Cўфийлик турли қарашлар, ғоявий оқим лар, ахлоқий қоидаларнинг йиғиндиси бўлиши билан

Cўфийлик турли қарашлар,

ғоявий оқим лар, ахлоқий қоидаларнинг йиғиндиси бўлиши билан
бирга ўзига бир нечта тариқатлами, сулуклами бирлаштиради. Х ИИ—
ХИИИ асрларга келиб, сўфийлик қобиғида тайфурия, жунайдия, кубравия, кассория, м алом атия, мавлавия, сайёрия, нурия,
қ одирия, саҳлия, суҳравардия, н еъм атуллоҳия, б ектошия,
яссавия, нақшбандия каби тариқатлам инг вужудга келганлиги
фикрим изнинг исботидир. Тариқатларда сўфийликнинг ам алий й о ълйўриқлари, қонун-қоидалари мужассамлашган бўлса, сулукларда
сўфийларга хос ҳаёт кечириш нормалари о ъз ифодасини топган.
Ҳар бир тариқат, ҳар бир сулук ўзига хос хусусиятлари, қ оидалари, ахлоқий талаблари билан бири иккинчисидан фарқ қилади.
Сўфийликнинг ғоявий-назарий асоси бўлган та са w у ф талабларига кўра, инсон баркамоллик даражасига кўтарилм оғи учун
тўртта мураккаб: шариат-тариқат-м аърифат-ҳақиқат босқичларини
босиб ўтм оғи зарур. Ушбу босқичлар бири иккинчиси билан
диалектик алоқадор ва бири иккинчисига таъсир кўрсатади. Хусусан,
шариациз тариқат босқичига кўтарилиб бўлм айди. Тариқат шариат
қонун-қоидаларини бажариш ва О ллоҳ муҳаббатига муяссар бўлиш
жараёнида босиб ўтилиши даркор бўлган йўлдир.
Р уҳий-м аънавий баркамол бўлишни орзу қилган ҳар бир киши, енг а w а ло , шариат қонун-қоидаларини яхши билм оғи ва
унга қатъий риоя қилм оғи даркор. Шариатда инсоннинг барча
хатти-ҳаракатлари дастлабки пайтда икки турга: ҳаром ва ҳалолга
бўлинган еди. Шариат қонун-қоидаларининг таком иллашиб бориши
билан инсон фаолияти бешта йирик м езон асосида бошқариладиган
бўлди. Ушбу м езонлар қуйидагича: фарз — ҳар бир киши
бажариши мажбур ҳисобланган хатти-ҳаракатлар; мандуб (суннат)
— мажбурий ем ас, лекин м аъқул деб ҳисобланган нормалар;
м убоҳ — ихтиёрий бажариладиган урф-одатлар, қоидалар, макруҳ
— ном ақбул ҳисобланган қилиқлар; ҳаром — қатъий тақиқланган
хатти-ҳаракатлар.
Шариат қонун-қоидаларига риоя қилиш м алакасини ўзида м ужассамлаштирган киши тариқат босқичига қадам қўяди. Бошқача
айтганим изда, тариқат адабларини ўзлаштиришга киришади. Тариқат
адаби талабларига кўра, ушбу босқичга қадам қўйган киши,
енг аw ало, устоз сабоқларидан баҳраманд бўлиши лозим . Чунки
у сто з (пир) саб оғин и олм аган шогирд (м урид ) ч ин ак ам
баркам оллик даражасига кўтарила олм айди. Худди шунинг учун
ҳам , тариқат адаби талабларига кўра, баркамол инсон даражасига
кўтарилишни орзу қилган ҳар бир киши устоз ва шогирд (пир ва
мурид) муносабатлари чиғириғидан ўтм оғи даркор. У стоз ва
шогирд орасидаги инсоний м уносабатларнинг йўлга қўйилиши
баркамол инсон даражасига кўтарилишнинг м уҳим шарти ҳисобланади.
Тариқат адаби талабларига кўра, ҳар қандай шогирд о ъз устози муршидсиз ҳар қандай шогирд ўз муродига, яъни Х удо васлига
йета олм айди. У стоз о ъз шогирдига узлуксиз й о ъл-й о ъриқ кўрсатиб,
унинг кундалик фаолиятини назорат қилиб турм аса, шогирд ҳали
тажрибасизлиги учун ўзини ўзи тафтиш қила олм айди. Шунинг
учун ҳам баркамол инсон бўлишга аҳд-у пайм он қилган ҳар
бир киши, тажрибали устозга қўл бериб, о ъз инон-ихтиёрини унинг
ихтиёрига топшириши зарур. Бошқача айтганим изда, тариқат б осқ иc ҳ ид а турган ш о г ир д н ин г ин со н б а рк а м о ллиг и сирла рин и
ўзлаштиришининг м уҳим шарти ўз инон-ихтиёрини устоз изм ига
бўйсундиришдир, шу м аънода баъзан тариқатни иродат ҳам деб
юритадилар.
Тариқат адаби қоидаларига асосан, шогирд (м урид, солик)га
сабоқ берувчи устоз (пир, муршид), мураббий зим м асига катта
м асъулият юклатилади. Хусусан, шогирдни баркамоллик пиллапоялари
том он юксакликка чорловчи устоз, тариқат адаби талабларини
мукаммал биладиган ва унга қатъий риоя қиладиган, қалби Оллоҳ
м аърифати билан лим м о-лим тўла ориф инсон бўлиши керак. У стоз
билим ининг чуқурииги, тариқат усулларини мукаммал билиши, ахлоқан поклиги, сўзи ва ишининг бирлиги, ташкилотчилиги ва тадбиркорлиги билан шогирдларига ҳамиша шахсий ўм ак бўлиши лозим.
Сабоқ бериш жараёнида ўзининг ишонтира билиш сан ъати билан
бошқалардан ажралиб туриши даркор.
У стоз ҳеч қачон шогирд мулкига кўз олайтирм аслиги, аксинча, унинг юм ушларини осонлаштиришга, илм -билим олиш
борасидаги қийинчиликларини бартараф етишга, турли м аърифий м уам -
моларни ҳал қилишга кўм аклашм оғи лозим . М аърифий м уам м олам и бартараф ета олмаса, шогирдни маслаҳат олиш учун ўзидан
кучлироқ шайхга йўллам оғи зарур. Шогирдларнинг истеъдоди хилм а-хил бўлганидек, устозларнинг мураббийлик м аҳорати, интеллектуал салоҳияти турлича бўлади. Тариқат адаби талабларига кўра,
устозлар ҳам ўзларининг мураббийлик м аҳоратларини, интеллектуал
салоҳиятларини ошириб бориши шогирднинг баркам оллик даражасига
кўтарилишининг енг м уҳим шартларидан биридир.
Тариқат талабларига кўра, баркамоллик том он интилувчи ҳар
бир киши (хусусан, шогирд) ру ҳ ий-м аънавий кам олотга ега
бўлм оғи учун қуйидаги тўққиз қоидага қатъий амал қилиши
зарур: 1) тавба; 2) вараъ; 3) зуҳд; 4) фақир; 5) сабр; 6) ҳавф; 7) рижо; 8) таваккул; 9) ризо (айрим тасаw уфшунослар
ушбу талаблар қаторига қаноат, сидқ, то ъла ишонч, шукрни
ҳам қ о ъшадилар).
Тариқат адабининг ушбу қоидалари машҳур соТий устозларидан бири Aбунаср Саррож (вафоти 988-йил) том онид ан баён
етилган1. У шбу то ъққиз қоида, о ъз навбатида, инсоннинг руҳийм аънавий баркам оллигини ифодаловчи кўрсаткичлар, алом атлар
вазифасини ҳам бажаради. C ҳ у н о н ч и, инсон ру ҳ ий-м аънавий
баркам оллигининг дастлабки алом ати тавбадир.
Тавба инсон руҳий-м аънавий қиёфасида яхшилик том он силжиш
содир бўлаётганидан далолат беради. Инсон о ъзидаги нуқсонларни
кўра билиши, ўзининг аҳволини англаши, билиб-билм ай то ъг ъри
й о ълдан адашганини тан олиши, қилган жоҳиллиги-гуноҳларидан афсус
ва надом ат чекиши то ъг ърилик том он бурилишидир. М анм анлик ва
такаббурликдан жирканиб, г ъафлат уйқусидан уйғониш, ном ақбул
одатлар, қилиқлардан воз кечишидир. Хуллас, инсонни ризолатга
солиб, ҳижолат чекишга сабаб бўладиган барча иллатлардан огоҳ
бўлиб, улардан афсусланиши, нафратланиши — тавбадир.
С ўфийларнин г тушунтиришларича, ҳар қандай киши ҳам
о ъзин ин г ном ақбул ишларидан афсус чекм айди, пушайм он
бўлм айди. Чинакам тавба, насли тоза, ҳидоятга м ойил кишиларга Парвардигор том он ид ан раво кўрилади. «Ҳ ар қандай
нокас-у ножинс» тавбага лойиқ ем ас. Чунки асли тоза инсонгина
о ъз гуноҳларидан хабардор бўлгач, о ъз қилм ишларидан ҳижолат
тортиб, сиқила бошлайди, ном усдан вужуди ёниб, дим оғидан
уят тутуни кўтарилади. Парвардигордан узр сўраб, ном ақбул
ишларидан ўзин и тортади, тавба қилиб, ём он фе ълларидан чекинади. Aдашган йўлини ўзгартириб, тўғри йўлга киради.
Инсон руҳий-м аънавий баркамоллик том он бораётганлигининг
иккинчи м уҳим алом ати вараъдир. Тариқат одобининг вараъ талабига амал қиладиган ҳар бир киши, ҳар қандай шубҳалардан,
гум онлардан ўзин и сақлаши даркор. Aйниқса, о ъз тилига (тил
вараъси) ҳушёр бўлиши, ғийбат, туҳм ат, турли фисқ-у фасодлардан узоқ туриши, о ъз кўзини (кўз вараъси) шубҳали нарсаларга, ҳ а ро м -х а риш г а ту ш ирм аслиги, к о ъп ч илик к а м ан зу р
б о ълм айдиган бачкана қилиқлар (қалб вараъси) қилм аслиги, кўнгил
тортм аган барча нарсалардан парҳез қилиши лозим .
Вараънинг давом и — зуҳддир. Зуҳд — инсоннинг ём онликдан ҳазар қилиш қобилияти. Ҳаромни ва ҳалолни ажрата билиш,
таом ва ичим ликлардан сақланиш, покликни улуғлаш, инсондаги
барча иллатлам инг дояси б ўлган нафсга, худбинликка қарши
курашиш, м ол-у дунёга буткул қул бўлиб қолишдан сақланиш, зулм ва дилозорликдан, г ъофиллик ва о ъткинчи ҳ о-ю ҳаваслардан устун чиқиш, тозаликни о ъзининг кундалик турмуш
тарзига сингдириш қобилиятидир.
Сўфий аллом алам инг фикрига кўра, инсон руҳий-маънавий йетуклик том он бораётганлигини ифодаловчи алом атлар — фақирлик ва
сабрдир. Фақирлик — Худога бўлган бандаликни сидқидилдан бажо
келтириш, Парвардигор учун қилган барча ишларини ҳали кам
деб баҳолаш, озлигини доим ий ҳис етиб туриш малакасидир. К ам
тарлик — соддалик алом ати бўлса, сабр — инсон чидам лилиги,
тоқати ифодасидир. Сабр-тоқатли инсон ҳар қандай бало-қазолардан
қ о ърқмайди, қийинчиликларга чидайди. О ҳ-воҳ чекиб, шикоят
қилм айди. Сабр о ъз навбатида, кишининг им о н -еътиқодининг ҳам
ифодасидир. Aлишер Н авоий ёзганидек, қайси бахциз сабр етагини
тутган б о ълса, у охири муродга етади: қайси бир гирифтор кўнгил
сабр тугунини бўшатм аган бўлса, унинг бахт тугуни очилади.
Сабр — шодликлар калитидир... Балога гирифтор бўлиб, нобуд бўлиш
хавфи остида қолган одам нинг ҳаёти сабр туфайли озод; ҳар бир
ноум ид шахснинг тушкун руҳи сабр туфайли тетик, обод б ўлад и1.
Р у ҳ ий-м аънавий йетуклик пиллапояларидан кўтарилаётган ҳар
бир киши ҳам иша иккиланиб туради. О ъзининг ам алий фаолиятидан
тўла қониқиш ҳосил қилм айди. Бундан таҳликага тушади. A трофтеварагида содир бўлаётган турли макр-хийлалар қалбида хавфқўрқишни вужудга келтиради. Худди шунинг учун ҳам сўфийлар
хавфни тариқат одобининг м уҳим қоидаларидан бири, деб ҳисоблаганлар. Қалбда ҳосил бўлган ишончсизликка, им он ва еътиқодни
қарши қўйишга даъват етганлар. Р у ҳ ий-м аънавий йетуклик том он силжиб бораётган инсон ҳам иша турли хавф-хатарлар, шубҳа-ю гумонлардан тезроқ қутилиш умиди билан яшайди. Aна шу умид, ана шу орзу унинг
руҳий-м аънавий баркамоллик пиллапояларидан дадил кўтарилиши
учун қанот бахш етади. Яъни, рижо умидворлик — руҳий-м аънавий
баркамоллик жараёнининг м уҳим аломатидир.
Сўфийларнинг тушунтиришича, руҳий-м аънавий йетуклик то
м он одим лаб бораётган инсон ўзининг ам алий фаолиятида фақат
Парвардигорга таяниши лозим . Турмушда учраб турадиган
қувончлар ва ташвишлар, шодликлар ва мусибатларнинг барчасини О ллоҳнинг инояти билан содир бўлган деб тушуниши ва
бунга қаттиқ ишониши таваккулдир. Таваккул — о ъз навбатида
инсон им о н -е ътиқоди ифодаси ҳамдир.
Инсон руҳий-м аънавий кам олотга йетишиши жараёнининг енг
охирги босқичи ризодир. К ам олотнинг ушбу босқичига кўтарилган
инсон, енди о ъз фаолиятида илоҳий қисматга заррача е ътироз
билдирмайди. Баркамолликнинг бундай босқичига кўтарилган кишида
ғазаб ҳам , ҳаяжон ҳам , гина-ю кудрат ҳам, хафалик ҳам
сўниб қолади. Сўфийлар тили билан айтганим изда, инсон нафс
розилигидан чиқиб, Ҳақ розилигига киради ва ризо — унинг руҳийм аънавий йетуклигини ифодаловчи м уҳим белгидир.
Тариқат адабининг ушбу тўққиз талабига диққат билан назар
солсак, ушбу қоидалар орасида мустаҳкам диалектик алоқадорлик
мавжуд еканлигига ишонч ҳосил қилам из. Хусусан, ушбу талабларга мувофиқ, баркамолликка интилаётган киши, а w а ло , ўзин и
тия билиши, кам йейиши, кам ухлаши, кам гапириши, барча
ахлоқсизликлардан ч етд а ту риш и, нафақат о ъз та н ин и, балки
м аънавиятининг ҳам пок бўлишига еришиши, ўзин и руҳан ч иниқтириши, узлуксиз м утолаа қилиши, хотира ва зеҳнини ўткирлаб
туриши, сурункали зикр орқали Оллоҳнинг муборак номларини қалбига
жойлаштириши, унинг қудратига ҳар том онлам а қалбдан иқрор
бўлиши лозим . Х удо васлига йетиш орзусидаги ҳар бир киши
тариқат қоидаларига кўра дунё лаззатлари, ҳирс-у ҳавасларидан
воз кечиб, жисм и-жонини руҳий қийноқлар гирдобига солиш и, бутун иродаси, фикр-у зикрини О ллоҳ ёдига йўналтириши даркор.
Тариқат адабининг биз юқорида санаб ўтган тўққиз қоидаси
талабларини бажариш одат тусига кира бориши билан инсонда ўзини ўзи чеклаш, яъни мусоҳаба ва о ъзини о ъзи кузатиш, яъни
муроқаба, шунингдек, о ъз фаолиятини узлуксиз назорат қилиш
малакаси ҳосил б о ълади. Шу туфайли, унинг м аънавиятида ҳам ,
руҳиятида ҳам жиддий ўзгариш рўй беради. Оқибатда, баркамоллик
том он интилаётган кишида О ллоҳнинг илоҳий жам оли ҳақида тасаввур ҳосил бўлади. Бундай илоҳий тасаwурдан шогирд қалби завқшавққа то ълади, қалби О ллоҳ меҳри билан то ъИиб-тошади. Руҳийм аънавий баркамоллик том он интилаётган шогирднинг ҳар бир
ҳаракати устоз том онидан узлуксиз назорат қилиниши, ундаги
руҳий-м аънавий ўзгаришлар рағбатлантириб борилиши керак.
Т асаw уфий адабиётларда1 та ъкидланишича, тариқат адабларини
ўзлаштириш мураккаб жараён бўлиб, пастдан юқорига қараб
борувчи икки қисм дан иборат бўлади. Биринчи қисм «м ақом ат»
деб аталса, иккинчи қисм «ҳои» деб юритилади. «М ақом ат»даги
ўзгаришларни ифодаловчи бир неча кўрсаткичлар бўлганидек,
«ҳол»да б ўлад иган силжишларни ифод аловч и ҳам бир н еч а
кўрсаткичлар мавжуд бўлади.
Инсон руҳиятида бўладиган ўзгаришларни қуйидаги йетти
кўрсаткич ифодалайди: «қурб», «муҳаббат», «шавқ», «унс»,
«мужоҳида», «м ушоҳида», «мукошифа».
«Қурб» — инсон руҳиятида бўладиган ўзгаришлам инг дастлабки ҳолатидир. Ушбу ҳолат шогирднинг Тангри таолога яқинлашиб бораётганини, Худо васлини бевосита сеза бошлаганини
ифодаласа, «муҳаббат» қалбда содир бўлган кучли туғён,
бетоқатлик ва безовталик, Тангри том он бўлган интилиш, талпинишни англатади. «Шавқ» м уҳаббатнинг зўрайиб бораётганлигидан далолат берса, «унс» Худо меҳрига, шафқатига кўникиш,
одатланиш м алакасини ифодалайди.
«М ужоҳида» — турли нафслам и чегаралай олиш, жиловлай б илишга бўлган интилишнинг ҳолати, бу борада инсоннинг ўз танига, жисм ига кўрсатган таъсири, м аънавиятининг ҳис-туйғу устидан ҳукм ронлигини та ъм инлаш учун олиб борган шиддатли жа н -
ги (жиҳод) ва ўша курашда ғолиб чиқиш санъатидир. Aна шундай руҳий жанг-у жадаллардан кейингина шогирд Худо жам олини
мушоҳада ета бошлайди. М ушоҳада қилиш жараёнида инсон билан Худо орасидаги сирли пардалар кўтарила бошлайди. Илоҳий сирлар
кашф етилишига йўл очилади. Инсон мукошифа ҳолатига кўтарилади.
Турган гапки, о ъша ҳолатлар инсоннинг (шогирднинг) истеъдоди
билан ҳам боғлиқ бўлади. Кишидаги бундай истеъдод та са w у ф
фалсафасида «жазба» деб юритилади. Жазба — Худо васлига йетишни
орзу қилган инсондаги илоҳсеварлик майлидир. Жазба қанча кучли
бўлса, инсон тариқат адабларини шунча тез ўзлаштиради. Тариқат
адабларига амал қилиш малакасининг мустаҳкамланиб бориши билан
инсон ва Худо орасидаги м асофа қисқара бошлайди. Инсон турли
тўсиқлам и йенгиб ўтиб, шахсий «Мен»дан қутилади ва тўла абадиятга, «М утлақ руҳ»га қўшилади.
Тариқат адабларини тўла ўзлаштирган инсон «м аърифат»1 босқичига кўтарилади. Сўфийларнинг фикр-мулоҳазаларига кўра, м аърифат
фикрдан олдин содир бўлади ва уни вужудга келтиради. Т а са w у ф
адабиётларида та ъкидланшича, м аърифат ботиний ёки зоҳирий2
бўлиши м ум кин. Х удонинг фазилатлари, хислатларини еса, фақат
илоҳий м аърифат ёрдам ида билиш мум кин.
Илоҳий м аърифат ёхуд ирфон3 тариқат адабининг ҳосиласидир.
Т асаw у ф фалсафаси намояндаларининг фикрига кўра, илоҳий м аърифат
Худонинг зоти, унинг исмлари, турли фазилатлари ва хислатларини
билиб олиш учун қўлланиладиган услублардан биридир4.
Илоҳий м аърифатга ега бўлиш учун киши қуйидагиларга аниқ
ишонч қилм оғи даркор:
1.Х удо васлини, унинг турли фазилатлари, хислатларини тўла билишни истаган киши олам даги барча ҳодисалар, воқеалар ўзид анўзи ем ас, балки улар Парвардигом инг иродаси билан яратилганлигига қатъий ишонч ҳосил қилм оғи даркор.
2. Б орлиқн инг ту рли-ту м а н кўринишларида, азалий М утлақ
ҳоким нинг қандай сифатлари мавжуд еканлигини фаҳмлаб олиш
малакасига ега бўлиши лозим . Чунки Парвардигорда беҳисоб фазилатлар, хислатлар мавжуд бўлиб, оламдаги ҳодисаларда, воқеалардасодир бўладиган сифатий ўзгаришлар Оллоҳдаги фазилатлар, хислатлар ўзгаришининг натижасидир.
3. О лам даги ҳодиса ва воқеаларда бўладиган ҳар қандай
сифатий ўзгаришларда О ллоҳ м уроди ва м ақсадини аниқ илғаб
олиш керак.
4. Ило ҳ ий илм су ръатини о ъз м а ърифатининг суръатида тан иш и
лозим .
Т а са w у ф фалсафасида таъкидланишича, инсон илоҳий м аърифатга
еришм оғи учун уч хил: илмул яқин, айнул яқин ва ҳаққул
яқин билим босқичларини босиб ўтиш и зарур. Бунинг у чун,
билим б осқичларини босиб ўтм оқ ч и бўлган киши, енг аввало, билим ва илм тўғрисида аниқ тасаввурга ега бўлм оғи зарур.
Т а са w у ф фалсафаси, хусусан, суҳравардия тариқатининг асосч иси
С ҳаҳобиддин Суҳравардийнинг «М аърифатли орифлар» («A вориф у лм аориф») рисоласида та ък ид ла н иш ич а 1, билим ҳодиса ёки в о -
қеанинг хусусиятлари тўғрисидаги илғаб олинган м аълум отлардир.
Илм еса билим дан юқори туради. Шунинг учун ҳам илм ий
билим ларни, оддий билим лардан ажрата билиш лозим . О ъз навбатида, билим О ллоҳ том онид ан фақат инсонга ин ъом етилган
буюк н е ъматдир. Билиш еса, ин сон н ин г ўш а н еъм атларни бирбиридан фарқлаш, ум ум лаштириш қобилиятидир. Aна шу қ о б илият туфайли билим илм га, ақлга айланади. Худди шу хазина
инсон фаолиятини тўғри йўлга бошқаради. Aқл ҳам о ъз навбатида, қуйи ва юқори поғоналарга ега бўлади.
Т а са w у ф фалсафасида е ътироф етилишича, билим , илм — билиш
жараёнининг натижасидир. Инсон борлиқнинг ўзига хос шакли бўлгани
учун у борлиқнинг м аълум бир қисм ини билишга қодир, холос.
М аърифат сирларини билишни орзу қилган солик, яъни шогирд билиш
жараёнининг асосий таянчлари ва поғоналари тўғрисида ҳам
тиниқ тасаввурга ега бўлм оғи даркор. Т асаw у ф фалсафаси нам ояндаларининг (м асалан, Шоҳобиддин Суҳравардийнинг) тушунтиришларича, билиш жараёнининг икки таянчи бор. Биринчи
таянч — Қуръони Карим ғоялари — билим бўлса, иккинчи
таянч — е ътиқоддир. Шунингдек, билиш жараён бўлгани учун,
у ам алий ва назарий поғоналам и босиб ўтади. Шунинг учун инсон баркам оллигининг м аърифат босқичида турган киши билишнинг ам алий ва назарий поғоналари борлигини унутм аслиги лозим .
Т а са w у ф фалсафаси намояндалари фикрига к о ъра, билим , илм -
нинг енг м уҳим хусусияти, у доим о о ъзгариб туради. Бундай
о ъзгариш инсон қиёфасига ҳам о ъз таъсирини ўтказади. Худди
ўша м аърифий ўзгариш туфайли инсон руҳий-м аънавий йетуклик
том он силжиб бораверади. О ъз навбатида, ўша м аърифий ўзгариш
туфайли инсон нафақат олам ёки Худо борлиғини, балки ўзини
ўзи ҳам билади. О ъзи ҳақида турли м аълум отлар тўплайди. Aйни
пайтда о ъз хулқ-атвори, хатти-ҳаракатидаги турли қусурлардан тозаланиб боради. Инсон ўзини ўзини қанча кўп билса, Х удонинг
фазилатлари, хислатларини шунча кўп билади. Aна шундай илоҳий
м аърифат билан Худога яқинлашади.
Т а са w у ф фалсафасида («Яссавия», «Кубравия», «Чиштия»,
«Бектошия», «Н ақшбандия», айниқса, «М авлавия» тариқатларида) таъкидланишича, илоҳий м аърифатни егаллашга ички стим ул
берувчи қудрат — ишқ, муҳаббатдир. Т а са w у ф адабиётларида
таърифланишича, ишқ, муҳаббат жозибаларидан сўнг инсонда осо -
йишталик ҳолати содир бўлади, қалби О ллоҳ м аърифатига тўлган
киши қайта ҳушёр тортади. О ллоҳ яратган олам нинг бепоён
м аърифатига хос еканлигини қалбдан ҳис ета бошлайди. Х удонинг
борлиги ва бирлигига қатъий иқрор бўлади. К оинот Х удодан босқичм а-босқич келиб чиққанлигига, яхшилик билан ём онлик
орасидаги алоқадорлик нисбийлигига ишонч ҳосил қилади. Вужудга
келган қалб осойишталиги инсоннинг ҳақиқатга йетиб келганлигидан, саодатли кунлар бошланганлигидан, фоний дунё ташвишларидан халос бўлганлигидан далолат беради. О ъз навбатида, ҳақиқатга еришиш — инсоннинг Худога йетиб келганлигидан, унга
сингиб кета бошлаганлигидан далолат беради.
Шундай қилиб, юқоридаги фикр-м улоҳазалар инсоннинг ўзини
ўзи англаши, инсон руҳий-м аънавий кам олоти жараёнини тўлароқ
тасаw ур етиш, м усулм он кишиларига хос фазилатлар, хислатлам инг
шаклланиши жараёнининг ўзига хос хусусиятларини аниқроқ ва
тиниқроқ тасаw у р қилиши учун реал им коният яратади. О ъз
навбатида, ушбу фикр-м улоҳазалар та са w у ф фалсафасининг м оҳ ияти — инсоннинг руҳий-м аънавий кам олотга йетиши тўғрисида
қайғуришдан иборат еканлигидан далолат беради.
кўрсатмаларини сўзсиз бажариши лозим . Чунки устозсиз, пир-у Начало формы


Конец формы
AДAБИЙОТЛAР
1.Каримов ЛA. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. 2-жилд. Тошкент,
1996.
2.Aбдулла Aвлоний. Туркий гулистон ёхуд ахлоқ. Тошкент, 1992.
3.Aбул-Қосим М аҳм уд Замахшарий. Н озик иборалар. Тошкент, 1992.
4.Aбу Наср Форобий. Фозил одамлар шаҳри. Тошкент, 1993.
5.Валихўжайев Б. Бедил ижоди ва м аънавиятимиз. М улоқот, 1996,
6.Ўзбекистонда ижтимоий-фалсафий фикрлар тарихидан. М.М.Хайруллайев
таҳрири остида. Тошкент, 1995.
7.Арабская средневековая культура и литература. Москва, 1978