Byudjet tizimi qonunchilik asoslari, byudjet tizimi byudjetalari, byudjet tizimini boshqarish

Byudjettuzilmasibyudjettiziminitashkilqilishvauningtuzilishtamoyillarinio‘zidaaksettirib, turlidarajadagihokimiyatorganlariningbyudjethuquqlarivavakolatlari, daromadvaxarajatlarnibyudjettizimibo‘g‘inlario‘rtasidataqsimlashtamoyillarinianiqlanishidamuhimahamiyatgaegadir.
Byudjetqurilmasimamlakatlarningsiyosiytuzilishi, boshqaruvtiziminingshakllanishxususiyatlarigabevositabog‘liqdir. Masalan, Federativmamlakatlardamunisipalbyudjetlarningbyudjetvakolatlarvahuquqlariunitarmamlakatlarganisbatanyuqoridir. Ma’lumki, mamlakatningbyudjetizimi, turlidarajadagihokimiyatorganlariningbyudjethuquqlarielementlaridagapbyudjettiziminingtamoyillarihaqidaketadi.
2.Byudjet tuzilmasi modellari: markazlashmagan, markazlashgan va aralash.
Markazlashmagan model: Byudjet tizimining o‘z xarajatlarini ta’minlovchi o‘z daromadlari manbalariga ega markaziy hamda mahalliy byudjetlarni avtonomlashtirish bilan xarakterlanadi.
Markazlashgan model: Har bir yuqori byudjetga tartibga solish vazifasini biriktirish orqali barcha byudjetlarni yagona davlat byudjetiga markazlashtirish bilan xarakterlanadi.
Aralash model: O‘z xarajatlarini ta’minlovchi o‘z daromadlari manbalariga ega mahalliy byudjetlarga nisbatan markaziy byudjetlarga tartibga solish vazifasini belgilash bilan xarakterlanadi
Byudjet tizimi turli darajadagi byudjetlar va byudjet mablag‘lari oluvchilar yig‘indisini, ularni tashkil etishni va tuzish tamoyillarini, shuningdek byudjet jaraenida paydo bo‘ladigan ular o‘rtasida o‘zaro munosabatlarini o‘zida ifodalaydi.
Byudjet tizimi tuzilmasining prinsiplari:
Yagonalik - Byudjet tasnifi, byudjet hujjatlari shakli, byudjet jarayoni, xarajatlarni moliyalashtirish tartibi, buxgalteriya hisobi, huquqiy hujjatlarning yagonaligi;
To‘liqlik - Byudjet va byudjetdan tashqari jamg‘armalarning daromadlari va xarajatlari majburiy tartibda va to‘liq aks ettiriladi.
Haqqoniylik - Byudjet daromadlari va xarajatlari ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning prognoz ko‘rsatkichlari asosida hisob-kitobning haqqoniyligi.
Oshkoralik - Byudjet loyihasining kurib chiqilishi va qabul qilinishi, ijrosi natijalari ommaviy axborot vositalarida o‘z aksini topishi.
Mustaqillik - Davlat va mahalliy hokimiyat organlari mustaqil byudjetni shakllantiradi va ijro etadi.
Byudjet tizimining asosiy prinsiplari quyidagilardan iborat:
byudjet tasnifi tizimi, hisob-byudjet hujjatlari va byudjet jarayoni tuzilishining yagonaligi;
byudjet tuzilishining O‘zbekiston Respublikasi ma’muriy-hududiy tuzilishiga muvofiqligi;
turli darajadagi byudjetlarning o‘zaro bog‘liqligi;
Davlat byudjeti balansliligi;
davlat daromadlarini aniq manbalar bo‘yicha va xarajatlarini yo‘nalishlari (moddalari) bo‘yicha rejalashtirish;
Davlat byudjeti xarajatlarini byudjetdan ajratiladigan tasdiqlangan mablag‘lar doirasida va xarajatlar smetalarida ko‘rsatilgan maqsadlarda amalga oshirish;
barchadarajadagibyudjetlarningmustaqilligi.

1. 
   Byudjettizimibo‘g‘inlario‘rtasidagimunosabatlarquyidagichadir:
   

Byudjetlararo munosabatlar – O‘zbekiston respublikasi respublika byudjeti, Qoraqalpog‘istonRespublikasi, viloyatlarvaToshkentshahri byudjeti, shuningdek tumanlarningmahalliybyudjetlarinio‘rtasida byudjet jarayonida sodir bo‘ladigan munosabatlar majmuidir
Davlat byudjeti mablag‘lari turli darajadagi byudjetlar o‘rtasida quyidagi yo‘llar bilan qayta taqsimlanadi:

• 
  yuqori byudjetlardan quyi byudjetlarga byudjet dotatsiyalari va byudjet subvensiyalari berish;
  
• 
  byudjet ijrosi jarayonida paydo bo‘lgan o‘zaro hisob-kitoblar bo‘yicha mablag‘larni yuqori byudjetdan quyi byudjetga, shuningdek quyi byudjetdan yuqori byudjetga yo‘naltirish;
  
• 
  byudjetssudalariajratish.