Chizmachilik” fanidan fasadda o'lcham qo'yish va boshqa ma'lumotlarni keltirish tartibi mavzusida kurs ishi

ASOSIY QISM: FASAD, PLAN QIRQIM HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA
2.1. Fasad haqida umumiy tushuncha

Plan mavzusi juda qisqa va ayrim xatoliklarga (chiziq turlari inobatga olinmagan va hokazo) yo’l qoyilgan. Fasad, bunda eshik deraza konstruktiv elementlar t asvirlanishi, otmetkalar va o’lcham qo’yish qoidalari nazariy qismi mazmunini tashkil qiladi. Bino yaqqol tasviri uning fasadi va ikki xonali uy fasadi grafik qismida berilgan.

Qo’shimcha qilib aytganda ,,Fasad” jumlasi asosiy ko’rinishni anglatadi. Fasad – bosh ( ko’chaga qaragan), hovlidan ko’rinishi yoki yon tomondan ko’rinishi bo’lishi mumkin. Fasad 0.2….0.4 mm qalinlikdagi chiziqlarda bajariladi, 1-7 fasad deb nomlanishini aytish mumkin.
O’quvchilar fasad tasvirini bajarishni o’rganishlari uchun uning chizilish taribini hamda fasadda tasvirlanadigan bino konstruktiv elementlari o’lchamlari va nazariyasi bilan birgalikda mavzuga kiritish maqsadga muvofiqdir.
Qirqimda bino konstruksiyasi va qavatlarning balandligini ko’rsatishi va kesuvchi tekislik eshik va deraza orqali o’tishi mavzuda aks ettirilgan. Shuningdek qirqimda otmetkalar belgisi mavzuni ko’rsatilishi bilan nazariy qismini qisqa ta’riflangan.
Qirqim mazmuni keng ko’lamli bo’lib, undan bino konstuksiyalari, o’lchamlar, qurilish materiallarini shartli belgilari va hokazolarni aniqlashda foydalaniladi.Qirqim hosil qilishda bino profil tekislik bilan fikran qirqiladi va chap tomoni fikran olib tashlanib o’ng tomoni tasvirlanadi.Umuman olganda ,,Qurilish chizmachiligi” bo’limi mazmunini uning asosiy qismini ( fasad, plan, qirqim ) har birining bajarilish prinspi bilan aks ettirish o’quvchini grafikaviy madaniyatini shakllantiradi va ko’nikmalarini mustahkamlashga yordam beradi.
Cizmachilik darsligi ,,Qurilish chizmalariga o’lchamlar” .Mavzuda qurilish chizmalarida masshtab,o’lchamlar, shartli belgilar va qurilish
18
chizmalarini o’qish, shular bo’yicha o’quvchilarni bilim va malakalarini egallashlari nazarda tutilgan.Masshtab va o’lcham qo’yish mazmunida qisqacha umumiy tishunchalar aks ettirilgan.Qurilish chizmalariga o’lcham qo’yishda asosan plandagi o’lchamlar o’rnini belgilash ko’rsatilgan. Shartli belgilarda eng ko’p qo’llaniladigan binoning konstruktiv elementlari, sanitariya- texnika qurilmalari va hokazolarni sanab o’tgan. Hamda qurilish chizmalarini o’qilish tartibi tavsiya etilgan.Shartli belgilar hamda chizmani o’qishda grafik tasvirlarda tayangan holda tushuntirilgan Bunda qurilish chizmachiligida eng ko’p qo’llaniladigan elementlarning shartli belgilari va o’qishda ( fasad,plan,qirqim ) tasvirdan unumli foydalanilgan.
Qurilish chizmalariga o’lchamlar qo’yish mavzusida ko’rinarli jihati shundaki, shartli belgilar tasviri va qurilish chizmalarini o’qish qoidalarini kiritganligida ko’ringan. Bir soat darsda o’tilishi mo’ljallangan ,,Qurilish chizmalariga o’lcham qo’yish” mavsusini qisqa, shuningdek bir qator kamchiliklarga ham yo’l qo’yilganligini ko’ramiz.(xususan, shartli belgilashlarda eski standartlardan foydalanilgan; chiziq turlarida va keltirilgan qurilish chizmalari namunalarida o`quvchilarnin g yosh va qiziqish xususiyatlari e’tiborga olinmagan va h.) bilan berilganligini ta’kidlab o`tishimiz zarur. Shuning uchun o`qituvchi mavzuni tushuntirishda o`quvchilar uchun tanish, sodda va qiziqarli misollarni tanlashi tavsiya qilinadi. Shu orqali o`quvchilarda arxitektura-qurilish chizmalariga qiziqish uyg`onib, bu chizmalar haqida yuzaki bilimlar shakllanmaydi.O’quvchilar bajarish ko’zda tutilgan mashq va topshiriqlarda, berilgan bino fasadi va plani bo’yicha jadvalni to’ldirish hamda har bir o’quvchi o’z uyi fasadi va plani chizmasini chizishlari orqali bilim va ko’nikmalarini shakllantirishga qaratilgan. Va hozirda umumta’lim maktablari o’qitish jarayonida yangi kiritilgan I.Rahmonovning 9-sinf ,,Chizmachilik” darsligi, qurilish chizmachiligi bo’limi. ,,Qurilish chizmachiligi” bo’limi mazmunini tartiblashda dasturga muvofiq belgilaydi.Sahifa avvalida umumiy ma’lumotlar,
19
qurilish chizmachiligining farqi shUndagi shartli belgilar va texnika loyiha chizmalaridan ( binonig bosh plani, plani,fasadi,qirqimi ) foydalaniladi.Biroq bu mavzuni yanada kengroq tasvirlashga erish mumkin.Qurilish chizmalarini o’qish va bajarish uchun chizmachilikdan olingan barcha bilimlar tadbiq qilinadi. Barcha qurilish chizmalari ma’lum shartli belgilar asosida chiziladi.Qurilish chizmalarini chizish mashinasozlik chizmalarini chizishdan bir oz farq qiladi va unda asosan ikki xil chiziqdan foydalaniladi. Qirqimga tushgan konturlar asosiy tutash chiziqlarda, qolgan konturlar, o’lcham chiziqlari ingichka tutash chiziqlarda shiziladi.
Qurilish chizmalariga bino, zavod, fabrika, injenerlik inshootlari kabilarning tasvirlari kiradi. Qurilish chizmachiligining binolar ( turar joy, maktab, korxona, kasalxona va hokazolar) chizmalarini chizishni o’rgatadigan bo’limi arxitektura chizmachiligiga kiradi.
Chizmalarni chizish va o’qishni osonlashtirish uchun binolarning ko’pdetallari va elementlari ( deraza va eshik o’rinlari, zinalar, sanitariya uzellari, pechlar, mo’rilar ) chizmalari shartli tasvirlanadi.Har bir bino quyidagi asosiykonstruktiv elementlar; poydevor, devor va ustunlar, yopmalar, zina, to’siqlar, tomlar, deraza, eshik va hokazolardan tashkil topgan bo’ladi. Bosh plan asosiy loyiha hujjati hisoblanadi.Bunda maktab bosh plani, undagi shimol, janub, shamol yo’nalishi va eksplikatsiyasi ko’rsatmalari hamda tasviri o’rin olgan
Qurilish chizmalarining mazmunini asosan plan, qirqim va fasadlarda aks ettirgan.Bunda obidaning proeksiyalar tekisliklarida plan, qirqim va fasadlarni hosil qilish grafik tasviri berilgan.
Shunga ko’ra binoning plani qismida uning tasvirini yasash konsepsiyasi, umimiy qoidalari va normalari namoyon bo’ladimavzu mazmunini qisqacha hamda asosiy metodik ko’rsatmalarda tashkil qilgan.Mavzuning grafik tasvirlashda obida va ikki qavatli bino plani tasviridan mazmunli foydalanilgan. Planda mavzusida yana shuni qo’shimcha kiritish mumkin,bunda binoning bir qismi ( kuzatuvchining

20
ko’zi va kesuvchi tekislik orasidagi qismi )olib tashlangan deb faraz qilinadi. Bino plani chizmasida kesuvchi tekislikda hosil bo’lgan yuzalar va binoning tekislik ostida joylashgan ko’rinar qismlari ko’rsatiladi.Shunday qilib bino plani uning gorizontal qirqimi bo’ladi.

Agar ikkinchi va keyingi qavatlarning planlashtirilishi bir xil bo’lsa, u holda birinchi qavat planidan tashqari ikkinchi qavat plani ham chiziladi va uni tipaviy qavat plani yoki 2-9 qavatlar plani deyiladi.
Sanoat binolarida gorizontal kesuvchi tekisliklar binoning ayrim elementlari sathida o’tkaziladi va hosil bo’lgan planlar bu sathlar ( otmetkalar ) ning sonli miqdori bo’yicha belgilanadi, masalan 6,000 otmetkadagi plan. Bino fasadi plani va qirqimining nomi tasvir tepasiga joylashtiriladi.
,,Binoning qirqimi”ni hosil qilish qoidasi tartibi , binodevorlari, konstruksiyalari, xonalar balandligi va boshqa elementlarbelgilanishlarini birma-bir kiritgan.Mavzu negizi asosiy, qisqacha mazmunda va grafik tasvirlarda tushuntirilganligini ko’ramiz
Ammo mavzu mazmuniga bir qator qo’shimchalar kiritish mumkin.Qirqimlar binoning konsruktiv yoki arxitektura jixatidan eng muhim qismi, u nda kesuvchi tekislik asosan zina katagi deraza va eshik o’rinlari bo’yicha o’tkaziladi. Qirqim hosil qiluvchi tekislik yo’nalishi birinchi qavat planida, uchlarida proyeksiyalash yo’nalishini va kuzatuvchining qarash yo’nalishini ko’rsatuvchi strelka uzuq chiziq bilan belgilanadi. Strelka oldiga arab raqami yoki bosh harflar qo’yiladi, qirqimning o’ziga esa; 1-1 yoki A-A tipidagi yozuv yoziladi.
Binoning qirqimlarini chizishda kesuvchi tekisliklarni kalonnalar, progon va orayopma to’sinlari bo’ylab va stropil bo’yicha o’tkazmaslik lozim. Kalonnalar, pardevorlar, progonlar, to’sinlar va stropillar bo’ylamasiga doim kesilmagan holda ko’rsatiladi; ko’ndalang kesimlarda esa kesilgan holda tasvirlanadi (ustunlar bundan istisno ).Ko’p qavatli binolarning hamma qavatlaridagi xonalar, sanitariya texnikasi jixozlari va boshqa elementlari bir xil joylashgan bo’lsa eng yuqorigi qavat plani qirqimda ko’rsatiladi. ,,Binoning fasadi” uning tasvirlanish metodikasi berilgan.
21
Shuningdek fasadni plan va qirqimga qarab tasvirlash, unda ( fasad )da tasvirlanadigan elementlarni nomlari berilgan. Bu mavzu juda ihchamlashtirilgan, natijada ko’blab ma’lumotlar berilmay qolib ketgan.Grafik tasvirlashda bir va ikki qavatli bino fasadi tasviridan foydalanilganligini ko’ramiz
Fasad binoning asosiy ko’rinishi hisoblanadi, unga qarab binoning ekstererini qanday shaklda taskil qilish ko’riladi. Mavzu mazmunini keng yoritish, ayrim qo’shimchalar kiritish mumkin. Qurilish chizmalarida binolarning tasviri quyidagi nomlar bilan ataladi. Binoning olddan, orqadan, o’ngdan va chapdan ko’rinishi bino fasadi deb ataladi. Fasadning nomida binoning chetki reja o’qi ko’rsatiladi, masalan fasad 1-7. Binonig ustdan ko’rinishi tom plani deb ataladi. Binoning fasadi va tom plani binoning tashqi ko’rinishi uning umumiy shakli va o’lchamlari to’g’risida, qavatlar soni balkon va lodjiylarning bor yoki yo’qligi to’g’risida tasavvur beradi. Binoning plani, fasadi va qirqimi arxitektura – qurilish yechimi deb ataladigan chizmalarning umumiy komplektiga birlashtiriladi. Bu chizmalar bino to’g’risida; binoning arxitekturasi to’g’risida xonalarning palinirovkasi va o’lchamlari to’g’risida, qavatlar soni, binoning asosiy elementlari konstruksiyalari va materiallari to’g’risida to’la tasavvur beradi. Qurilish chizmalarini o’qishda ularga qo’yiladigan o’lchamlarga e’tibor beriladi. Planda mm da, fasadlarda m da o’lchamlar qo’yiladi. Plan va fasadlar bir xil masshtablarda, qirqim va yig’ish birligi, uning elementlari boshqa ya’ni har xil mashtablarda chizilishi mumkin. Shuning uchun chizmalarda ularni o’qishda mashtablariga ahamiyat beriladi.
Chizmachilik darslikda qurilish chizmalarida foydalaniladigan mashtablar va o’lchamlar qo’yish qonuniyatlari o’rin egallagan.Bino asosi va poydevor tushunchalari, xizmat qilish o’rni va turlari garfik tasvirlari bilan berilgan Berilgan (asos va poydevor) grafik tasvirdan o’quvchilar yetarlicha tasavvurga ega bo’la oladi. Darslikda ,,Qurilish chizmalarini o’qish va o’lchamlar qo’yish” .Avvalo qurilish cizmalarni o’qishda bino elementlari haqida ma’lumotlar mavzu mazmunini tashkil qilgan.
22
Bunda bino konstruksiya elementlari va sanitariyajihozlarini birmabir ishlatilishi o’rni bilan birga qisqacha kiritgan Berilgan ma’lumotlar mazmuni o’quvchi yoshlarga mavzuni yetarlicha o’zlashtirishlariga imkon yaratadi. Namuna qilib fasad, plan va qirqimda foydalanilgan tasvirlardan tushuntirilgan Grafik mashq va topshiriqlar qismini o’qituvchi tomonidan tayyorlangan yoki 6shakldagi qurilish chizmalari tasvirlarini bajarishlari shartida berilgan.
Reja bo’yicha qisqacha xulosa qilsak; Respublikamizda ta’lim mazmunini takomillashtirish bo’yicha amalga oshirilayotgan ishlar maktablarda foydalanilayotgan darslik hamda adabiyotlarni har tomonlama ko’rib, tahlil qilishni talab qiladi. Shunga asosan jamiyat uchun yuqori malakali mutaxassislar tayyorlashning asosiy omillaridan biri bo’lgan darslik va o’quv qo’llanmalarini yaratishga yangicha yondashib, ularni amaliyotga tezkor joriy qilish zarur.
Keyingi yillarda umumta’lim maktablarida o’qitilayotgan asosiy fanlarning deyarli hammasi bo’yicha darsliklar va dasturlar qayta ko’rib chiqilib, yangidan nashr qilinmoqda. Bu darsliklarda fan asoslarini eng so’nggi yutuq va o’zgarishlar bilan bayon qilishdan tashqari, milliylik, mahalliy sharoit va xalqimiz psixologiyasining o’ziga xos xususiyatlari o’z aksini topmoqda.Xulosa qilib aytsak tahlilimiz shuni ko’rsatdiki, uchta darslik ishlanmasidan faqatgina bittasini ijobiy hisoblash mumkin. I.Rahmonov ,,Ch izmachilik” darsligida darslarning tarkibidagi topshiriqlarning murakkablik darajasi o’quvchilarning butun dars davomida uzluksiz bosh qotirib ishlashlariga imkon bermaydi. Tabiiyki o’quvchi faolligi susaymaydi, ularning konikma malakalari oshadi. Bundan tashqari muallif dasturda ko’zda tutilgan grafik va amaliy ishlar majburiy minimumga kiruvchi ishlar mazmunini to’la ochib bergan.Ammo darsliklarda faqatgina grafik va amaliy faoliyat bilan bog’liq birta mashq kiritilgan. Qurilish chizmalarini o’rgatishning asosiy bosqichlaridan bu grafik ish bajarishni DTSda muvofiq A4 bichimida bajarishlarini nazarda tutib mashq va topshiriqlarni mazmunini tashkil qilish o’rinlidir
23
Masala va mashqlar tarkibining tahlili shuni ko’rsatadiki, qo’llanmadagi masala va mashqlarning ma’lum bir qismigina reproduktiv faoliyatni shakllantirishga mo’ljallangan deyishimiz mumkin.Darsliklarda o’quvchilarning ta’limdagi o’quv va ijodiy faoliyatining milliy, zamonaviy shaklda foydalanish o’quvchi yoshlarni ijobiy o’ziga jalb qiladi.Biroq uchala darslikda ham bunday tavsiyalardan foydalanish chetda qolib ketgan.


Xulosa
Arxitektorlarni tayyorlash jarayonida «Arxitekturaviy loyihalash asoslari» fanining ahamiyati va ushbu fan b o ‘yicha 1—2-kurslarda o'tilad ig an nazariy va am aliy m ash g 'u lo tlarn in g rolini- hoyatda m uhim dir. Darslikda bir yarim yil, ya’ni uch semestr davomida talabalarga mazkur fandan beriladigan nazariy bilimlar va amaliy vazifalarni bajarishda kerak b o ‘ladigan bare ha ma’lum otlar mujassamlashgan. M a’lumki, 1- va 2-semestrda talabalar m e’moriy loyihalashning ijodiy jarayoniga kirishmaydilar, balki arxitekturaning boshlang‘ich tili b o im ish — m e’moriy loyihalash­ning asoslari bilan tanishadilar. Nihoyat, 3-semestrda, ya’ni talaba 2-kursga o'tgandagina lining uchun bevosita m e’moriy loyihalashning ijodiy jaray o n i boshlanadi. Shunga muvofiq ravishda, mazkur darslik uch b o ‘limga b o ‘lingan. I b o ‘lim «Arxitekturaviy loyihalash asoslari fanining nazariyasi» deb ataladi. Unda arxitektura haqidagi dastlabki asosiy tushunchalar, m e’moriy chizmalarning asosiy turlari, ularni ifodalash va loyihalash asoslari bayon qilingan. II b o ‘lim «Arxitekturaviy loyihalash asoslarining amaliy mashg‘ulotlari» deb atalib, unda m azkur fandan bajariladigan grafik topshiriqlar va kichik m e’moriy shakllarni loyihalash masalalari bayon etilgan.
Talaba bu b o ‘limda eng sodda, ichki muhitsiz m e’moriy shaklni loyihalash vazifasini bajarish b o ‘yicha, undan keyin esa ichki muhitli kichik m e’moriy shakllarni loyihalr.sh b o ‘yicha m a’lumotlarga va, nihoyat, darslikning III b o iim id a mazkur fandan talabalar bajaradigan mustaqil ishlarning m azmuni, shakli, hajmi va ularni baholash mezonlari haqidagi m a’lumotlarga ega b o ‘ladilar.
Darslikda TAQI va SamDAQI «Arxitektura tarixi va nazariyasi» kafedralarining uzoq yillar davomida to ‘plagan tajribalari aks ettirilgan hamda turli o ‘quv adabiyotlari, hujjatlaridan, shuningd ek, Y. S lo n im , V. M an ak o v a, S. K a ch u rin a , A. B o k arev a, G. Grishina, A. G auzen, D. Asqarova, X. Po‘latov kabi mualliflar tomonidan tayyorlangan loyiha topshiriqlaridan foydalanilgan.
26
Respublikamizning mustaqillik yillarida TAQI va SamDAQI professoro‘qituvchilari tomonidan «Arxitekturaviy loyihalash asoslari» faniga doir bir necha o ‘quv q o ilan m alari, m a’ruza matnlari va talabalar mustaqil ishlarini bajarish b o ‘yicha uslubiy ko‘rsatmalar yozilib chop etildi. Ular jumlasiga M. Roziqberdiyevning «Kichik arxitektura shakllari» o ‘quv q o lla n m a s i (1995-y.), X. P o ‘latov rahbarligida yozilgan «Arxitekturaviy loyihalash asoslari» o ‘quv q o ‘llan m asi (2 0 0 0 -y .), D. A sqarova, M. M iry u su p o v alarn in g «Kichik me’moriy shakllap> o ‘quv qollanm asi (2005-y.), A. 0 ‘ralov, A. Rahimov, B. Saidovalarning «Arxitekturaviy kompozitsiya va loyihalash asoslari» o ‘quv q o 'llan m asi (20 0 5 -y .), A. 0 ‘ralov, T. Q o'shm onov, Sh. T o ‘g‘izovlarning «Arxitekturaviy loyihalash asoslari» fanidan m a’ruzalar m atn i (2 0 0 5 -y .) kiradi. Bu o ‘quv adabiyotlari va «Arxitekturaviy loyihalash asoslari» fanidan talabalar bajargan kurs ishlari mazkur darslikni yozishda asos b o iib xizmat qildi.M azkur darslikdagi «So'zboshi» va «Arxitektura to ‘g ‘risida tushuncha» qismi — X. P o iato v , A. 0 ‘ralov, «Arxitekturaga xos jihatlar» va «Arxitekturaning tarmoqlari» — A. 0 ‘ralov, «Me’moriy chizma haqida» — A. 0 ‘ralov, «Me’moriy ortogonal chizmalar» va «Arxitekturaviy orderlar» — A. 0 ‘ralov, «M e’moriy shakllarning o'c h o v chizmalari» — O. Salimov, «Akademik b o ‘yov mashqi» va «Shriftli kompozitsiya» — A. 0 ‘ralov, «Arxitekturaviy lavha tasviri» — X. P o iato v , A. 0 ‘ralov, «Inshootning umumiy ko‘rinishi tasviri» — A. 0 ‘ralov, «Me’moriy yechimga ta ’sir etuvchi omillar» va « 0‘quv loyihasini bajarish uslubi» — A. 0 ‘ralov, «Kichik me’m oriy shakllar» — M.Miryusupova, A .O 'ralov, «Kichik m e’moriy shaklni o lc h a s h va uning ortoganal chizm alarin i bajarish» — M. Z o iro v a, « Bo‘yash m ash q in i bajarish » — Sh. N u r m u h a - medova, D. Alimova, «Kichik m e’moriy shakllami loyihalash» — M. M iryusupova, « M ustaqil ish lar m azm u n i va shakllari» — X. Poiatov, «Uslubiy ko‘rsatmalar» — X. Poiatov, Sh. Reyimbayev, «Talabalar reytingini aniqlash» — X. P o ia to v , «Lug‘at» qismi A. 0 ‘ralov to m o n id an yozildi.
27
Darslikka 2000- yilda chop etilgan o ‘quv qo‘llanmaning ayrim qismlari: «Loyihalash — ijodiy jarayon» (M. Roziqberdiyev), «Orderlarning umumiy (massalardagi) k o ‘rin ish in i ch izish » (X. P o ‘lato v , D. N o siro v a), «A rxitekturaviy lavhani tasvirlash» (X. P o ia to v , A. Rizayeva), «Shriftli kom pozitsiya tuzish» (A. Tolipov), «Inshootning ortogonal tasvirini bajarish» (M. Roziqberdiyev), «Inshootning perspektivadagi ko‘rinishini ishlash» (X. P o iato v , D. Asqarova) ham kiritilgan. So‘nggi yillarda TAQI da bajarilgan talabalar ishlari A. Turdiyev to m o n idan tayyorlagan.
Darslik TAQI va SamDAQI ning o'zaro hamkorligida yaratilgan b o ‘lib, unga «A rxitektura n azariyasi va tarixi» kafedrasi mudiri A. 0 ‘rolov tahriri ostida Samarqandda 2005-yilda chop etilgan «Arxitekturaviy kompozitsiya va loyihalash asoslari» o ‘quv q o ‘llanmasining «Arxitekturaviy grafika», «Me’moriy loyihalash asoslari» b o iim lari va ayrim ilovalar kiritilgan.Mazkur darslik «Arxitekturaviy loyihalash asoslari» fanining 0 ‘zbekiston Respuplikasi Oliy va o ‘rta maxsus ta ’lim vazirligi tom onidan 2006-yil 18- iyulda tasdiqlanib, ro ‘yxatga olingan dasturi asosida yozildi.
28