Buxoro davlat universiteti samadova sarvinoz samad qizi

Shaxs manfaatlari va erkinligi – insonlarning o‘z hayoti va 
faoliyatini amalga oshirishi bo‘lib, u ozod shaxs sifatida mehnat qilish, 
bilim olish, o‘zi istagan kasb, hunarni, diniy etiqod va boshqalarni 
ixtiyoriy tanlashi kabilarni o‘z ichiga qarmrab oladi. Qadimgi 
jamiyatlardan 
hozirgacha 
erkinlik, 
ozodlik, 
tenglikni 
barcha 
insonlarning ijtimoiy mavqei, dini, irqi, jinsi, millatidan qat’iy nazar 
qonunlar oldida teng huquqligini ta’minlash xalqning asosiy maqsadi 
bo‘lib kelgan. Shaxs erkinligining tarkibiy qismlari: shaxsning 
daxlsizligi, qadr-qimmati, diniy e’tiqod, vijdon erkinligi, so‘z erkinligi, 
ijod erkinligi, xususiy mulkka – egalik huquqi va boshqalardan iborat. 
Shaxsning daxlsizligi qoidalari qadimgi va o‘rta asrlarda cheklab 
kelingan. Insoniyat tarixida shaxs erkinligini ro‘yobga chiqarishda 
AQShda XVIII asr oxirida qabul qilingan «Inson huquqlari to‘g‘risida 
Bill» va fransuz inqilobi davrida qabul qilingan «Inson va grajdanlar 
huquqlari deklaratsiyasi» muhim o‘rin tutadi. Bu borada BMT 1948 yilda 
qabul qilgan va uning Nizomiga kiritilgan «Inson huquqlari umumjahon 
Deklaratsiyasi» katta ahamiyat kasb etadi. Hozirgi davrdagi ilg‘or, 
demokratik 
jamiyatlarning 
qonunlarida, 
xususan, 
O‘zbekiston 
Respublikasi Konstitusiyasida ham shaxs erkinligi kafolatlangan. Shaxs 
erkinligiga daxl qilib, moddiy va ma’naviy zarar yetkazgan, jabr-zulm 
qilgan shaxslar qonuniy jazoga tortiladi. Sobiq sho‘rolar davrida so‘z 
erkinligi, diniy e’tiqod erkinligi, shaxsning milliy tuyg‘ulari ta’qib 
qilinar, millatparvar odamlar «millatchi», «antisovet» deb jazoga tortilar 
edi. Nazariy-falsafiy jihatdan shaxs erkinligi har bir davrda nisbiy 
ma’noda amal qiladi. Tanazzulga uchrayotgan jamiyatlarda turli 
zo‘ravonlik, nohaqliklar oqibatida shaxs erkinligining buzilishi, 

---

40 
insonlarning qadr-qimmati yo‘qolib borishiga sabab bo‘ladi. Shaxs 
erkinligidan ko‘p foydalanuvchilar emas, balki vijdon, iymon, insof 
kabi burchlarni a’lo bajaruvchilar haqiqiy buyuk insonlardir. Burch va 
mas’uliyat shaxs erkinligini oqilona boshqarib turadi. Burchni, 
mas’uliyatini yaxshi bilgan odamlarning el, yurt oldida obro‘yi, qadr-
qimmati ham oshib boradi. Bunday shaxslarni xalq e’zozlaydi. Shaxs 
erkinligini yuzaki, biryoqlama tushungan odamlar barcha ishlarda faqat 
o‘z manfaatini o‘ylab, boshqalarni haq-huquqlarini toptashga urinadi. 
Davlat, qonun tomonidan inson haq-huquqlarini himoya qilishi 
fuqarolarning ilm olish, mehnat qilish, jamiyat hayotida yuz berayotgan 
voqea-hodisalar haqida erkin so‘zlash, ijobiy yoki tanqidiy fikrni 
aytish, halol mehnat bilan topilgan mulkka egalik qilish huquqlaridan 
foydalanishga 
imkon 
beradi. 
O‘zbekiston 
Respublikasi 
Konstitutsiyasida shaxs erkinligini yuzaga chiqaruvchi barcha huquqlar 
kafolatlangan. 
Shaxs manfaatlari va erkinligining ma’naviy jihatlari shundaki, 
shaxs qadr-qimmatini himoya etish, uning erkin huquqini ta’minlash,
uni tabiiy ofat, balki ijtimoiy institutlar tazyiqidan, hatto o‘z havoi 
nafsi, tanazzulga olib boruvchi mayllardan himoya etish, turli-tuman 
ehtiyojlarining qondirilishi uchun sharoit yaratish, shaxs manfaatlarini 
himoya qilish – milliy va umumbashariy ma’naviyat tizimidagi eng 
oliyjanob vazifalardir.
Shaxs manfaatlari va erkinliklari, uning burch va majburiyatlari 
masalasi ma’naviyat asoslari turkumiga kiruvchi fanlarning eng
muhim masalalaridan hisoblanadi. Insoniyat o‘z taraqqiyoti jarayonida
shaxs manfaatlariga oid bo‘lgan maxsus qonunchilik tizimini yaratgan. 
Bu tizim o‘z taraqqiyotida uchta katta bosqichni bosib o‘tgan. Birinchi 
bosqich 1789 yildagi Fransiya inqilobining Inson va fuqaro huquqlari 
deklaratsiyasi qabul qilinganidan boshlanib, I jahon urushigacha bo‘lgan 
(1914 y.) davrni o‘z ichiga oladi. Bu davrda shaxs erkinligi va fuqarolar 
tengligi, shaxs daxlsizligi, xususiy mulkka egalik, saylash va saylanish 
kabi shaxsiy va siyosiy huquqlar bilan boshqa masalalar tartibga 
solingan. Ikkinchi bosqichda (1914—1950 yillar) insonlarning turli 
g‘oya va harakatlar ta’sirida mehnat qilish, dam olish, ijtimoiy yordam 
olish bilan bog‘liq ijtimoiy-iqtisodiy huquqlariga oid qonunchilik 
rivojlangan. Uchinchi bosqich 20- asrning 2-yarmidan bugungi 
kungacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu davrda tinch yashash, 
atrof-muhit tozaligiga erishish, axborot olish huquqi bilan bog`liq 
masalalar faol muhokama qilinib, ularni hal etish yo‘llari qidirilmoqda. 

---

41 
Bu davrda inson huquqlari sohasida xalqaro qonunchilik tizimi 
shakllandi. BMT tomonidan yetmishga yaqin, Yevropa Kengashi Bosh 
assambleyasi tomonidan bir yuz oltmishdan ziyod, YUNESKO da 
yetmishdan ortiq, Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkilo-ti 
tomonidan o‘ttizdan ko‘proq inson huquqlariga taalluqli xalqaro 
konvensiyalar, deklaratsiyalar, paktlar qabul qilindi. Hozirgi paytda 
inson huquqlari bo‘yicha 400 yaqin xalqaro hujjat mavjud. 
O‘zbekiston Respublikasida inson huquqlari oliy qadriyat deb 
tan olingan. Odamlardan qonunga xilof tarzda foydalanishga, ularning 
g‘ayriqonuniy migratsiyasiga va savdosiga qarshi kurash yuzasidan 
davlatimiz tomonidan qator aniq chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Odam savdosiga qarshi kurashda ko‘zlangan maqsadimizga 
erishish uchun mahalalarda turli uchrashuvlarni tashkil etish va ushbu 
turdagi jinoyatlarning oqibatlari haqida mahalla ahlini, ayollarni, 
yoshlarni xabardor qilib borish, ta’lim muassasalarida o‘quv kurslari 
tashkil etish, ommaviy axborot vositalarida shu mavzuda turkum 
maqolalar chop etish yaxshi samara beradi.