Buxoro psixologiya va xorijiy tillar instituti psixologiya kafedrasi

Inson xotirasi va xotirani rivojlantirishga doir ilmiy tadqiqotlar.

Xotira — idrok etilgan narsa va hodisalarni yoki oʻtmish tajribalarni esda qoldirish va zarur boʻlganda tiklashdan iborat psixik jarayon. Xotira eng yaxshi damlarni esda qoldiradi. U nerv sistemasi xususiyatlaridan biri boʻlib, tashqi olam voqealari va organizm reaksiyalari haqidagi axborotni uzoq saqlash hamda uni ong faoliyatida va xulq, xatti harakat doirasida takroriy qobiliyatida namoyon boʻladi.
Xotira individning oʻz tajribasida esda olib qolishi, esda saqlashi va keyinchalik uni yana esga tushirishi xotira deb ataladi.
Xotira haqidagi dastlabki ilmiy qarashlar Sharq mutafakkirlari va yunon faylasuflari (Aristotel va boshqalar)¹ da uchraydi. Xususan, Farobiy Xotiraga bilishdagi aqliy jarayonning tarkibiy qismi sifatida qarab, xotirani faqat insonga emas, hayvonga ham xos xususiyat ekanini alohida taʼkidlagan.
Xotiraning fiziologik asosi bosh miya yarim sharlari poʻstlogʻining muvaqqat bogʻlanishi (qarang Assotsiatsiya) va ularning keyingi faoliyatidan iborat. Xotira koʻlami, axborotlarning uzoq vaqt va mustahkam saqlanishi, shuningdek, muhitdagi murakkab signallarni idrok etish va adekvat reaksiyalarda ishlab chiqish bosh miya nerv hujayralari (neyronlar) sonining koʻpayib borishi hamda uning strukturasi murakkablashuvi jarayonida oʻsib boradi. Fiziologik tadqiqotlarda qisqa va uzoq muddatli xotiralar qayd etilgan. Qisqa muddatli xotirada axborotlar bir necha daqiqadan bir necha oʻn minutgacha saqlanadi, neyronlar ishiga xalal berilganda (mas, elektr shok, narkoz taʼsirida) u buziladi. Uzoq muddatli xotirada axborotlar odam umri boʻyi saqlanib turli taʼsirlarga chidamli boʻladi. Qisqa muddatli xotira asta sekin uzoq muddatli xotiraga aylanadi. Xotira ruhiyatning oʻtmish holati bilan hozirgi holati va kelgusidagi holatlarga tayyorlash jarayonlari oʻrtasidagi oʻzaro aloqadorlikni koʻrsatadi. Boshqa psixik hodisalar kabi xotira ham shaxsning xususiyatlari, uning ehtiyoji, qiziqishlari, odati, feʼl-atvori va sh.k. bilan uzviy bogʻliq.
Xotira namoyon boʻlishdagi shakliga koʻra, shartli ravishda emotsional xotira (his-tuygʻuni esda tutish), obraz xotirasi (narsalarning tasviri va xususiyatlarini esda tutish), soʻz-mantiq xotirasi (narsalarning mohiyati, mazmunini soʻz bilan ifodalangan holda esda tutish) kabi turlarga boʻlinadi. Bulardan insonda soʻz-mantiq xotirasi yetakchi oʻrin tutadi. Xotiraning barcha turi bir-birlari bilan chambarchas bogʻliq holda kechadi. Psixologiyada, shuningdek, ixtiyoriy va ixtiyorsiz xotiralar farq qilinadi. Ixtiyoriy xotirada muayyan materialni esda olib qolish oldindan maqsad qilib qoʻyiladi; ixtiyorsiz xotirada bunday maqsad boʻlmaydi — biror faoliyatda (mas, mehnat jarayonida yoki kim bilandir suhbatlashib turilganda) oʻz-oʻzidan esda saqlab qolinadi. Barqarorligi jihatdan ixtiyoriy xotira ixtiyorsiz xotiradan samaraliroq.
Fanda xotira bilan bogʻliq ravishda unutish masalasini oʻrganishga ahamiyat berilmoqda. „Normal“ unutishni psixik kasalliklardagi xotira buzilishidan farq qilmoq kerak. Bu kasalliklarda xotira susayishi (gipomneziya), yoʻqolishi (amneziya) yoki bir tomonlama kuchayishi (gipermneziya) kuzatiladi. Baʼzi kasalliklarda u sifat jihatdan buziladi: bemorga boʻlmagan voqealarni goʻyoki oʻz boshidan kechirgandek tuyuladi, yoki qachonlardir boʻlib oʻtgan voqealarni kecha yoki bugun roʻy bergan deb oʻylaydi (konfabulyatsiya, psevdoreminssensiya), Bunday soxta xotiralar kishida jiddiy ruhiy xastaliklar oqibatida kelib chiqadi. Bunday kasalliklarga bosh miya qon tomirlari aterosklerozi, shikastlanish, miyaga qon quyilishi holatlari, ogʻir zaharlanishlar oqibati (mas, alkogolizmda uchraydigan psixoz) va sh.k. kiradi. Xotira buzilganda uni keltirib chiqaruvchi asosiy kasallikni davolashga eʼtiborni qaratish kerak.
Xotira odam hayotida muhim vazifani o’taydi. Usiz inson o’zligini yo’qotadi. Bugungi maqolamiz orqali inson xotirasi haqida bir qancha qiziqarli ma’lumotlarni e’tiboringizga havola qilamiz!
Olimlar orasida yosh bola “toza” xotira bilan tug’iladi, degan fikr mavjud. Ilmiy izlanishlar shuni ko’rsatadiki, chaqaloq ona qornida yigirma haftalik bo’lgandan boshlab uning hotirasi shakllana boshlar ekan.
Inson xotirasi haqiqatdan ham murakkab jarayon. U haligacha mukammal o’rganilmagan. Ammo zamonaviy ilm-fan inson hotirasi bilan bog’liq ko’plab qiziqarli ma’lumotlar keltiradi.
Ma’lum bo’lishicha, kasb xotiraga ta’sir qilarkan. Hammadan ko’proq xotirasi yaxshilar- suhandon, voiz, o’qituvchilar va olimlar hisoblanishadi. Chunki bu kasblar egalari doimiy mashq qilish, matnlarni ovoz chiqarib o’qish sababidan bu natijaga erishar ekanlar. Miyaning barcha qismlari va to’qimalari zo’riqib ishlashga majburligi bois olimlarning xotirasi ham juda yaxshi eslab qolishga moyil. Ajablanarlisi, asalarichilarning ham xotirasi yaxshi bo’larkan, agar ular asaldan ko’p iste’mol qiladigan bo’lsa. Sababi, asalda miyani ozuqalantiradigan va xotirani kuchayishiga sabab bo’ladigan mikrounsurlar judayam ko’p. shunday qilib, xotirasini yaxshilayman degan odam, doim miyasini “shug’ullantirib”, natijalarni asal yeyish bilan mustaxkamlab borishi kerak.
Aniqlanishicha, har kuni bir xil taom iste’mol qilish xotira ishini sekinlashtiradi.
Inson xotirasi to yigirma besh yoshgacha rivojlanib boradi degan fikr ham mavjud. Xotira eslab qolish bo’yicha cho’qqiga 19-20 yoshlarida erishadi. Keyin esa, to ellik yoshgacha bir xil -o’zgarmas davr davom etadi. Undan keyin esa, xotira zaiflasha boradi.
Inson xotirasi 1-7 terabaytga teng axborotni saqlab tura olishi mumkin ekan.
Inson ham, kompyuter singari tezkor (qisqa vaqtda) va uzoq vaqt davomida saqlab turuvchi (doimiy) xotiralarga ega ekan. Tezkor xotira to’g’risida gapiradigan bo’lsak, bunga imtihonga tayyorlanuvchi talabalar yorqin misol bo’la oladi, chunki ular imtihondan keyin bor bilganlarini esdan chiqarib yuborishadi. Uzoq saqlanuvchi xotiraga misol qilib qariyalarning xotirasini olish mumkin, ular xotirasi yomonligidan shikoyat qilishsada, bundan 60-70 yil oldin bo’lib o’tgan, bolaligidagi voqealarni hikoya qilib yurishadi.
Xotiralarni o'zgartirish qobiliyati ongsiz ravishda yolg'on xotiralarni yaratishga qadar borishi mumkin. Bunday imkoniyat bolalarda kattalarga nisbatan tez-tez uchraydi.
Xotira, kompyuterlarda² bo'lgani kabi sodir bo'lgan narsalarning to'g'ridan-to'g'ri nusxalarini saqlamasa ham, bu sizni aniq eslab qolishga imkon beradigan ishonchli tizimdir.
Xotiraning joylashishiga kelsak, u erda aniq jismoniy joy yo'q, lekin u miyaning turli joylari bo'yicha taqsimlanadi.
Shu tarzda biz prefrontal korteksda, vaqtinchalik lobda, gipokampusda, serebellumda, miya amigdalasida, bazal ganglionlarda joylashgan turli xil xotira turlarini topishimiz mumkin.
nson xotirasi ajoyib narsa. Asrlar davomida insoniyat bir-birining ma'lumotni eslab qolish qobiliyatidan qo'rqib kelgan. Hozir buni tasavvur qilish qiyin, lekin o'rtacha odam tarixiy ma'lumotlardan foydalanish imkoniyati cheklangan bo'lgan kunlarda tarix og'zaki ravishda uzatilar edi. Bunday erta jamiyatda xotirani eslab qolishning ajoyib qobiliyatlarini namoyish eta olishning qadrini ko'rish oson.
Endi biz xotiralarimizni smartfonlar, taymerlar va boshqa ogohlantirishlarga osongina autsorsing qilishimiz mumkin, bu bizga kerak bo'lganda, oldimizda kerak bo'lishi mumkin bo'lgan har qanday ma'lumot yoki eslatma mavjudligiga ishonch hosil qiladi. Shunga qaramay, biz hali ham inson xotirasi, uning qodir bo'lgan jasoratlari va uning kundalik hayotimizda qanday baraka va la'nat bo'lishi bilan qiziqamiz.
Siz eslab qolishingiz mumkin bo'lgan ma'lumotlar miqdorining samarali chegarasi yo'q
Biz har doim narsalarni unutamiz va ba'zida biz eski va keraksiz ma'lumotlarni chiqarib yuboradigan yangi narsalarni o'rganayotganimiz uchun deb o'ylashimiz mumkin. Biroq, bunday emas. Biz miyamizni ko'pincha kompyuterlar kabi, xotiramiz esa qattiq disk kabi, miyaning oxir-oqibat "to'ldirilishi" mumkin bo'lgan narsalarni saqlash uchun berilgan maydoni deb o'ylaymiz.
Oxirgi tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, bu qo'pol ma'noda xotirani to'g'ri baholash bo'lsa-da, bizning miyamizga saqlashi mumkin bo'lgan ma'lumotlarning chegarasi juda katta. Pol Reber Shimoli-g‘arbiy³ universitetining psixologiya professori va u javobni o‘zida bor deb hisoblaydi. Professor Reber chegarani qo'yadi 2.5 petabayt ma'lumot, bu taxminan 300 yillik “video”ga teng.
Ishtirok etgan raqamlar
Professor Reber o'z hisob-kitobini quyidagilarga asoslaydi. Birinchidan, inson miyasi bir millionga yaqin neyronlardan iborat. Neyron nima? Neyron - bu miya atrofida signallarni yuborish uchun mas'ul bo'lgan nerv hujayrasi. Ular bizga tashqi sezgilarimiz orqali jismoniy dunyoni talqin qilishga yordam beradi.
Bizning miyamizdagi neyronlarning har biri boshqa neyronlar bilan taxminan 1,000 ta aloqani hosil qiladi. Inson miyasida bir milliardga yaqin neyronlar mavjud bo'lsa, bu trilliondan ortiq ulanishga to'g'ri keladi. Har bir neyron bir vaqtning o'zida bir nechta xotiralarni eslashda ishtirok etadi va bu miyaning xotiralarni saqlash qobiliyatini eksponent ravishda oshiradi. Ushbu 2.5 petabayt ma'lumot 2 yarim million gigabaytni tashkil qiladi, ammo buncha saqlash maydoni bilan nega biz bunchalik ko'p narsani unutamiz?
Xotirani yo'qotishni qanday davolashni biz endigina o'rgandik
Xotirani yo'qotish Altsgeymer kabi bir qator neyrodegenerativ⁴ kasalliklarning alomatidir. Bu insult yoki bosh jarohati natijasida ham paydo bo'lishi mumkin. Biz bu kasalliklarni yaqinda tushuna boshladik va ular bizga xotira qanday ishlashi haqida ko'p ma'lumot berishdi. Ushbu nevrologik kasalliklarning ko'pchiligini o'rab turgan stigmani kamaytirish uchun uzoq vaqt kerak bo'ldi, ammo hozir u bemorlarni parvarish qilish va maslahat guruhlari kabi yaxshiroq ifodalanadi. Ko'proq targ'ibot va xabardorlik bilan ko'proq tadqiqotlar olib borildi va yaxshiroq davolash usullari ishlab chiqildi.
Inson xotirasi haqiqatan ham hayratlanarli va murakkab hodisadir. Bizning miyamizning kompyuterga o'xshashligi miyaning funktsiyalarini ko'rib chiqish uchun foydali tasvir bo'lib chiqadi.

2.