparvarlik, xalqparvarlik, adolatparvarlik.
❖ Milliy qadriyatlarga muhabbat
❖ Fidoyilik, mardlik jasurlik tashabbuskorlik
❖ Poklanish 

---

23 
❖ Islom diniga e’tiqod qilish 
❖ Vatan va xalq mustaqilligini doimiy himoya qilish va unga 
xizmat qilish 
❖ Ajdodlar va ularning merosiga chuqur hurmat va shu kabilar.
Shu o‘rinda qadriyat tushunchasiga alohida to‘xtalib o‘tish joiz.
Qadriyat – tabiiy va ijtimoiy hayotda namoyon bo‘ladigan, odamlar 
tomonidan qadrlanadigan ular uchun foydali ahamiyatli, moddiy – 
iqtisodiy, madaniy-ma’naviy mafkuraviy, siyosiy huquqiy, diniy, 
milliy, ijtimoiy omillar yig‘indisidir. U qadr qimmat degan ma’noni 
anglatadi
1
.
Ma’naviy qadriyatlarning tarkibiy asoslari qo‘yidagilardan iborat:
1. Axloqiy qadriyatlar: axloqiy bilimlar malaka va ko‘nikmalar, axloq 
qoidalari yordamida o‘quvchining xulq-atvori, xatti- harakatlarini 
boshqarish tizimidir. Axloqiy madaniyat o‘quvchining ko‘p qirrali 
faoliyati davomida shakllanib va takomillashib boradi. Axloqiy 
madaniyat ko‘rinishlari, qirralari, shakllari xilma-xil:
❖ Insonparvarlik, halollik, tashabbuskorlik, mehnatsevarlik;
❖ Erksevarlik, faollik, ijodkorlik haqiqatgo‘ylik, mas’uliyatlilik; 
❖ Sahiylik, kamtarlik poklik va shu kabilar 
Axloqiy qadriyatda axloqiy odat, ahloqiy bilim, axloqiy ishonch 
muhim o‘rin tutadi.
2. Badiiy qadriyatlar: 
-xalq og‘zaki ijodi (asotir, afsona, rivoyat, ertak, doston, maqol, 
matal, qo‘shiq, latifa, lof, xalq dramasi, askiya,); 
-xalq tasviriy va amaliy san’ati (xalq yaratgan badiiy estetik 
san’at namunalari, xalq teatri, xalq musiqiy san’ati); 
-ijtimoiy tarixiy taraqqiyot jarayonida paydo bo‘lgan, rivojlangan, 
qadriyat darajasiga kutarilgan an’analar, urf-odatlar, rasm-rusumlar 
amaliy faoliyatidagi ilg‘or tajribalar yig‘indisidan iborat. 
xalq og‘zaki ijodining ma’naviy qadriyatlarini targ‘ib etishdagi 
ta’sir kuchi, unda xalqning o‘zligi, milliy xarakter xususiyatlarining 
ochib berilishi bilan xarakterlanadi va ularda xalqning g‘oyaviy-
siyosiy, axloqiy, badiiy-estetik, ekologik, iqtisodiy, diniy, aqliy, 
jismoniy madaniyati mazmuni, ma’naviy talab va ehtiyojlari, orzu-
umidlari, ta’lim-tarbiya shakl, usul va vositalari o‘z ifodasini topgan. 
1
Ma`naviyat asosiy tushunchalar izohli lug`ati. T.: “G`afur G`ulom”nashriyoti. 2013 yil. 409 
bet. 

---

24 
3. Diniy qadriyatlar: Din siyosat emas, lekin ma’naviy hayotning 
tarkibiy qismidir. Mustaqilligimizning ma’naviy zaminini qaror 
toptirishda diniy e’tiqodlar ham ma’lum ahamiyatga ega ekanligini 
unutmaslik kerak. Din ijtimoiy ong shakllaridan biri bo‘lib, 
madaniyatning namoyon bo‘lish shaklidir. Diniy qadriyatlar ko‘plab 
millatlar, elatlar,xalqlarga taalluqli bo‘lgan, ularni g‘oyaviy jihatdan 
birlashtirgan diniy talablar, g‘oyalar, rivoyatlar, amaliy marosimlar, 
bayramlar majmuasidan iboratdir. Islom dini misolida ko`rib o‘tadigan 
bo‘lsak, yer yuzida 1 milliarddan ortiq kishining islom diniga e’tiqod 
qilishini, islom yer yuzidagi 120 davlatda tarqalganligini, 30 dan ortiq 
davlatda islom davlat dini deb e’lon qilinganligini va bu barcha 
kishilarning din asoslari (arkon iddin) deb hisoblangan Iymon, Islom 
va Ehson talablari asosidagi birligini kirishimiz mumkin. Iymon 
talablari 7 ta aqidani, Islom talablari 5 ta amaliy marosim talablarini, 
Ehson-sidqidildan aqidalarga ishonish va marosimlarni ado etishni 
tashkil qiladi. 
4. Milliy qadriyatlar alohida olingan xalq, millat va elatlarning
o‘z tarixiy taraqqiyoti davomida yaratadigan barcha moddiy va 
ma’naviy boyliklar, urf-odatlari, marosimlari, bayramlari va 
millatlarning o‘zligini belgilaydigan boshqa o‘ziga xos tomonlari 
yig‘indisidan iboratdir. Bu o‘ziga xoslik moddiy, ma’naviy, ijtimoiy, 
oilaviy hayot, turmush tarzida namoyon bo‘ladi. 
Bundan tashqari, xalq amaliy san’ati, xalq o‘yinlari, rasm-
rusumlari, urf-odatlari, marosimlari milliy qadriyatlarga kiradi. 
Bulardan boshqa qo‘yidagi qadriyatlar haqida gapirish mumkin: 
5. Tabiiy qadriyatlar (yer-suv, havo, yer osti va usti boyliklari). 
6. Ijtimoiy qadriyatlar (oila, millat, sinf va hokazo). 
7. Moddiy qadriyatlar 
8. Ma’naviy qadriyatlar 
9. Umuminsoniy qadriyatlar 
10.Oilaviy qadriyatlar 
11. Shaxsiy qadriyatlar
Bu qadriyatlarga hurmat albatta insonda ta’lim tarbiya orqali
shakllantiriladi va bu boradagi bilimlar milliy g‘oya va ma’naviyat 
asoslari turkumiga kiruvchi fanlar orqali singdiriladi.