Buyrak polikistozi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Buyrak polikistozi
Makropreparat:Buyrak polikistozi
KXK-10	Q61

Buyrak polikistozi (sinonimi: buyrakning polikistoz kasalligi, qisq. BPK) buyrak parenximasining kistozlidegeneratsiyasi bilan tavsiflangan genetik kasallikdir. Polikistoz buyrak displaziyasining bir shakli. Kasallik nafaqat buyraklarning oʻziga, balki koʻpincha boshqa organlarga ham (jigar) taʼsir qiladi.
Tasnifi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Odamlarda buyrak polikistozining ikkita asosiy shakli mavjud boʻlib, ular irsiylanish turiga koʻra farqlanadi: autosom-retsessiv buyrak polikistozi (bolalik davri uchun xos) va avtosom-dominant buyrak polikistozi (koʻpincha 30-50 yoshdan boshlab oʻzini namoyon qila boshlaydi).
Autosom- retsessiv buyrak polikistozi fibrosistin oqsilini kodlaydigan PKHD1 genidagi mutatsiya bilan bogʻliq.^[1]
Autosom-dominant buyrak polikistozi inson populyatsiyasida 1/400 — 1/1000 chastotada uchraydi, bu eng keng tarqalgan genetik kasalliklardan biridir. Dunyoda bemorlarning umumiy soni 10-12 million kishini tashkil qiladi. Autosom- dominant buyrak polikistozining 85 % holatlari 16p13.3 mintaqasida lokalizatsiya qilingan va polikistin-1 oqsilini kodlovchi PKD1 genidagi mutatsiyadan kelib chiqadi (bu holda, oxirgi bosqich buyrak kasalligi rivojlanishining oʻrtacha yoshi 54 yoshni tashkil etadi), 15 % hollarda 4q21 mintaqasida PKD2 genidagi mutatsiya va polikistin-2 oqsilini kodlash bilan bogʻliq (terminal buyrak yetishmochiligi boshlanishining oʻrtacha yoshi 74 yosh)^[2][3].
Autosom-dominant buyrak polikistozi 90 % hollarda ota-onadan meros boʻlib oʻtadi, taxminan 10 % hollarda bu spontan gen mutatsiyalari natijasidir.
Kistoz tuzilmalarning oʻzi 2 turga boʻlinadi:

1. 
   yopiq kapsulalar. Bu siydik yoʻllari bilan aloqasi boʻlmagan yopiq boʻshliqlardir. Ushbu hosil boʻlish shakli koʻpincha autosom-retsessiv buyrak polikistozi boʻlgan yangi tugʻilgan chaqaloqlarda aniqlanadi.
   
2. 
   Ochiq. Ular buyrak jomi bilan aloqa qiladigan kanalchalar devorlarini doʻppaytiradi. Autosom-dominant buyrak polikistoziga xos boʻlgan bunday shakllar boʻlsa, organning ekskretor funksiyasini uzoq vaqt saqlaydi.
   

Bundan tashqari, buyraklardagi kistalar boshqa kasalliklarda ham shakllanishi mumkin, ammo bu holda ularning rivojlanishi boshqa genlarning mutatsiyasi bilan bogʻliq.
Sabablari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Buyrak polikistozi kasalligi irsiy boʻlib, erkaklar va ayollarda teng ravishda uchraydi^[4].
Autosom-dominant va autosom-retsessiv buyrak polikistozi siliopatiyalarga tegishli — bir qator hujayralar yuzasida kiprikchalarning normal ishlashining buzilishi bilan tavsiflangan kasalliklar guruhidir, buning natijasida hujayradan tashqari muhitdan signallarni „qabul qilish“ taʼminlanadi. Polikistin-1, polikistin-2 va fibrosistin oqsillari sutemizuvchilar hujayralari yuzasidagi birlamchi kiprikchalarning bir qismidir. Buyrak kanalchalarining epiteliy hujayralarida birlamchi kiprikchalar buyrak kanalchalari boʻshligʻining yon tomonida joylashgan boʻlib, bu ularning sezuvchanlik funktsiyasini — siydik oqimiga sezgirlikni taʼminlaydi, deb taxmin qilinadi. Buyrak epiteliysi hujayralarida birlamchi siliya faoliyatining buzilishi tufayli signallarni notoʻgʻri qabul qilish natijasida siklik adenozinmonofosfatning toʻplanishi sodir boʻladi, uning darajasi buyrak polikistozini davolashda bir qator eksperimental usullar bilan kamayadi..
Makro darajada polikistoz kasallik ikkala buyrakda bir nechta kistalar (shuning uchun nomi: poli- + kist + -osis) mavjudligi bilan tavsiflanadi. Kistalar nefron kanalchalari epiteliysining proliferatsiyasi va differentsiatsiyasining kuchayishi tufayli hosil boʻladi. Natijada, normal buyrak kanalchalari oʻrniga suyuqlik bilan toʻldirilgan pufakchalar — kistalar hosil boʻladi, bu esa buyraklar hajmining sezilarli darajada oshishiga olib keladi (bemorning buyragining ogʻirligi 35 kg ga yetishi mumkin). Bemorning buyragidagi kistalar oʻchoqli, nefronlarning 2-5 % dan koʻp boʻlmagan holda paydo boʻladi, ammo kistalar hajmining oshishi tufayli qoʻshni sogʻlom nefronlar siqiladi va buyrak asta-sekin filtrlash funksiyasini yoʻqotadi.
Bundan tashqari, birlamchi kiprikchalar boshqa organlarning hujayralarida mavjud boʻlganligi sababli, jigar, oshqozon osti bezi va miya tomirlaridagi kistalar ham koʻpincha buyrak polikistozi kabi rivojlanadi.
Davolash[tahrir | manbasini tahrirlash]
Shuni taʼkidlash kerakki, buyrak polikistozining kechishi nafaqat nuqsonli genga, balki boshqa koʻplab omillarga ham bogʻliq (xususan, qon bosimini yaxshi nazorat qilish va birga keladigan piyelonefritni oʻz vaqtida davolash surunkali buyrak etishmovchiligining rivojlanishini sekinlashtirishi mumkin)^[5].
Hozirgi vaqtda klinik amaliyotda buyrak polikistozi rivojlanishining asosiy mexanizmlarini davolash uchun mavjud boʻlgan har qanday dorilar samaradorligi va xavfsizligi isbotlanmagan. Davolash qon bosimini normallashtirishga qaratilgan simptomatik terapiya bilan birga yondosh piyelonefritni davolash, surunkali buyrak yetishmovchiligining rivojlanishini sekinlashtirish uchun renoprotektiv terapiyadan iborat.
Terminal surunkali buyrak yetishmovchiligi rivojlanishi bilan bemorga buyrakni almashtirish terapiyasi kerak — gemodializ, peritoneal dializ, buyrak transplantatsiyasi.
Eksperimental davolash usullari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Klinikada sinovdan oʻtgan samarali davo yoʻq boʻlsa-da, dunyo kistalar oʻsishini sekinlashtirishga va polikistoz kasalligiga xos boʻlgan buyrak yetishmovchiligining rivojlanishiga toʻsqinlik qilishga qaratilgan dori-darmonlarni faol ravishda qidirmoqda.
Odamlarda oʻtkazilgan klinik tadqiqotlarda dorilar faol ravishda oʻrganilmoqda, ularning taʼsiri hujayralardagi siklik adenozin monofosfat toʻplanishining pasayishi bilan bogʻliq (somatostatin analoglari, vazopressinning V2 retseptorlari antagonistlari, mTOR ingibitorlari).
Bundan tashqari, faqat laboratoriya hayvonlarida oʻrganilgan bir qator dorilar mavjud. Xususan, O. Y Berskov Laboratoriya sichqonlari ustida olib borilgan qonsiz tadqiqotlar siklinga bogʻliq kinazalarni ingibitsiya qilish (yaʼni kista epiteliysining koʻpayishini toʻxtatish)^[3], shuningdek, glikosilkeramid sintezini ingibitsiya qilish orqali buyrak polikistozi rivojlanishini blokirovka qilish qobiliyatini koʻrsatdi^[6].