Buxoro muhandilik-texnologiya instituti yuldasheva saida nem atovna sanoat korxonalarida

1 1 .3 .P a x ta x o m a s h y o s in i z o n a la r b o ’y ich a q a b u l q ilish .
P a x ta k o n tra k ta tsiy a si
X o 'ja lik
tom onidan 
sotiladigan 
paxtani 
qabul 
qilib 
olish 
“V iloyatpaxtasanoat” aksionerlik birlashm asini paxta tozalash zavodlarining 
tayyorlov punktlari tom onidan am alga oshiriladi. H ar kuni paxtani qabul qilishdan 
oldin klassifikator tayyorlov punktining m udiri va x o ’jalik lam in g topshiruvchilari 
ishtirokida av-tom obil tarozilarini tekshirish lozim. T arozilam i tekshirish to ‘grisida 
m axsus daftarda tekshirgan shaxslam ing, albatta, yozuvi b o ’lishi shart.
Paxtani qabul qilish, uning sifatini aniqlash uchun nam unalar olish va tortish 
paxta topshirish xuquqiga yozm a ishonchnom asi b o ’lgan x o ‘ja lik topshiruvchisi 
ishtirokida bajariladi. Topshiruvchi y o ’qligida paxta qabul qilinm aydi. Tayyorlov 
punkti transport kechikkani to 'g ’risida dalolatnom a tuzishi va bu haqda shu 
kunning o ’zida x o ’jalik k a chora k o 'rish uchun xabar berish kerak.
Paxta qabul qilish paxtani tasnifiga oid barcha grafiklar to id irilg a n va ilova 
qilingan paxta jo 'n atish -q ab u l qilish shakli b o 'y ic h a tovar transport hujjatlari 
asosida bajariladi.
B itta tovar-transport hujjati b o ’yicha x o 'ja lik tom onidan ham m a sifat 
k o ’rsatkichlari b o 'y ich a faqat bir xil paxta j o ’n atilm og’i lozim. Bitta seleksion va 
sanoat navli bir sinfli, reproduksiyalar va dala guruhi b o 'y ich a u ru g ’lik, qurutilgan, 
qishloq x o 'jalig i zararkunandalari va kasalliklar bilan shikastlangan paxta alohida- 
alohida topshiriladi.
Tayyorlov punktida paxtani qabul qilish va jam lash O ’zR ST 615-94 "Paxta. 
Texnik sharoitlar" va O ’zR ST 642-95 "U rug’lik paxta. Texnik sharoitlar" 
respublika standartlari talablariga m uvofiq am alga oshiriladi.
T ayyorlov punktida paxtani qabul qilish klassifikator tom onidan bajariladi. 
Paxtani qabul qilishda uning nam ligi va ifloslanishini aniqlashga egallab turgan 
lavozim i b o ’yicha bunga huquqi b o ’lgan paxta tayyorlov tizim i xodim laridan 
boshqa shaxslar b o ’lishi m an qilinadi.
Tayyorlov punkti va paxta tozalash zavodi xodim larini paxta respublika 
standartlari va paxta qabul qilish qoidalarini buzishga m ajbur qilishda aybdor 
shaxslar paxta tozalash zavodi rahbariyatining m urojaati b o ’yicha huquqni 
m uhofaza etish organlari tom onidan qattiq javobgarlikka tortilishi lozim.
142

---

Tayyorlov punktining laboratoriya m udiri (katta laborant) klassifikatorlar 
tom onidan paxtani respublika standartlari talablariga m uvofiq to 'g ’ri qabul 
qilinishini, nam unalar tanlanishini, shuningdek, tayyorlov punktida jam lash, 
quritish, tozalash va saqlash qoidalariga rioya qilinishini m untazam nazorat qiladi.
L aboratoriya 
m udiri 
(katta 
laborant) 
b ir kecha-kunduz 
m obaynida 
laboratoriya ju m a lid a va pasport kartochkada katta klassifikator va zona 
klassifikatorlarini laboratoriya asboblari yordam ida navni aniqlash natijalari bilan 
m a ’lum ot jam lash kunlari b o ’yicha tanishtirishi shart, toki ular qabul qilinadigan 
paxta tolasi navini baholashda xatoga y o ’l q o ’yishm asin.
Tayyorlov punktining laboratoriya m udiri (katta laborant) paxtani qabul 
qilish, jam lash va uni paxta zavodga j o ’natishda asboblar bilan iflosligi va 
nam ligini, shuningdek, bahsli hollarda navi, nam ligi va ifloslanishini aniqlash 
to ’g ’riligi uchun bevosita jav o b beradi.
T ayyorlov punkti laboratoriyasining ishi to ’griligini nazorat qilish bevosita 
paxta tozalash zavodning texnik nazorat b o ’limi tom onidan am alga oshiriladi.
Paxtani qabul qilish zavod qoshidagi va zavod hududidan tashqaridagi 
tayyorlov m askanlarida to ’dalar shaklida am alga oshiriladi. B itta nav, tur va sinfga 
tegishli sifat to ’g ’risidagi hujjat bilan rasm iylashtirilgan paxta keltirilgan to ’da 
hisoblanadi.
A gar bu to ’dada turli seleksion va sanoat navlari, turlari ham da sinflariga 
tegishli paxta aralashtirilgan b o 'lsa , paxta shu to ’dada m avjud b o 'lg a n eng past 
nav, tur va sinflari b o ’yicha qabul qilinadi. Belgilangan seleksion paxta tolasining 
turi m e ’yoriy hujjatlariga muvofiq o ’rnatilgan tartibda aniqlanadi (O 'zR S T 615-94 
ga binoan).
H ar bir paxta turi rangi, tashqi k o ’rinishi va pishib yetilganligi koeffitsientiga 
binoan besh navga b o ’linadi I, II, III, IV, V. Paxta navi, rangi va pishib yetilganlik 
koeffitsienti k o ’rsatkichlariga k o ’ra aniqlanadi.
Paxta navi ifloslanganlik (iflos aralashm alarning vazniy ulushidan) va 
nam lik (nam likning vazniy nisbati) m iqdoriga qarab 1 (q o ’l), 2 (m a shina) va 3 
(tuqilgan paxtani terish) navlarga b o ’linadi.
1 
va 2-sinflar uchun ifloslanganlik belgilangan m e ’yoridan yuqori 
b o ’lgan taqdirda paxtani ifloslanganligi b o ’yicha u to ’g ’ri kelgan sinfga 
o ’tkaziladi, nam lik m iqdori oshgan taqdirda esa belgilangan tartibda narxini 
kam aytiradilar.
I, 
II, III va IV navlam da 3 -sin f uchun belgilangan ifloslanganligi yoki 
nam ligi m e ’yoridan oshiq b o ’lsa, paxta topshiruvchiga qaytarib beriladi yoki past 
nav b o ’yicha qabul qilinadi.
143

---

A gar ifloslanganligi yoki nam ligi m e ’yori 22 foizdan oshib ketsa, paxta 
topshiruvchiga qaytarib yuboriladi yoki belgilangan tartibda narxi yoki vazniy 
m iqdori kam aytirib qabul qilinadi.
H ar bir tayyorlov punktida paxtani ikki yoki uch m intaqaviy tizim b o ’yicha 
qabul qilish tartibi paxta zavodi direktorining b uyrug’i bilan belgilanadi. Paxta uch 
m intaqaviy tizim da qabul qilinganda tayyorlov punkti uch zonaga b o ’linadi. 
Birinchi zonada tashib keltirilgan paxtaning sifati aniqdanadi. Ikkinchi zonada 
tarozida tortiladi. U chinchi zonaga qabul qilingan paxtani tushirish va g ’aram
ham da om borga jo y lash am alga oshiriladi. U chinchi zonaga quritish-tozalash sexi 
kiradi.
P axta topshiruvchilardan qabul qilganda uning sifati faqat tayyorlov 
punktining laboratoriyasi tom onidan aniqlanadi. A gar paxta nam unalarini tanlash 
va sifatini tahlil qilish shu tayyorlov punktining laboratoriyalari tom onidan 
bajarilm agan b o ’lsa, ular haqiqiy em as deb hisoblanadi.
T ayyorlov punkti laboratoriyasi taxlillarining natijalari topshiruvchi ham da 
paxtani qabul qiluvchi klassifikator uchun m ajburiy m a ’lum ot hisoblanadi.
P axta avtom obil tarozilarda tortilib, brutto vazni 14-XL shaklidagi ju m alg a 
yozilgandan keyin klassifikator yoki klassifikator tarozibon ikki nusxadagi 
nakladnoyning «brutto vazni» qatorini to ’ldiradi, b ir nusxasini olib qoladi va 
birinchi nusxasini g ’aram lash jo y n i k o'rsatib transport haydovchisiga topshiradi va 
paxtani uchinchi zonaga j o ’natadi.
U chinchi zona klassifikatori paxta jam lanadigan jo y d a tushirish paytida 
qabul qilingan paxtani k o ’rib chiqadi va biron bir begona narsa aralashgani ham da 
paxtaning nam ligi va iflosligi chegaralangan m e ’yordan ortiqligini payqab qolsa 
uni ikkinchi zonaga qaytarib, nakladnoyning « g ’aram lash» b o 'lim id a qaytarilgan 
paxtani dastlab belgilangan m iqdordan chiqarish uchun tegishli belgi q o ’yadi.
U chinchi zona klassifikatori tom onidan qabul qilingan paxta g ’aram ga 
joylanadi. A yni paytda klassifikator x o ’ja lik nakladnoyida « g ’aram lash» bandini 
to id ira d i va unga im zo chekadi. Shundan keyin transport xaydovchisiga transport 
vositasini tortish va qabul qilingan hujjatlam i rasm iylashtirish uchun ikkinchi 
zonaga jo 'n ay d i.
K atta klassifikator (ikkinchi zona) transport vositalari, tarani tortib, qabul 
qilingan paxtaning netto vaznini transport nakladnoyining «qabul qilindi» bandi va 
qabul qilish kvitansiyasi PK -17 shakliga yozib k o'yadi. T ransport nakladnoyisiz 
yoki ustunlari tuldirilm agan nakladnoylar bilan junatilgan paxtani qabul qilish va 
paxtaga qabul qilish kvitansiyasini yozish m an qilinadi.
K atta klassifikator (ikkinchi zona) va birinchi xam da uchinchi zonalar 
klassifikatorlari tom onidan im zolangan nakladnoyning birinchi nusxasi qabul qilish 
kvitansiyasiga tirkaladi va tayyorlov punkti buxgalteriyasiga x o 'ja lik hisob-kitob
144

---

qilish uchun beriladi, ikkinchi zona klassifikatori tom onidan im zolangan nakladnoy 
nusxasi esa topshiruvchiga beriladi.
Transport xaydovchisi paxtani topshirgandan keyin tayyorlov punkti 
hududidan chiqish 5-X L shaklidagi ruxsatnom asi bilan chiqib ketadi. 5-X L chiqib 
ketish 
ruxsatnom asi 
navbatchi 
soqchida 
qoladi 
va 
u 
kun 
oxirida 
bu 
ruxsatnom alarini ruyxatga tirkagan holda tayyorlov punkti buxgalteriyasiga imzo 
chektirib topshiradi.
Ikki zonani qabul qilishda qabul qilinadigan paxtaning sifatini aniqdash va 
tortish birinchi zonada am alga oshiriladi. Paxtani tushirganda va g ’aram
om borlarga joylaganda uning sifatini q o ’shim cha tekshirish ikkinchi zona 
klassifikatori tom onidan uch zonali tizim da uchinchi zona klassifikatori tom onidan 
am alga oshiriladi.
K atta klassifikator uch zonali va ikki zonali tizim larda paxtani qabul qilish, 
jam lash, saqlash, tashish, ortish va tushirish b o ’yicha barcha ishlam i m oddiy 
jav o b g ar shaxs sifatida tashkil etadi.
Birinchi zona klassifikatori uch zonali va ikki zonali tizim larda qabul 
qilinadigan paxtaning navi, nam ligi va ifloslanishini organaleptik usulda 
aniqlashning tu g ’riligi va nam unalarini tanlash to ‘g ’riligi uchun bevosita jav o b
beradi.
U chinchi zona klassifikatori uch zonali yoki ikkinchi zona klassifikatori ikki 
zonali tizim da paxtani to ‘dalarga jam lash xam da uni g ’aram va om borlarga 
joylashning to ’g ’riligiga, qabul qilingan paxtaning saqlanishiga, uni paxta tozalash 
zavodiga j o ‘natish va tr a n s p o rtin g m e’yordan ortiq bekor turishiga y o ‘l 
q o ’ym aslik, shuningdek, ushbu zonada bajariladigan ishlarda xavfsizlik texnikasiga 
rioya qilinishi va ortish, tushirish ishlarida m avjud m exanizatsiya vositalaridan 
to ‘gri foydalanishi uchun bevosita jav o b beradi. Z onalarning klassifikatorlari katta 
klassifikatorga bo'ysunishadi.
Paxtani x o ’jalik d an qabul qilib olishda katta klassifikator yoki klassifikator 
tarozibon shaxsan uch nusxada qabul qilish kvitansiyasini to ‘ldiradi, unda ham m a 
k o ’rsatkichlar aniq yozilishi kerak. Q abul qilish kvitansiyasini 
yuqorida 
k o ’rsatilgan shaxslardan boshqa kishining yozishi man qilinadi.
X o ’jalik d an qabul qilingan bir seleksion nav va sin f paxtasi bir qabul qilish 
kvitansiyasi bilan rasm iylashtirilib, u buxgalteriyaga hisob-kitob qilish uchun 
beriladi.
K eyingi kun buxgalteriya hisob-kitobdan so ‘ng qabul qilish kvitansiyasining 
birinchi nusxasini paxta topshiruvchiga topshiradi, ikkinchisini M akroiktisodiyot va 
statistika vazirligining tum an inspeksiyasiga j o ’natadi, uchinchisi— tayyorlov 
Punktida qoladi. K atta klassifikator qabul qilish kvitansiyalari PK -17 shaklida 
ko ’rsatilgan m a ’lum otlam ing (paxtaning konditsion vazndagi m iqdori, seleksion,
145

---

sanoat navlari, sinflari v a jam lash o ’rinlari) to ’g ’riligi, tayyorlov punktining m udiri 
va katta buxgalter, konditsion vazn va qabul qilingan paxta uchun pul hisob- 
kitoblarining to ’g ’riligi (q o ’shish va kam aytirishni hisobga olib) uchun (PK -17 
shaklining orqa tom oni) shaxsan jav o b beradi.
PK -17 shaklidagi qabul qilish kvitansiyalari asosida davlat statistika 
organlari tom onidan p ax ta tayyorlash to ’g ’risida har kuni hisobot tuziladi. Har 
qanday boshqa xujjatlar paxta tayyorlash to ‘grisida hisobotlar tuzishga asos 
b o io lm a y d i.