Chelyabinsk davlat pedagogika universiteti

1.Matematika va uning kichik yoshdagi o’quvchilar rivojlanishidagi imkoniyatlari


Rivojlanish - moddiy va ma'naviy ob'ektlarni takomillashtirish maqsadida ularni o'zgartirishga qaratilgan jarayon. Materiya va ongning oʻzgarishi, ularning umuminsoniy mulki, tabiat, jamiyat va bilim tarixini tushuntirishning umuminsoniy tamoyili.[6]
Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarda ko‘pgina psixologik sifatlar va bilish harakatlarini, ayniqsa, mantiqiy fazilatlarni rivojlantirishning asosi aynan matematikadir. Matematika universal ta'lim harakati sifatida muammolarni hal qilishning umumiy texnikasini shakllantirish uchun alohida ahamiyatga ega. Matematik ta'limning eng muhim vazifasi o'quvchilarni umumiy fikrlash usullari, fazoviy tasavvurlarni qurollantirish, topshiriqning mazmunini tushunish qobiliyatini rivojlantirish, mantiqiy fikr yuritish, algoritmik fikrlash ko'nikmalarini o'rganishdir.
Ikkinchi avlod standartlarini qabul qilish bilan boshlang'ich sinf o'qituvchisi o'z ishini asosiy vazifalardan biri - kichik yoshdagi o'quvchilar uchun ta'lim universal harakatlarini shakllantirishni hisobga olgan holda rejalashtirishi kerak.
Matematika fundamental fan bo'lib, uning usullari fizika, kimyo va hatto biologiya kabi ko'plab tabiiy fanlarda faol qo'llaniladi. O'z-o'zidan, bu bilim sohasi mavhum munosabatlar va munosabatlar bilan ishlaydi, ya'ni o'z-o'zidan moddiy narsa bo'lmagan ob'ektlar bilan. Ammo, shunga qaramay, matematika dunyo haqidagi har qanday fan sohasiga kirishi bilanoq, u darhol aniq va haqiqiy tabiiy jarayonlarni tavsiflash, modellashtirish va bashorat qilishda mujassamlanadi.
Matematika o`quv materiali bo`yicha o`quvchilarning tafakkurini, ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan maqsadli ishlarni amalga oshirish mumkin bo`lgan fandir. Darhaqiqat, maktab o'quvchilarining tafakkurini rivojlantirish ularning ta'lim faoliyati jarayonida fikrlash usullarini shakllantirish bilan chambarchas bog'liq . Ushbu fikrlash usullari (tahlil, sintez, umumlashtirish, abstraksiya va boshqalar) ilmiy tadqiqotning o'ziga xos usullari sifatida ham ishlaydi, ular ayniqsa matematikani o'qitishda va ayniqsa, muammolarni hal qilishda yaqqol namoyon bo'ladi. [7]
Matematika aqliy qobiliyatlarni rivojlantiradi. Bu sizga muhim aqliy fazilatlarni rivojlantirishga imkon beradi. Bular analitik, deduktiv (umumlashtirish qobiliyati), tanqidiy, prognostik (bashorat qilish, bir necha qadam oldinda o'ylash qobiliyati) qobiliyatlari. Shuningdek, ushbu fan mavhum fikrlash imkoniyatlarini (axir bu mavhum fan), diqqatni jamlash qobiliyatini yaxshilaydi, xotirani mashq qiladi va fikrlash tezligini oshiradi. Batafsilroq gapiradigan va aniq ko'nikmalar bilan ishlagan holda, matematika bolaga quyidagi intellektual qobiliyatlarni rivojlantirishga yordam beradi:

1. 
   Umumlashtirish qobiliyati. Muayyan hodisani umumiy tartibning ko'rinishi sifatida ko'rib chiqing. Umuman olganda xususiyning rolini topish qobiliyati.
   
2. 
   Qiyin hayotiy vaziyatlarni tahlil qilish qobiliyati, muammolarni to'g'ri hal qilish va qiyin tanlovlar oldida qat'iyatli bo'lish qobiliyati.
   
3. 
   Shakllarni topish qobiliyati.
   
4. 
   Mantiqiy fikrlash va fikr yuritish, fikrlarni to'g'ri va aniq shakllantirish, to'g'ri mantiqiy xulosalar chiqarish qobiliyati.
   
5. 
   Tez fikrlash va qaror qabul qilish qobiliyati.
   
6. 
   Oldindan rejalashtirish qobiliyati, bir nechta ketma-ket qadamlarni yodda tutish qobiliyati.
   
7. 
   Kontseptual va mavhum fikrlash qobiliyatlari: murakkab tushunchalar yoki operatsiyalarni izchil va mantiqiy tarzda qurish va ularni yodda saqlash qobiliyati.
   

Matematik tafakkur ilmiy tafakkurga xos bo'lgan fazilatlar bilan tavsiflanadi. Yu. N. Kolyagin tadqiqotlarida bular:
1) fikrlashning moslashuvchanligi - harakat usullarini maqsadli ravishda o'zgartirish qobiliyati; harakat shartlari o‘zgarganda bilim, ko‘nikma va malakalar tizimini qayta qurish qulayligi; bir harakat usulidan ikkinchisiga o'tish qulayligi, odatiy harakat usuli chegarasidan tashqariga chiqish qobiliyati.
2) Fikrlash faoliyati - muayyan muammoni hal qilishga qaratilgan sa'y-harakatlarning doimiyligi, ushbu muammoni aniq hal qilish istagi, uni hal qilishning turli yondashuvlarini o'rganish, o'zgaruvchan sharoitlarga qarab ushbu muammoni qo'yishning turli xil variantlarini o'rganish va hokazo.
3) Uyushtirilgan xotira. Yodlangan materialning mazmuniga va shaxsning eslab qolish jarayonidagi faolligiga ko'ra xotira obrazli (harakat, ko'rish, eshitish), hissiy va og'zaki-mantiqiylarga bo'linadi. Faoliyat maqsadiga ko'ra xotira ixtiyoriy va tanlab bo'linadi. Xotirada axborotni saqlash vaqtiga qarab qisqa muddatli (operativ) va uzoq muddatli xotiralar ajratiladi.
4) Tafakkurning kengligi - muayyan, atipik holatlarga keng ko'lamli o'tkazish va qo'llashga ega bo'lgan umumlashtirilgan harakat usullarini shakllantirish qobiliyati. Ushbu fikrlash sifati ko'pincha maktab o'quvchilarining ma'lum vaziyatdagi faoliyat jarayonida u uchun yangi faktlarni hisobga olishga tayyorligida namoyon bo'ladi.
5) Tafakkurning chuqurligi - o'rganilayotgan matematik faktlarning har birini boshqa faktlar bilan munosabatlarida chuqur anglay olish qobiliyati. 6)Tanqidiy fikrlash – masalani yechishning tanlangan usullari va olingan natijalarning ishonchliligi, ahamiyati va boshqalar nuqtai nazaridan to’g’riligini baholash qobiliyati.Matematikani o’qitish jarayonida o’quvchilarda shu sifatni tarbiyalash. Har xil turdagi tekshiruvlarga doimiy murojaat qilish, topilgan natijani taxminiy baholash, shuningdek, induksiya, analogiya va sezgi yordamida qilingan xulosalarni sinab ko'rish yordam beradi.
Matematika ijodkorlikni rivojlantiradi. Yu. M. Kolyagin nuqtai nazaridan ijodiy qobiliyatlar, birinchi navbatda, quyidagilarni o'z ichiga oladi:
- to'g'ri va tez idrok etish qobiliyati, fazoviy tasavvur qilish qobiliyati;
- har qanday tanlangan ob'ektlarda uning barqarorligi va intensivligini saqlab, diqqatni tezda jamlash va almashtirish qobiliyati;
- yaxshi tanlangan xotiraning mavjudligi, etakchi bilim va tajribani takrorlash qobiliyati;
- kuchli ijodiy tasavvurga ega bo'lish qobiliyati;
- vaziyatni darhol turli nuqtai nazardan baholash qobiliyati, nima bor va nima aniq ekanligini ko'proq ko'rish qobiliyati;
- muammoni hal qilishdan oldin uning ichida yashiringan asosiy munosabatlarning mohiyatiga kirib borish qobiliyati;
- yangi narsalarni o'rganishga doimiy ehtiyoj;
- nutqning obrazliligi, aniqligi va ixchamligi, aniq savollarga noodatiy javob berish qobiliyati;
- muayyan vaziyatlarning vizual-samarali va vizual-majoziy modellarini yaratish qobiliyati;
- o'rganilayotgan jarayonning qonuniyatlarining asosiy mohiyatini yoki muayyan vaziyatning xarakterli xususiyatlarini tushunib, mavhum fikrlash qobiliyati.
Shuni ta'kidlash kerakki, ijodkor shaxsga xos bo'lgan fazilatlar qatoriga quyidagilar kiradi: o'z faoliyati sohasida chuqur va keng bilim; har tomonlama (yoki tor yo'naltirilgan) qiziquvchanlik; xayolparastlik, xayolparastlikka moyillik; hukmning mustaqilligi; topqirlik, improvizatsiya qilish qobiliyati; xavf ishtahasi va boshqalar.
Ijodkor shaxsning sanab o'tilgan fazilatlari matematik tafakkurga xos bo'lgan eng xilma-xil tarkibiy qismlarning yuqori darajada rivojlanishini ko'rish oson.
Matematika bolaning rivojlanishi uchun zarurdir. U umringiz davomida to'g'ri, oqilona fikrlash me'yorini belgilaydi. Aqliy rivojlanishga katta turtki beradi. Ushbu maktab mavzusi o'sib borayotgan shaxsning aqliy darajasini sezilarli darajada oshirishga qodir va keyinchalik, balog'at yoshida intellektual rivojlanishga yaxshi yordam beradi. U fikrlashni tartibga soladi, tartibga soladi va optimallashtiradi, barcha tafakkurning ramkasi va skeletini tashkil etuvchi shunday aqliy fazilatlarni o'rgatadi.
Maktab o'quvchilarining maqsadli matematik rivojlanishini amalga oshirishda, bu erda muammolar eng tabiiy va eng samarali vosita ekanligini unutmaslik kerak. [to'rt]