Buxoro davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti "ekologiya" kafedrasi

O’zbekiston hududi adir mintaqasi landshaflari va ularning ekologik 
asoslari:O’zbekiston territoriyasining dengiz satxidan 500 m.dan-1200 m.gacha
bo’lgan joylar adir mintaqasiga kiradi. Respublikamizning barcha tog’ etaglari, 
chunonchi, Toshkent, Farg’ona, Andijon, Namangan viloyatlarining ko’pgina 
qismi Yangiyer, Jizzax, Qarshi shaharlarining atroflarida Shahrisabz, Denov, 
Nurota, G’allaorol , Bo’stonliq kabi tumanlarining asosiy qismini adir mintaqasiga 
kiritish mumkin. Adir mintaqasining eng xarakterli belgisi relyefning notekisligi 
bo’ztuproqdan iboratligi, o’simliklar qoplamining rang-barangligi bo’lib, umuman 
tog’ etaklaridagi barcha maydonlar shu mintaqaga kiradi. Adir-tog’ etaklaridagi 
tuprog’i och tipik va to’q bo’z tuproqdan iborat. Tashqi tomondan qaraganda 
qizg’ish ko’rinadi. Qo’lga olib ezilganda mayin, yumshoq, qattiq bosganda 
yopishib qoladi. Cho’l mintaqasiga qaraganda tuproqning tarkibidagi gumus ancha 
yetarli. Ayrim hududlarda shag’al va qattiq toshlar ham aralashgan. Adir mintaqasi 
adir iqlimi hisoblanib, cho’l mintaqasiga nisbatan ancha salqin. O’rtacha yillik 
harorati 12-30
0
janubiy rayonlarda biroz baland. Yoz oylarida harorat 30-45
0 
ga 
ko’tariladi, yozda deyarli yomg’ir yog’maydi, tez-tez shamollar esib turadi. Cho’l 
zonasiga yaqin bo’lganidan hatto garmsel esib turadi. Asosiy yog’in qish va 
bahorda yog’ib qisman kuzda ham tushishi mumkin. Yerda qor 2-3 oygacha 
saqlanadi. Izg’irin bo’ronli kunlar bo’lib turadi. Tog’ zonasiga yaqin bo’lganidan 
uning ta’siri katta. Bahor va kuz paytlari ham deyarli salqin. Yog’in miqdori cho’l 
zonasiga nisbatan ko’p bo’ladi. Pastki adirlarda 500-550 mm ga etadi. Shu 
sababdan ham havoning nisbiy namligi ancha baland. Bu zonada sug’orilgan 
yerlar, madaniy ekinlar maydoni ham keng. Bunda mikroiqlim tevarak atrofga 
ancha ta’sir ko’rsatadi. Shu sababli adir zonasi o’simliklari dunyosiga boyligi 
hamda dehqonchilik va chorvachilik uchun qulayligi bilan ajralib turadi. 

---

15 
O’zbekiston adirlari haqiqatdan ham o’simliklarga boy. Bu zona O’zbekistonning 
asosiy lalmikor yerlari hisoblanadi. Ko’pgina yerlarda g’alla, arpa, bug’doy 
ekiladi. Dehqonchilikda foydalanish qiyin bo’lgan notekis yerlar suv kam bo’lgan 
adirlar chorvachilikda keng foydalaniladi. Adir mintaqasi tuprog’i, iqlim rel’efi 
dengiz sathidan balandligi va o’simliklar qoplamiga qarab ikkiga: pastki va 
yuqorigi adirlarga bo’linadi. 
Pastki adir tuprog’i och va tipik bo’z tuproqdan iborat. Bunga dengiz 
sathidan 500-800 m balandlikkacha bo’lgan yerlar kiradi. Rel’efi tekis qirlardan 
iborat. Yuqori cho’l bilan tutash bo’lganligi uchun ham iqlimi keskin kontinental 
bo’lib, undan keskin farq qiladi. Yozi issiq, qishi sovuq. Baxor va qishda 
yog’ingarchilik bo’ladi. Havosining namligi tuproqning unumdorligi yer osti 
suvlarining yer yuzasiga yaqinligi o’simliklar qoplami xam xilma xildir. Pastki 
adirning asosiy o’simliklarga erta baxorda yashil gilam hosil qiladigan rang va 
qo’ng’irboshdan iborat. Pastki adirda rang, qo’ng’irbosh, yetmak, qoqio’t, 
qo’ypechak, mingboshi, qo’ziquloq, isfarak, karrak kabi o’simliklar eng ko’p 
tarqalgan.