Buxoro davlat universiteti turkiy tillarning qiyosiy-tariixy grammatikasi
Mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar
Download 0.71 Mb. Pdf ko'rish
|
Buxoro davlat universiteti turkiy tillarning qiyosiy-tariixy gra
- Bu sahifa navigatsiya:
- 14-Ma’ruza . Turkiy tillar morfologiyasi taraqqiyotining asosiy yo‘malishlari. Reja
- Adabiyotlar
- O‘zbek tlida Chuvash tilida Yoqut tilida Bosh kelishik - Qaratqich kel – ning.- ing
- Mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar
- 15-ma’ruza . Turkiy tillar leksikasi taraqqiyotining asosiy yo‘nalishlari
|
Mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar: 1. Tovushlarning mos kelishi deganda nimani tushunasiz? 2. Tovushlarning almashinishi deganda nimani tushunasiz? 3. Tovushlarning mos kelishi va tovushlaning almashishi o„zaro qanday munosabatda? 4. Turkiy o„zak va qoshimchalarda old qator va orqa qator unlilarining almashinishiga o„zbek shevalaridan misollar keltiring. 5. Turkiy o„zak va qoshimchalarda keng va tor unlilarining almashinishiga o„zbek shevalaridan misollar keltiring. 6. Turkiy o„zak va qoshimchalarda lablangan va lablanmagan unlilarining almashinishiga o„zbek shevalaridan misollar keltiring. 7. Turkiy o„zak va qoshimchalarda /r/ ~: /z/ undoshlarining almashinishiga o„zbek shevalaridan misollar keltiring. 8. Turkiy o„zak va qoshimchalarda /y/ ~ /j/ ~ /jh/ (va boshqa turlariga) undoshlarining almashinishiga o„zbek shevalaridan misollar keltiring. 9. O„zbek tili shvalaidagi tovujh almashinuvlari turliy tillarda tovushlarning mos kelishi va almahinihi silisisida qanday o„rin egallaydi? 14-Ma’ruza. Turkiy tillar morfologiyasi taraqqiyotining asosiy yo‘malishlari. Reja: 1.
Kirish. Turkiy tillar morfologiik tizimining ustuvorligi haqida. 2.
Turkiy tillar morfologiyasiga fonetiki tizim ta‟siri. 3.
Turkiy tillar morfologik tizimi taraqiyotining asosiy yo„nalishlari. 4.
Ixtisoslash. 5.
Soddalanish 6.
Yakun. Adabiyotlar:/ 9;10;15;21;22;24;/ 45
Tayanch tushunchalar: Fo;rma yasalishining barqarorligi, affiksal morfemalarning singarmonistik variantlari, affiksal morfemalarning tarixiy fonetik variantlari, affiksal morfemalarning tarixiy morfologik variantlari, turkiy morfologik tizimning asosiy taraqqiyot yo„nalishlari, soddalanish, sintetik shakl vazifasining analitik shakllarda muayyanlashishi, analitik shaklning sintetikka aylanishishi. O„quv fanimizning boshida aytib o„tganimizdek, turkiy tillar sathlarida tarixiy o„zgaruvchnlik masalasida bu o„zgarishning miqdoriy kuchi nuqtayi nazaridan quyidagi darajalanish qatorini va sathning barqarorlikdan uzgaruvchalikka qarab boruvchi yo„nalishini ko„rishimiz mumkin: sintaksis→morfolofiya→fonetika→leksika Demak, turkiy tillar morfologiyasi o„zgarishlarga sintaksisdan ko„ra ko„proq va fonetikadan kamroq uchragan. Turkiy tillarning morfologik tizimi umuman olganda bir-biriga ancha yaqin. Turkiy morfolotok tizimda dunyoning boshqa tillari oilasida ko„rishimiz mumkin bo„lgan keskin-keskin tafovutlarni ko„rish mumkin emas. Chunonchi, oriy tllarida, masalan, bir kelishik karegoriyasi va shakllarini olib ko„radigan bo„lsak, rus tilida ular 6 shaklga ega, tojik tilida atigi ikki kelishik shakli bor, nemis tilida ular to„rtta, ingliz tilida kelishik shaklining borligi umuman hozirgacha fanda meammo bo„lib kelmoqda; of yordamchi so„zi vositasida ikki otning o„zaro bog„lanishini kelishik deb sanash mumkinmi, yo„qmi, fanimizda munozarali. Sof morfologik nuqtayi nazaridan, albatta, a book of father birikmasida f o r m a l farq yo„q. Turkiy tillarning morfologik tizimida – xoh affiksal derivatsiya (so„z yasalishi), xoh forma yasalishi bo„lsin, bunday keskin farqlarni ko„ra olmaymiz. Morfologik tizimi boshqa tillardan ancha ko„p farq qiladigan yoqut va chuvash tillarida ham bu farqlar sof morfologik emas; ularning asosiy ko„pchiligi bu tillar fonetikasining boshqa turkiy tillar fonetikasidan ancha farqi, ikkinchidan, ilmiy talqinlarning xilma-xilligi bilan boglangan. Chunonchi, o„zbek tilshunosligida, masalan, biz-la, kitob-la (Siz-
tilshunosligida bu shakl alohida kelishik deb (albatta, tamoman beasos emas) talqin etiladi 38 .
aloqadorligini asoslash Otto Bo„tling tomonidan o„tgan asrning boshlarida maxsus ulkan asarni talab qilgan hozirgi yoqut tili kelishiklar tizimini o„zbek tili bilan qiyoslasak , bunga to„la amin bo`lishimiz mumkin: O„zbek, chuvah, yoqut tilida kelishik qoshimchalari O‘zbek tlida Chuvash tilida Yoqut tilida Bosh kelishik - Qaratqich kel – ning.- ing Tushum kel. –ni, -i, Jo‘nalish kel. – ga O‘rin-payt kel. –da\-ta Chiqish kel. - dan - n, -in,en -a,-i, -ne ne -da\-ra\-cha ran,-tan - – ning.-ing i, -ni ga -na\-no tan Lekin yoqut tilida kelishik qoshimhalari 32 tagacha har xil fonetik variantlarda ega bo„lishi mumkin. Turkiy tillar morfologik tiziminig ustuvorligi, ehtimol, bu tillarning bir-biridan batamom ajralib ketganligiga tarix uchun nisbatan uncha katta bo„lmagan davr o„tganligi sabab bo„lishi mumkin; million-u milliard yillik tarixni o„z ichiga oladigan insoniyat tarixida 5.000-10.000 yil juda qisqa davrni tashkil qiladi; ma‟lumki, taxminan eramizdan oldingi II-I-asrlarda (demak qaiyb ikki ming yil avval) turkiy xalqlar hun imperiyasi doirasida birga edilar. Ularnng bir- biridan keskin ajralishi 1X asrdan keyingi davrga mansubdir. Shuning uchun bu tillarning morfologik tizimida umumiylik juda ko„p. Turkiy tillarning morfologik tizimidagi o„zgarish va farqlar juda ko„p hollarda fonetik tizimning morfemalarga ta‟siri bilan belgilanadi – singarmonizm affiksal morfemalarning
38 Qar. Убрятова Е.И. Якутский язык. В кн. Языки народов СССР.В 5 томах.т.11.М.:Наука.1966. С. 409 46
shakliga keskin o„zgartirib yuboradi. Sizngarmonizm kuchli rivojlangan turkiy tillarda (chunonchi yoqut, qirg„iz tillarida) unlilar va undoshlar garmoniyasining ta‟siri natijasida qo„shimchalar 4 tadan 16, hatto 32 fonetik singarmonistik variantga ega bo„lishi mumkin. Qo„shimchalarning fonetik singarmonistik variantlari deganda affiksal morfema fonetik shaklining o„zakdagi unli va undoshlarning tabiatiga ko„ra unga moslashishi bilan bog„liq bo„lgan foneik shakllar tushuniladi. Chunonchi quyidagi ikki shaklni qiyoslaylik:
mutlaqo morfologik farq yo„q: qig„izcha shakldagi –to„r turkiy tillar uchun umumiy bo„lgan –lar ko„plik qo„shimchasining, -dun esa –-ning qaratqich kelishiki qo„shimchasining singarmonistik variantidir. Turkiy tillar morfologik tizimida o„zgaish va taraqqiyotni belgilovchi omillar sifatida quyodagilarni ko„rsatish mumkin: 1) turli turkiy tillarda morfemalarning har xil tarixiy-fonetik variantlaridan birining u yoki bu tilda ko„proq iste‟molda bo„lishi, 2)
turli turkiy tillarda morfemalarning har xil tarixiy-morfologik variantlaridan birining u yoki bu tilda ko„proq iste‟molda bo„lishi, 3) soddalanish va analitik qurilmalarning sintetik shakllarga o„tishi. Bulardan birinchi va ikkinchi omillar i x t i s o s l a sh i sh − variantlardan birining me‟yorlashishi yoki ulardan har birining o„ziga xos ma‟no va vazifa kashf etishi bilan bog„liq bo„lsa, uchinchisi tarixan bo„linuvchan qismlardan (morfemalar birikuvlaridan) yaxlit qo„shimchalarning rivojlanishi bilan bog„liq. Endi shular ustida to„xtalib o„tamiz. Turkiy tillar morfologik tizimida farqlarni va tarixiy taraqqiyotni belgilovchi muhim omillardan biri turli tillarda morfemalarning har xil tarixiy-fonetik variantlarining u yoki bu tilda ko„proq iste‟molda bo„lishi bilan belgilanadi. Affiksal morfemalarning tarixiy-fonetik
turli xildagi fonetik variantlarining u yoki bu tilda ixtisoslashib, me‟yor holida qo„llanilishi tushuniladi. Chunonchi, turkiy tillarda auslautdagi /ng/ tovushi /n/ bilan ham, /g/ bilan ham almashinishi mumkin. Mana shu hodisa ta‟sirida qaratqich kelishigi shakli ham -ning hamda -nin shakllariga ega bo„lishi mumkin. Shulardam -ning ko„rinishi o„zbek tilida. -nin ko„rinishi, masalan, turk yoki qig„iz tilida me‟yorlashgan. Tarixan esa bu bitta qishimchadir. Aniq o„tgan zamonning 2-shaxs birlik
-digh shaklida me‟yorlashgan. Yoki ismlardan o„timsiz ve‟l yasovchi -(a)dh-qo„chimchasi tovushlar almahinuvi va mos kelishi qonuniyatlariga ko„ra -adh-/-ad-/-at-/-ay-/ar kabi shakllarga ega bo„lishi mumkin. Shu shakllardan biri bir turkiy tilda, ikkinchi ko„rinishi boshqa bir turkiy tilda me‟yorlashgan. Qiyos.: ozbyozarman/ yozmasman ~ turk yazarin/.yozmarin. Turkiy tillar morfologik tizimida taqqiyot va farqlarni belgilovchi yana bir omil turli tillarda morfemalarning har xil tarixiy-morfologik variantlaridan birining u yoki bu tilda ko„proq iste‟molda bo„lishi bilan belgilanadi. Affiksal morfemalarning tarixiy-morfologik variantlari deganda ayni bir grammatik shaklning har xil so„z guruhlariga birikib keladigan qo„shimchalari, yoki ayni bir ma‟no-vazifani bajaradigan ikki va undan ortiq shakli tushuniladi. Chunonchi, turkiy kelishiklar olmoshlarda va egalik qo„shimchali otlarda bir turli shaklda (olmosh yoki egalikli, posessiv turlanish) va otlarda boshqa shaklda kelgan 39 . Mana shunday morfologik variandlardan biri bir turkiy tilda, ikkinchisi boshqa bir turkiy tilda me‟yorlashgan. Chunonchi, qaratqich (tushum, o„rin-chiqish) kelishigi egalikli turlanishda –ning (-ni, -nda) shaklida, egaliksiz turlanishda esa –ing (-i, -da) shaklida kelgan. Bu shakllardan biri bir turkiy tilda (masalan, -ning o„zbek tilida), ikkinchisi esa boshqa bir turkiy tilda (masalan, undoshlardan keyin –in turk tilida) me‟yorlashgan.
39 Bu masala G.F.Blagovaning maxsus monografiyasida muffasal tahlil etilgan. Qar. Благова Г.Ф. Тюркское склонение в ареально-истoрическом освещении. (Юго-восточный регион)- М.: Наука.1982. Yana qar.: Нигматов Х.Г. Рец. Благова Г.Ф. Тюркское склонение в ареально-историческом освещении. Журн. Советская тюркология..1984.№2.С.86-89
47
Shunga monand ravishda turkiy tillarda hozirgi zamon ravishdoshi -i/-yi qo„shimchasi bilan ham, -a qo„shimchasi bilan ham yasalgan. Mana shu variantlardan biri bir tilda, ikkinchisi ikkinchi tilda meyorlashgan 40 .
41 } qolipi bo„lgan. Harakat nomi esa turkiy tillarda –(=)sh, -(=)g„, -g„u kabi tarixiy-morfologik variantlar bilan yasalgan. Shuning uchun ismi foillarni, masalan,
Bu shakllardan biri bir turkiy tilda (masalan, oqutug„chi → o„qituvchi shakli o„zbek tilida), ikkinchisi boshqa bir tukiy tilda (masalan, hozirgi uyg„ur tilida oqutquchi shakli) me‟yorlashib, ixtisoslashgan. Bu hodisa turkiy tillar tarixiy morfologiyasida katta ahamiyatga ega ekanligini hisobga olib, yana bir misolga murojat qilamiz. Turkiy tillarda kesim tarkibida qo„llaniladigan shaxs/son qo„shimchalaridan 1 sh. ko„plik shakli -miz va -k ko„rinishlariga ega. Shu ko„rinishlardan biri bir tilda -k ko„rinishida (masalan, o„zbek tilida shart mayli va xabar mayli aniq o„tgan zamon shakllarida), boshqa tillarda -miz ko„rinishida (masalan, qoraqalpoq tilida) me‟yorlashgan. Turkiy tillar morfologik tizimida soddalanish hodisasi bilan bogliq bo„lgan o„zrishlar juda muhim ahamiyat kashf etadi. Soddalanish – tarixan bo„linuvchan, hosila bo„lgan hodisaning o„z bo„linuvchaligini yo„qitib, bo„linmas bir butunga aylanishi – natijasida tarixan so„zshakllardan yangi-yangi o„zaklar (chunonchi, sinmoq → tarixan o„zak si-+ o„zlik-majhul nisbat qo„shimchasi -n; baghlamoq → o„zak ba- + ism yasovchi -gh qo„shimchasi → bagh+ fe‟l yasovchi -la- → baghlamaq → bog„lamoq), qo„shimchalarning birikishlaridan yangi morfemalar (=chunonchi, o„zbek tilida –lan-,, -lash-, -lat-, -uvchi, -chilik kabi o„nlab so„z yasovchilar 42 ) shakllanadi. Analitik shakllardan sintetik shaklarning rivojlanishi ham mohiyatan soddalanishning bir ko„rinishi, turidir. Turkiy tillarda bu usul qator yangi shakllarning vujudga kelishida asosiy omil bo„ldi. Jumladan, yuqorida eslatib o„tilgan yoqut tilida ajratiladigan va o„zbek tilshunosligida kelishik sifatida qaralmaydigan kelishiklar tarixan ko„makchilaning affikslarga aylanishi oqibatida shakllangan. Yoki o„zbek tilida keng qo„llaniladigan boryapti shakli tarixan bora + yot
ham ko„rish mumkin. Chunochi, hozirgi turk tilida hozirgi zamon shaklini yasashga xizmat qilayotgan asosiy qo„shimcha -yor affiksi tarixan -i ravishdosh qo„shimchasining yur- fe‟lining hozirgi kelasi zamon shakli -yurur bilan soddalanishi asosida shakllangan, ya‟ni yaziyor →yazi +yur+ur . Buning eng qadimiy ko„rinishini biz Kultegin yodgorligida ko„ramiz: qtr .o„lu‟ yuruyur ertig – o„layotgan eding. Turkiy tillarda zamon shakllarining taraqqiyoti va umumturkiy aniq o„tgan zamonning - di, hozirgi zamonning -r shakllaridan boshqa barchalarining shakllanishi va rivojlanishi mana shu = analitik shakllarning sintetik shaklga o„tishi asosida rivojlangan. Chunonchi, hozirgi o„zbek tilidagi hozirgi-kelasi zamon shakli yozadi tarixan yoz+a+tur+ur, yani yozadi → yozadur
rivojlangan. Qirg„iz tilida bu taraqqiyot yana davom etib jazat, totor va turk tllarida yaza shakliga o„tgan: Bir vaqtlar yoza turur qurilmasida yetakchi fe‟lning ravishdosh asosini hosil qilishga xizmat qiladigan -a qo„shimchasi butun analitik qurilma vazifasini o„ziga mujasamlashtirib, zamon shaklini yasovchi morfema mohiyatini kashf etgan. Hozirgi kunda biz o„zbek, turk, totor, qirg„iz v.b. tillarda kamida ikkita -a-omoaffiksini ajratishimiz lozim. Ulardan biri ravishdosh yasovchi qo„shimcha bo„lsa, ikkinchisi fe‟l-kesimning xabar (aniqlik) mayli
40 Turkiyshunoslikda bu ikki qo„shimchaning tarixan bir bo„lib, tovush almashinishi – keng va tor unlilar almashinishi mahsuli deb qarash ham mavjud. 41 Ismi foil deb ma‟no va vazifa jihatidan hozirgi-kelasi zamon sifatdoshiga juda yaqin turadigan o„zb. boruvchi, keluvchi kabi so„zlar tushuniladi. Ular odatda shaxs otlari umuniy atamasi bilan yuritiladi, lekin ulardan mohiyatan farqlidir. Qar. Saloyev R. O„zbek tilida ismi foillar. Filol. Fan. nomz. disser. avtoref. Samarqand.1995. 42 Bu masala Yormat Tojiyevning o„zbek tilida qo„shma affikslarga bag‟ishlangan maxsus doktorlik ishida mufassal tahlil etilgan 48
hozirgi-kelasi zamon shaklini yasovchi morfemadir. Tarixan, etimologik jihatdan bu ikki qo„shimcha bir manbadan –a- ravishdosh shaklidan rivojlangan, lekin, masalan,
tamoman yangi bir qo„shimchadir. Ma‟lumki, turkliy tillarda kesim zamonlari sistemasi markazida ikki umumturkiy shakl –
turadi. Bu ikki shakl hozirgi turkiy tillarning barchasi uchun umumiydir. Lekin bu ikki shaklning har biri atrofida hozirgi turkiy tillarda 3 tadan 7-8 tagacha yana yangi shakllar rivojlangan. Umumturkiy o„tgan va hozirgi zamon shakllarining har bir tilda bugun keng qo„llanilayotgan barcha qurshov shaklari mana shu usul – tarixan ravishdosh va sifatdosh shakllari qo„shimchalarining butun boshli bir analitik qurilma “yuk”ini o„ziga olib yangi – zamon paradigmasidan o„rin olishi − bilan hosil bo„lgan. Chunonchi, ozbek tilida yozib turibman tarkibida turibman dagi –ib = -ib + turur ma‟no va vazifasida kelgan. Xuddi shunday Ko„rgan kishi gapirgan. gapidagi gapirgan tarkibidagi –gan = -gan sifatdoshi + turur analitik qurilmasi ma‟no va vazifasida. Yuqorida ko„rib o„tilgan uch turli hodisa juda ko„p hollarda alohida-alohida emas, balki birgalikda ta‟sir etib, morfemalarni qiyoslab bo„lmas darajalarda o„zgartirib yuborishi mumkin. Buning yorqin namunalaridan biri turkiy tilarning deyarli barchasida qo„llaniladigan va birida kelasi zamon, ikkinchisida hozirgi zamon, boshqa birida buyruq-istak mayli shakllarini, juda ko„pchiligida esa (jumladan o„zbek tilida) bir variantda zamon, ikkinchi variantda buyruq-istak mayli shakllarini yasashga xizmat qiladigan -g„ay qo„shimchasidir; o„zbek tilidagi, bir tomondan, boray/borayin ikkinchi tomondan, borgayman shakli ham, turkman tilidagi barin, turk tilidagi varali shakli tarkibida ham tarixan shu qo„shimcha mavjud. Turkiyshunoslikda tilimizda hozir ham qollaniladigan borgayman kabi shaklning taraqqiyoti, tarixiy-fonetik. Tarixiy-morfologik variantlari, o„zgarishlari, soddalanishlari orqali quyidagi qoshimchalar rivojlanganligi qayd etiladi:
ko„rinishidan -gayim/-ayim/-aym/-a:m/-am/-iyim/-iym/-i:m/im/- 43 . Bu qo„shimchalarning shakllanishi va rivojlanishiga ham tovush mos kelishlar va almashinuvlari, qoshimchalarning tarixiy-fonetik va morfologik variantlarining ixtisoslashuvi, hamda soddalanish hodisalari birdaniga ta‟sir etib, ularni tanib bo„lmas darajada o„zgartirgan. Turkiy tillar morfologik tizimining asosiy taraqqiyot yo„nalishlari mana shular bilan belgilanadi va muayyan turkiy tillarni o„zaro qiyoslganda ko„riladigan farqlar mana shu qonuniyatlarning ma‟lum ko„rinishlarda voqelanishi bilan bog„liq bo„ladi.
1. Turkiy tillar morfologik tizimining barqarorligi deganda nimani tushunasiz? 2. Turkiy tillar morfologik tizimining barqarorligi sabablarini nimada ko„rasiz? 3. Turkiy tillar morfologik tizimining o„zgarishlarida qanaqa asosiy omillarni ajratish mumkin? 4. Tarixiy-foneik variant nima? 5. Tarixiy-morfologik variant nima? 6. Singarmonizm morfologiyaga qanday ta‟sir etadi? 7. Soddalanish nima? 8. Morfologik ixisoslashish nima? 9. Tovushlar almashinishi, ixtisoslashish va soddalanish hodisalari alohidalikda ta‟sir ko„rsatadimi yoki birgalikdami?
Reja:
43 Qar.Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Морфология..Отв.ред.Э.Р.Тенишев.- М.:Наука.1988.С.335 49
1. Til leksikasining o„zgaruvchaligi. Leksika – xalq tarixi ko„zgusi. 2. Turkiy tillar leksikasida asosiy qatlamlar. 3. Turkiy tillar leksikasini o„rganishda ajratilishi lozim bo„lgan asosiy davrlar. 4. Umumturkiy leksik qatlam haqida. 5. O„zlashma qatlam haqida. 6. Yakun.
manbalari, shaklni saqlab mazmunni o„zgartirish, mazmunni saqlab shaklni o„zgartirish, shakl va mazmunni o„zgartirish, so„z yasash, o„zlashma (olinma) so„z (varvarizm), “Leksika – xalq tarixi ko„zgusi”. Til sathlari ichida eng o„zgaruvchan qatlam, sath leksika ekanligi, uning o„zgaruvchnligini bir odam umri davomida emas, hatto bir avlod (20-30 yil) ham seza olishi haqida o„quv faninig ilk ma‟ruzalarida ham aytib o„tgan edik. Buni siz boshqa fanlardan ham bilasiz. Buning boisi shundaki, xalq hayotida − xo„jaligi, turmush tarzi, aloqa va robitalari, fani va madaniyatida har soatda, har kuni bir yangilik sodir boladi – inson tafakkuri hamma vaqt ijod va bunyodkorlikda. Bu bunyodkorlik, yangilik to so„z shaklini qabul qilib sh a k l l a n t i r i l m a s a, u tekis yerda oqizilgan suvdek tarqalib, yoyilib ketaveradi. So„z - hayotdagi, tafakkurdagi mana shu yangilikni o„zida saqlovchi, uni boshqalarga yetkazishga xizmat qiluvchi va imkon beruvchi “idish”, shakl. Shuning uchun tilning leksikasi hamisha o„zgarish va taraqqiyotda bo„ladi. QTTning yosh grammatiklar oqimida o„tgan asrning boshlarida Karl Fossler (1972- 1949) tomonidan “Worter und Sachen” (“So„zlar va narsalar”) jurnaliga va shu nom bilan ataladigan tilshunoslik maktabiga asos solingan edi. Bu maktabning shiori – narsa hayotga tildagi o„z nomi bilan kirib keladi. Narariy tilshunoslik otasi Vilgelm Gumboldt (1767-1835), yangi komparativistika bunyodkori Germann Paul (1846-1941) „leksika – xalq tarixi ko„zgusi” shiorini o„rtaga tashladilar: xalqning barcha aloqa va robitalari o„sha zahotiyoq uning tilida – leksikasida o„z aksini topadi. Shuning uchun so„zlar tarixi asosida xalqning tarixini bemalol tiklash mumkin.Mana shu omillar til so„z boyligining tez o„zgaruvchanligini talab qiladi. Til leksikasining boyishi va o„zgarishi, asosan, ikki omil − ichki imkoniyatlar va tashqaridan − so„z olish usuli bilan amalga oshadi. Ichki imkoniytlarga so„zlarning ma‟nolarini o„zgatirish va so„z yasalishi, tashqi imkoniyatga esa boshqa tillardan so„z olish va kalkalash ( boshqa tillardan olingan tushunchalarning ma‟nosini o„z so„zlariga berish, chunonchi, ostanovka
Mana shu metodologik tamoyil tayanib, biz turkiy tillar leksikasini qiyosiy-tarixiy o„rganish asosida har bir xalqning bosib o„tgan tarixiy yo„lini bemalol tiklay olamiz. Jumladan, turkiy xalqlarning bir-biridan ajralib uzoqlasha borgani tarixini turkiyshunoslar milodning VII- IX asrlarga nisbat berishiadi. Buning moddiy dalillaridan biri, jumladan, shu davrga mansub xitoy tilidan olingan olinmalarning deyarli barcha turkiy tillarda o„zlashganligidir. Odatda, xitoy tilidan olingan deb taxmin etiladigan tegin/tegit – “yigit, aslzoda bola”, qaghan –“xoqon. katta, bosh xon” ( xit .qa – „katta”, khan − hukmdor) 44 , xan – “xon”, ba‟k – “bek. aslzoda” kabi so„zlarning o„zlashma z ekanligi anglashilmaydi. Turkiy tillarda o„zlashmalar har bir xalq tilining qanday xalqlar va madaniyatlar bilan aloqalarda bo„lganligi oynasidir. Shu nuqtayi nazaradan turkiy tillarni o„ziga xos tasnifini ham berish mumkin. Bunday tasnifning birinchi ko„rinishini XI asrda Mahmud Koshg„ariy bergan edi. Shu belgi asosida u turkiy tillarni dastlab ikki katta guruhga: 1)
sof tillar, 2)
aralash, boshqa tillar ta‟siriga uchragan tillarga ajratib, aralashgan tilliarni, o„z navbatida, eroniy tillar ta‟sirida bo„lgan tillarga va xitoy- tibet tillari ta‟sirida bo„lgan tillarga bo„ladi.
44 O„zbek ertaklarida ko„p uchraydigan Qoqopari, Guliqoqo obrazi va nomi bevosita shu xitoycha so„z bilan bog‟langan va “xoqon – xitoy shohining qizi”, “Xitoy hukmdori bog‟ning guli” ma‟nolariga ega. Qiyos. Mir Alisher Navoiyning “Farhod va Shirin” dostonida Xoqon – Chin hukmdori, Farhodning otasi 50
Turkiy tillarni ularda olinmalarning manbalari asosida tasnif etadigan bo„lsak, qadimgi davrlarda qadimiy mo„gullar, xitoyliklar va budda dini madaniyati namoyandalari bilan aloqalar turkiy xalqlar hali bir-biridan butunlay uzoqlashib ketmagan davrlarga mansub degan xulosaga kelamiz. Chunki bunday olinmalar qadimgi bulg„orlar, ulardan olinmalar sifatida venger tilida ham uchraydi. Hozirgi O„zbekistonning katta hududida miloddan oldingi davrlardan boshlab turkiy- eroniy zullisonaynlik amalda bo„lgan. Milodning IV asridan keyin esa bu hodisaning haqqoniyligi tarixiy yodgorlikllarda qayd etilgan, zeroki aftalitlarning turkiy qavmlarga mansubligi bugun hech kim uchun sir emas.VIII asrdan boshlab O„rta Osiyo mintaqasidan tarqagan turkiy qavmlarining – hozirgi o„zbek, uyg„ur, turk, turkman va ozarilarning (saljuqiylarning) arab tili va islom madaniyati bilan aloqalari boshlanib, XX asr boshlarigach davom etadi; yozma yodgorliklar ichida hozircha eng qadimiy sanalayotgan “Quradg„u bilig”da (XI) arabiy va forsiy olinmalar miqdori – ularning ko„pchili turkiy muqobilga ega bo„lsa-da (chunonchi, Haq/Alloh/Xudo va O„g„an, Edhi, salot/namoz va yukunch, kitob – bitig,
Koshg„ariy turklar o„z so„zlarini yo„qita borayotganlarini, ularning o„rinda arabiy va forsiy so„zlarni qoll‟ayotganlarini qattiq qoralaydi. Kuyunchak turkparvar Qilich tatiqsa ish tuchir, turk
maqolini ham keltiradi. Tabiiyki, bu xalq maqoli X asrdan ancha oldingi davrlarda shakllangan. VII asr va undan keyingi davrlarda turk xoqonligi, Oltoy mintaqasi qavmlarining Xitoy bilan aloqalari, turk zodagonlarining xitoylashib keta boshlaganlari Kultagin va To„ngyuquq yodnomalarida qayd etilgan. Bu ta‟sir hozirgi oltoy, xakas, yoqut tillari leksikasida sezilarli iz qoldirgan. Rus tiliga (slavvyan tillariga)IX va undan oldingi asrlarda turkiy so„zlar (chunochi, jir,
(1875-1956), Aleksandr Samoylovich (1880-1938), Nikolay Dmitriyev (1898-1954), Andrey Kononov (1906-1986)lar tomonidan o„rganilgan “Igor polki jangnomasi” kitobidagi tukiy so„zlar va iboralar tarixidan ochiq-oydin ma‟lum. Tabiiyki, ruslar bulg„or va xazarlar ta‟siriga uchragan bo„lsalar, bu turkiy xalqlar ham slavyan tillari ta‟siradan chetda qolishmagan. XI-XII asrlarda turkiy xalqlarning Chigizxon xuruji bilan bog„liq ravishda mo„g„ul tillari bilan yangi robitalari boshlanadi. XVIII oxirigacha bo„lgan harbiy va ma‟muriy atamalarida yangi mo„g„ul olinmalari juda keng qo„laniladi. XIV asrdan boshlab Rusiyaning kuchayishi va dastlab Qozon, Xazar, keyinchalik Kavkaz Sibir, Oltoy va o„zbek (qozoq) turkiy xonliklari hisobidan keskin kengayishi, va nihoyat Turkistonni ham o„z tarkibiga qo„shib olishi bilan bog„liq ravishda Volgabo„yi, Sibir, Oltoy, Uzoq Sharq turkiy xalqlari (totor, boshqird, chuvash, oltoy, xakas, oyrot, so„r, yoqut ) va tillari rus tili ta‟siri ostida qoldi va ularning tillaridan ruscha olinmalar keng o„rin ola boshladi. XIX asrdan keyin bunday ta‟sir Kavkaz va Turkiston hududi turkiy tillarida (qirim-totor, qarayim, qorachoy, bolqor, ozari, truxmen, Dogiston turkchalari, o„zbek, qozoq, qirgiz, qoraqalpoq, turkman tillarida) ham sezila boshladi. Xitoy mintaqasida joylashgan uyg„ur tili va Yevropa bilan yaqin aloqalarda kirishgan turk tiliga uyg„ur tiliga Xitoy-Tibet tillari, turk tiliga − G„arbiy Yevropa tillaridan, dastlab , fransuz va italyan tillaridan, keyingi davrda ingliz tillaridan olinmalar soni osha bordi. Ma‟lumki, xalq mafkurasi, madaniyati, dini uning tiliga juda kuchli iz qoldiradi. Shu bois islom dinida bo„lgan turkiy xalqlar tilida (o„zbek, uyg„ur, turk, ozariy, totor, boshqird, turkman, qozoq, qirg„iz tillari) arab va eroniy til unsurlari, buddaviy din namoyandalari tillarida (xakas, oltoy, sho„r) − qadimgi hind, nasroniy din vakillari nutqida (yoqut) slavyancha va yunoncha, ibroniy dindagilar tilida (qarayimlar) yahudiy tili birliklari anchaginadir. Bu olinmalar xalqning tarixi, madaniy aloqalaridan guvohlik berib tiradi. Olinmalar xalqning bosib o„tgan ma‟naviy-madaniy tarixi in‟ikosi bo„lsa, har bir turkiy til leksikasidagi o‘z qatlam uning zotiy tabiatini ochib beruvchi, uning ildizlariga ishora qiluvchi, genealogik aloqalarini aks ettiruvchi muhim omildir. Shuni alohida ta‟kidlash kerakki, 51
turkiy tarixiy yozma yodgorliklarda va hozirgi turkiy tillar leksikasida o„z qatlam (turkiy tillarning deyarli barchasi uchun umumiy va umumturkiy deb ataladigan so„z va o„zaklar, shuningdek har bir tilning ichki so„z yasash usullari asosida umumturkiy leksik birliklardan va o l i n m a l a r dan yasalgan so„zlar xazinasi) sifatan va miqdoran o„zlashma qatlamdan ustun turadi. Bu xulosa muayyan turkiy tillarning barchasi bo„yicha o„tkazilgan statistik tadqiqotlar bilan uzil-kesil tasdiqlangan va munozaraga o„rin qoldirmaydi. Turkiy tillarda qavm-qarindoshlik, tana a‟zolari, insonning juda ko„p sonli harakatlari, azaliy tabiiy hodisalar, atrof-muhitning umumiy xusususiyatlari, ko„pchilik hayvonlar, asosiy ranglar, shaxs va ko„rsatish olmoshlarini atash bilan bog„liq bo„lgan so„zlar juda qadimiydir va barcha turkiy tillarda, asosan, umumturkiy leksik qatlamga mansubdir. Lekin bu umumturkiy leksika muayyan turkiy tillarda ma‟lum bir o„zgarishlarga uchragan va bu o„zgarishlar, asosan, quyidagi turlardadir: 1.
So„zning moddiy qobig„i tovushlar almashinishi va mos kelishi qonuniyatlari asosida ma‟lum o„zgarishlarda uchragan – shaklan o„zgarib ma‟no saqlangan: o„zb. ota ~ qoz. ata. o„zb. ona ~ turk. anna‟, ozb. kichik ~ tur. ku‟chu‟k; 2.
So„zning shakli saqlanib, ma‟nosi bir muncha o„zgargan: turk. da‟da‟ - “bobo”,Qiyos: o„zb. dada ; 3.
So„zning shakli ham, ma‟nosi ham o„zgargan: turk. dayi ~ o„zb tog„a ( es,o„zb. tag„ayi). Bu jarayonni yorqin ko„rsatish uchun biz um. ana leksemasining muayyan turkiy tillarda shakllari va ma‟nosi bilan tanishib o„tamiz va bunda Ludmila Pokrovskayaning mashhur tadqiqotiga tayanamiz 45 : um. ana leksemasi barcha turkiy tillarda qo„llaniladi va, asosan, “ona”, “katta ayol qon- qarindosh” ma‟nosiga ega. Bu so„z quyidagi fonetik ko„rinishlarda uchraydi: qoz.,qq.,tur.,tot.,uy .ana, o„zb. ona, qir. ena‟, o„zb. ena, turk.,tuv. ene, tur.,chuv. anne, tot. a‟ni, xak. ine/iney. Bu leksemaning shakl tomoniga e‟tibor bersak, unda old qator~orqa qator, keng~tor unlilar almashinuvlarini ko„rishimiz mumkin.
ko„pchilik tillarda u „ona‟ ma‟nosiga ega. Lekin bundan tashqari u yana quyidagi xususiy ma‟nolarga ega bo„lishi qayq etilgan: oltoy tilida “keksa ayol, kampir”, qozoq tilida ana – „ona”,
so„z “urg„ochi, bolali” ma‟nosiga ham ega o„zb. ona qo„y, ona o„rdak. Mana shunga o„xshagan ma‟no va shakl farqlarini bugungi turkiy tillarning umumturkiy qatlamiga mansub har bir so„zda ko„rish mumkin. Leksika har bir til uchun muayyan va aniq bo„lganligi sababli har bir umumturkiy o„zak va so„zning har bir turkiy tilda aniq ma‟nosi faqat bu til lug„atlari bilan oydinlashtirilishi mummkin. Shuning uchun shaklan juda o„xshash so„zlar ikki turkiy tilda boshqa-boshqa ma‟nolarga ega bo„lmog„i mumkin. Qiyos.: o„zb. tug„ilmoq ~ tur. dog„maq; o„zb. yer ~ gag. er. Bunday shakily va ma‟noviy o„zgarishlar tovush mos kelishi va almashinuvi xususiytlari, hamda so„z ma‟nolarining metafora, metonimiya, sinekdoxa, vazifadoshlik asosida ko„chimlari va ma‟noviy ixtisoslashish qonuniyatlari bilan belgilanadi. Mustahkamlash uchun savol va topshiiqlar 1. Tilning leksik sathi nega o„zgaruvchan? 2. Olinmalar nimadan darak beradi? 3. Turkiy tillardagi olinmalarni ularning manba tillariga ko„ra qanday turlarga ajratish mumkin? 4.
Din tilning lug„at tarkibiga ta‟siri qiladimi? 5.
O„zlashma qatlam miqdoran o„z qatlamdan katta bo„lgan turkiy til bormi? 6.
Umumturkiy so„z/leksema deganda nima tushuniladi? 7.
Umumturkiy so„zlar muayan turkiy tillarda qanday o„zgarishlarga uchrashi mumkin?
45 Покровcкая Л.А. Термины родства в тюркских языках. В кн. Историческое развитие лексики тюркских языков.М.: Изд. АН.1963. С. 11-81. 52
8.
Biror turkiy til (turk, qoraqalpoq, qirg„iz, turkman v.b.) l lug„ati bilan tanishib, undan 5 tadan o„zbek tiliga nisbatan faqat shaklan, faqat mazmunan, ham shaklan jam mazmunan farqlanadigan so„zlar toping.
Download 0.71 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|