Byudjet hisobi fanining predmeti, metodi va uslubiy asoslari

4. BUDJET HISOBINI HORIJIY MAMLAKATLARDA YURITISH AMALIYOTI.
Mamlakatlarning davlat tuzilishining turli tumanligi budjet tuzilmalarining turi va modellari turli bo’lishining bosh omili hisoblanadi.Masalan tarihanshakllangan monarhiya tizimida budjet yagona hazina jamgarmasidan iborat bo’lgan,uning shakllanishi yoki ishlatilishi yakka tartibda hal qilingan.Shu ma’noda budjet tizimlarining rivojlanishi davomida uch turdagi modellar mavjudligi aniqlangan.
Davlat tuzilishida Markaz va mintaqalarning tuzilishiga qarab barcha davlatlarni unitary va federal turlariga tacniflasrdahi mumkin.Unitar davlatlarda budjet tizimi ikki bo’g’indan yani davlat budjeti va ko’p sonli mahalliy budjetlardan iborat.Federal tuzilishga ega bo’lgan mamlakatlardada davlat tuzilishi ikki shaklda bo’lishi mumkin-federasiya va konfederasiya.Shunga mos ravishda davlatning budjet qonunchiligi uch pog’onadan iborat bo’ladi.Ayrim olimlar mamlakatlarda ham uch pog’onali budjetlar amal qilishini ta’kidlashadi. Unitar davlatlar tarkibiga O’zbekiston ,Qozogiston,Yaponiya,Shedsiya,Fransiya va boshqalarni misol qilib ko’rsatish mumkin.

Federativ mamlakatlarning budjet tizimi uchta pog’onadan iborat bo’ladi-davlat budjeti(federal budjet yoki markaziy hukumat budjeti),federasiya a’zosi budjeti va mahalliy budjetlar.ushbu shaklda budjet tizimiga ega bo’gan davlatlarga Rossiya,AQSH,Kanada,Meksika va boshqalar kiradi.

Xuddi shu tamoyil boshqa federal davlatlarda budjet tizimlari qurilgan va. Zamonaviy sharoitda hokimiyat va nazorat qilish markazlashtirish tendentsiyasi, hukumat asosiy vazifasi hal siyosati shakllantirishda federatsiya a'zolarining roli sezilarli darajada kamayadi. Qachon bir federal budjet tizimi, bir unitar kabi, har bir individual birligi, mustaqil faoliyat ko'rsatmoqda. etakchi roli markaziy hukumat uchun moliyaviy asos hisoblanadi federal budjeti, tegishli.
Zamonaviy xorijiy mamlakatlarni federal budjeti quyidagi asosiy vazifalarni bajaradi:
• milliy daromadni qayta taqsimlash;
• davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solish va rag'batlantirish;
• ijtimoiy siyosatni moliyaviy qo'llab-quvvatlash;
• Davlat shakllanishi ustidan nazorat qilish va pul mablag'larini markazlashgan jamgarmasidydan foydalanish.
XX asrning ikkinchi yarmida xorijiy mamlakatlarda milliy daromadni katta ulushini milliylashtirish ro'y berdi. Ayni paytda, moliyaviy tizimlar orqali, milliy daromad 60% gacha , federal budjet tomonidan esa 40% gacha qayta taqsimlanishi amalga oshirilmoqda.
AQSh hukumati budjeti -AQSh Federal budjeti tegishli hisobot davrining daromad va xarajatlar rejasida bo'lgan - - 1 oktabr va keyingi yilning yilning 31 sentyabrini yz ichiga oladi. Federal budjet mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy rivojlanishining ustuvor yo'nalishlarini aks ettiradi va prezidentning budjet rejasi asosida rasmiylashtiriladi.
AQSh federal budjetiga keladigan to'g'ri soliqlar daromadi bilvosita soliqlar daromadlariga nisbatan ancha yuqori.
Federal daromadning asosiy manbai – bu ijtimoiy sug'urta fondiga ish haqi budjet daromadlari va ajratmalarining 50% daromad solig'i, shtatlarda esa budjet aktsiz va savdo solig'i (36%) va ijtimoiy xavfsizlik soliq (27%) tomonidan to'ldiriladi.