Buxoro davlat universiteti san’atshunoslik fakulteti musiqa ta’limi yo’nalishi

O`zbеk mumtoz janrlarining cholg’u ijrodagi roli
O`zbеk qo`shiqchiliga janrlarining barchasi o`z хaraktеrli intоnatsiоn-mеlоdik tuzilmalari,lad tоnal hamda mеtr-ritmik asоslarini saqlab qоlgan chоlg`u variantlariga ham ega bo`lishi mumkin. Chоlg`u variantlarda har bir sоzga хоs ijrоchilik imkоniyatlar hamda хaraktеrli хususiyatlardan tashqari kuy tuzilishida sоz хususiyati bilan bоg`liq bo`lgan talqin hamda rasm bo`lgan ijrо shakli (ansambl yoki yakkanavоz) o`z aksini tоpadi. Ayrim qisqa diapazоnli kuylar esa ko`pincha chоlg`u pеsalarga хоs shaklga ega bo`ladi. Bundan tashqari sоf chоlg`u kuylar ham mavjud bo`lib, ular o`z bоy tasviriy imkоniyatlari bilan ajralib turadilar hamda turli janrlarga bo`linadilar. O`z navbatida chоlg`u musiqasiga mansub janrlar ham ikki turda ma’lum sharоit (tantanavоr shоdiyonalar, tоmоsha-o`yinlar, harbiy marоsimlar) bilan bоg`langan hamda barcha jоyda ijrо etiladigan turlarga bo`linadi. Ular ansambl yoki yakkanavоz ijrоsida eshitish uchun mo`ljallangan rangbarang janrlarni tashkil etadilar.
Xalq dostonlari negizida tashkil topgan va takomillashib kelayotgan, faqat Xorazm vohasiga mansub musiqiy janrlardan biri–xalfachilik san’ati ham ilmiy, amaliy tadbiq etishga loyiq adabiy–musiqiy manbadir.
Xalfalar ijodidagi lapar, yalla, aytishuvlar, milliy raqslar bir qator olimlar S.Ro‘zimboev, R.Yunusov, B.Matyoqubov kabilar tomonidan o‘rganilgan.
Sharq allomalari Zaynulobiddin al-Husayniy, Najmiddin Kavkabiy Buxoriy, Xoji Abduqodir Marog‘iy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Al-Kindiy, Faxriddin ar-Roziy, Mahmud ibn Ma’sud ash-Sheroziy, Jaloliddin Rumiy, Abdurahmon Jomiy, Darvish Ali Changiy Buxoriy, Muhammad ibn Mahmud al-A’moliy va boshqa allomalar xalq musiqasi asosida yuzaga kelgan folklor musiqasining badiiy va tarbiyaviy ahamiyati to‘g‘risida o‘zlarining qarashlarini bayon etganlar.
Folklor qo‘shiqlarini tinglash orqali ularda ifodalangan mazmunni anglash, xalq musiqasi ta’sirida shakllangan ajdodlarimiz tomonidan og‘izdan-og‘zga o‘tib kelgan, xalqning boy madaniy merosini keyingi avlodlarga yetkazish yo‘lida xizmat qiladigan yo‘nalishlar yuzasidan tasavvurlar shakllanishining psixologik xususiyatlari Forobiyning “Musiqa haqida katta kitob”, “Musiqa ritmlari haqida kitob”, Ibn Sinoning “Donishnoma”, “Musiqa ilmi haqida risola”, Faxriddin ar-Roziyning “Ilmlar xazinasi” qomusi, Urmaviyning “Davrlar kitobi”, Al-Husayniyning “Musiqa ilmi va amaliyoti qonunlari”, Kavkabiy Buxoriyning “Musiqa haqida risola”, Jomiyning “Musiqa haqida risola” va boshqa ilmiy asarlarda o‘z aksini topgan.
Xalqimizning mentalitetini alohida chizgilar orqali ifodalab beradigan folklor qo‘shiqlari haqidagi dastlabki tasavvurlarni o‘quvchilar ongida shakllantirish bilan bog‘liq holatlarni ifodalashda psixologik ta’sir imkoniyatlaridan keng foydalanish musiqiy ta’lim jarayonidagi asosiy vazifalardan biridir.
Yoshlarda musiqiy tasavvurlarning shakllanishi, rivojlanishi, xalq musiqiy folklorini egallashga nisbatan moyillikning paydo bo‘lishi, unda ifodalangan his-tuyg‘ularning o‘z tuyg‘ulari bilan mutanosibligi ularni estetik tarbiyalash imkoniyatlarini kengaytiradi. Ijro etilayotgan folklor qo‘shiqlari mazmunida ifodalangan insonning ichki kechinmalari, hayajonlarini tuyish orqali o‘quvchilarda vatanparvarlik, xalqparvarlik, odamlarga nisbatan sadoqatli bo‘lish, insonparvarlik, mehnatsevarlik kabi xislatlar qaror topadi, ularning ruhiy holatida keskin ijobiy o‘zgarishlar ro‘y beradi.
Xorazm musiqa folklori namunalarining o‘ziga xos xususiyatlari: milliy ohanglarning o‘ynoqiligi, jo’shqinligi, yoqimliligi, folklor qo‘shiqchiligigagina xos bo‘lgan sozlarining tovush hosil qilish xususiyatlari orqali milliy xislatlarni ifodalashi, qo‘shiqlar shaklining tuzilishi, milliy kuy rivojlanishi qonuniyatlarining shaxs ongidagi in’ikosi, qo‘shiqlar matni yordamida xalqning etnik turmush tarzi va milliy qadriyatlarning yorqin tasvirlanishida namoyon bo‘ladi.
Folklor qo‘shiqlarida o‘z aksini topgan har qanday kayfiyat yoki ruhiy kechinma inson ongida aniq ijtimoiy voqelik, hodisalar haqidagi xotiralar va his-tuyg‘ularni uyg‘otishi tabiiy bo‘lib, o‘quvchilar ularni ob’yektiv badiiy umumlashma, sub’yektiv psixik holatlar bilan taqqoslashga harakat qiladilar.
Folklor qo‘shiqlarini tinglaganda hosil bo‘ladigan tasavvurlar ta’sirida turli yosh guruharga mansub o‘quvchilar chuqur hissiy hayajon, quvonch, jo‘shqinlik va ichki ko‘tarinkilik singari hissiy holatlarni o‘z faoliyatlari davomida namoyon qila oladilar.
Xorazm folklor qo‘shiqlari tarkibidan o‘rin olgan xalfachilik va doston qo‘shiqchiligi alohida ta’lim-tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lib, o‘quvchilarni estetik tarbiyalash, ularga milliy qadriyatlarni singdirish, ajdodlar an’analaridan xabardor qilish va barkamol inson shaxsini shakllantirishda ijobiy ta’sir ko‘rsatadigan xususiyatlarga ega.
Doston xalq ma’naviy qadriyatlarini qorishiq holda mujassamlashtirgan og‘zaki ijod shakllaridan biri bo‘lib, unda qo‘shiq kuylash, musiqa deklamastiya qilish, bayon qilish kabi badiiy–estetik qadriyatlar o‘z aksini topgan. Dostonlarda yuksak insoniy fazilatlar ulug‘lanadi, ular baxshilar tomonidan ijro etiladi. Dostonlarning hissiy kuchi orqali ajdodlarimizning aralashib ketgan falsafiy, diniy, axloqiy qarashlari, urf–odatlari, turmush tarzi badiiy tafakkur mahsuli sifatida bayon qilinadi.
Xorazm dostonchiligi o‘zining qadimiy ildizlari, betakror uslublari, shevasi hamda yorqin jozibali kuy va qo‘shiqlari bilan ajralib turuvchi boy murakkab va ayni damda mushtarak adabiy–musiqiy voqelikdir. Ko‘pchilik turkiy xalqlarda bo‘lgani kabi Xorazm dostonlari ham aralash, ya’ni hikoya, she’r, ba’zi hollarda she’riy tarzda namoyon bo‘ladi.
Xorazm dostonchiligining boshqa janrlardan farqi, uning musiqiyligi, qo‘shiq matnlarining keng rivojlanganligi, ravon avjlari, serjilo cholg‘u muqaddimalari, parda va tovushga xos qator belgilari bilan ajralib turadi. Dostonchi ularni asosan ochiq ovozda yakka dutor yoki tor jo‘rligida kuylaydi.
“Doston” forscha so‘z bo‘lib, turli ma’nolarni anglatadi:
1. Doston–afsona, rivoyat, hikoya.
2. Doston-nasr yo nazmiy matnga asoslanib, musiqa bilan aytiladigan poema, ertak.
4. Doston–cholg’u asboblarida barmoq o‘rni va shu joyda hosil qilinadigan parda.
Doston atamasini A.Fitrat quyidagicha ta’riflaydi: “Burungi turklarning shulon, motam, to‘y kabi umumiy yig‘inlarda, ibodatxonalarda baxshilar qo‘bizlarini chalib, o‘rnug‘a yarasha dostonlar, maxtanishlar, ashulalar, marsiyalar o‘qur ekanlar”.
Ko‘rinib turibdiki, adabiyot, she’riyat, musiqa, tomosha va qator san’at turlarini o‘zida mujassamlashtiruvchi dostonlar Sharq xalqlari adabiyotida shaklan va mazmunan boy, ko‘p qismli adabiy asar hisoblanadi.
Xorazm dostonchiligida ikkita yirik uslub mavjud bo‘lib, baxshilarning o‘z iboralari bilan aytganda, ular Shirvoniy va Eroniy uslublar deb yuritiladi.
Xorazm dostonchiligida ikki xil dutor qo‘llanilib, ularning biri katta (uzunligi 970–1040 mm), ikkinchisi uzun (bo‘yi 1300 mm) dutorlardir. Bu cholg‘u asbolari tut yoki o‘rik yog‘ochidan yasaladi. Ular qovurg‘ali dilma dutor va o‘yib ishlangan–qazma dutor deb yuritiladi, qopqog‘i esa tut yog‘ochidan yupqa qilib ishlangan. Dutorlarning ikkalasini ham yuqori tori taxminan kichik oktava “re” va pastki torlari katta oktava “sol” yoki “lya” ba’zan “qo’sh tor” qilib sozlanadi.
Xorazm dostonlarining tarbiyaviy ahamiyati, ularda yuksak go‘zallik va baxt–saodatga erishishning birdan–bir yo‘li–maqsad sari qatiy intilish, sabr va chidam, matonat, mardlik, qahramonlik ko’rsatishdan iborat ekanligi kuylanadi. Shuningdek, muhabbat umuminsoniy qadriyat sifatida insonning ma’naviy qiyofasini belgilab beradigan omil, har qanday yovuzlik ustidan qilinadigan g‘alabani ta’min etadigan kuch, insonni jasoratga undaydigan va qalbidagi barcha ezgu fazilatlarni ro‘yobga chiqaradigan vosita sifatida tarannum etiladi hamda yoshlarni sadoqatli qahramonlar timsolida shu tuyg‘uga ilhomlantiradi.