Cilt : VIII, Sayı : 4 223 Tİpomorf mineraller altan GÜMÜŞ
Download 189.99 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Cilt :VIII, Sayı :4
- KAOLÎNİT, Al2O3.2SiOj.2HjO
- KALSİT, CaC0 3
- A. Gümüş : Tipomorf Mineraller Martonolllfc Bazı Madenlerin Teşekkülü Fazları (Genel Olarak)
- Bakır Çinko Manganez Kurtsun Gümüş Kobalt Nikel
- (Cu) (Zn) (Mn) (Pb) (Ag) (Co) (Ni) (Sb)
- 1939. Tome H, pp. 120-121. [3] : Méthodes géocnlmlques et mlnéra- loglques de recherche des minerais, Edit. Ac.
- Mus. (Nat. Hist.) London, 1962, pp. 38-262. [5] KUNITZ, w. : Die Isomorphic verhaltnlsse In der Hornblend gruppe. N. jahrb. f. Miner. Geol.
- [7] F.OUTHİER,, p. : Gisements Métallifères. Mas son et Cle Edit. Paris, 1963, Tome I pp. 125 -127, 125 - 127, Tome H pp. 1084 - 1086.
- No: 70, pp. 103-138. [9] WRiGHT, W.C. : The composition and occuren ce of garnets. Amer. Miner. 1938, oVl. 23, pp. 436 - 449.
|
Cilt :VIII, Sayı :4 223 TİPOMORF MİNERALLER Altan GÜMÜŞ *) ÖZET : Tlpomorf Mineraller magma evrimi zincirinin belli bir halkasında teşekkül etmiş ve bu bal kanın Jeoşimik ve flzlko - şimik koşullarını aksettirecek belirli özelliklere sahiptirler. Bir cins mineralin, her Jeoşimlk ve flzlko - şlmlk gelişme kademesinde gösterdiği farklı krlstallograflk şekli, renk ve hatta çeşitleri mevcuttur. Karakteristik olan bu özelliklere göre, İçinde bulundu ğu formasyonun teşekkül faz, peryod ve koşulları tesblt edilebilmektedir. Bunun neticesi olarak da, o koşullarda oluşması gerekil faydalı mineraller ve maden yataklarının aranması kolaylaş mış ve sınırlandırılmış. olacaktır. Tlpomorf mineraller arasında en tipik olanları Kuvars, Topaz, Turmalin, Beril ve Mikalar dır. İkinci derecede önemli olanlardan Granatlar, Zirkon, Apatit ve Flüorltl İşaret edebiliriz. Bunlardan başka, Manyetit, Piroksen ve amfiboller, Ortoklas ve mlkroklln, Amozonlt, Nefelln, Kaollnlt ve Kalsit de, belli fazlar İçin bazı tlpomorf özelliklere sahiptirler. SUMMARY : Les minéraux typomorphes se forment dans une période déterminée de la chaîne d'ëevolutlon magmatique et, ont des caractéristiques bien définis qui pourront déterminer les conditions de milieu et le temps c'est & dire, la géophase des processus géochimiques. Ainsi, Tels ou tels aspects caractéristiques du processus a un moment donné seront définis par les minéraux a ca ractères typomorphes. Ces caractères sont les variations de la composition, de la coloration, de la composition des mélanges Isomorphes, le faciès ou les modifications polymorphlques. Par conséquence, 11 sera rendu facile et limité par ces minéraux d'investiguer les gisements métalli fères et les minéraux utiles qui ont dû se former dans les mêmes conditions. Les plus courants des minéraux typomorphes sont : le quartz, la topaze, la tourmaline, le béryl et les micas. Les grenats, le zircon, l'apatlte, et la fluorine s'occupent en deuxième rang a ce sens et, ont des propriétés typomorphes moins importantes. A part ceux - cl, la magnetite, les pyroxenes et les amphiboles, l'orthose et la mlcrocllne, l'amazonlte, la néphéllne, la kaollnlte et la calclte ont aussi de certains aspects typomorphes pour les phases bien limitées. Tipamarf minerai magma evrimi esna sında, tamamen belli jeoşimik koşullara bağlı olarak gelişmiş minerallere verilen islimdir. Bunlar, stratigrafik jeolojideki karakteristik fosillere benzetilebilir. Tipomorf mineraller zaman ve ortam ko şullarım, yani jeoşimlk olayların jeofazlannı tarif ederler. Bunların etüdü, herhangi bir şediımanter serinim analizinde karakteristik iz, kalıp ve artıkların paleontolojik etttdle- rinde olduğu gbii, meselâ granitik bir mag manın soğuması süresince husule gelen jeoşi milk olayları anlamak için önemlidir. Fersman (1934), magma ve türevlerinin gelişimimi karakteriz© eden bir seri jeoşimlk *) Dr. Jeolog Altan Gümüş : Karadeniz Üniversitesi, Jeoloji Bölümü, Öğretim Üyesi. faz ve etapları tesblt etmiştir. Bilhassa soğu ma ile ilgili olarak yani ısı dereceleri ile sınır lanmış jeoşimik fazlara JEOFAZ iami veril mektedir. Bu belli ısı aralanılın, belirli jeoşi- miık ve fizikoştaıik şartları mevvcuttur. Böyle bir ayırım, daha ziyade metalojenist jeolog lara, çeşitü maden yataklarının birbirleri ile karşılaştırmada ve onları zaman ile ortamın bir fonksiyonu olarak sınıflandırmada kolay lıklar sağlar. Her jeofazın karakteristik bir parajönezi olduğu gibi, belli tipomorf mine ralleri de vardır. Magma evrimimdeki jeoşimik olaylar bazı jeofazları içine olan bir seri etaplara ayrıl maktadır : 224 A. Gümüş : Tlpomorf Mineraller Madencilik Jeofaz A 1100° Magmatik veya Ortomagmatik Etap Jeofaz B 800° Jeofaz C 700° Epimagmatik veya Pegmatitik Etap Jeofaz D 600° Jeofaz E 550° Jeofaz F 500° Pnömatolitik Etap Jeofaz G 450° Jeofaz H 400° Jeofaz I 300° Hidrotermal Etap Jeofaz K 200° Jofaz L 100° Jeofaz M <100° Süperjen (Yüzey) Etap Jeofaz N <100° KUVARS, Si0 2 . (Dumanlı, gri, beyaz, süt, pembe, ametist ve dağ kristali) : Minerallerin birbirlerini takip eden kris talleşme olaylarının akışı içinde, kuvarsın özel bir jeoşiımiik tarihçesi mevcuttur. Bu ta rihçenin önemi bilhassa Molibden, Volfram, Kalay ve Altın gibi bazı madenlerin prospek- siyon ve aranmasında ortaya çıkmaktadır. Bu metallerin ecvher olarak yataklanmaları esnasında kuvarsın belli cinsleri ile çok ya kından ilişkisi görülmektedir. Kuvarsın jeo- fazlardaki gelişimi aşağıdaki şekilde özetlene bilir : Jeofaz B : Bu fazda kuvars, açık gri ve ya saydamdır. Tane halinde veya prizma yü zeyleri gelişmemiş küçük trigonal hemiedrik kristaller halinde bulunur. (Kuvars Beta). Jeofaz C-D : Kuvars Beta yavaş, yavaş kuvars Alfa haline dönüşür. Prizma yüzeyleri de gelişmiş romboedrik şekillerde bulunur. Bu fazda dumanlı kuvarslar teşekkül eder ve dumanlı renk D fazının sonuna doğru koyu laşır ve kuvars grileşir. Jeofaz E : Gri, griıbeyaz renkte olup y a n saydamdır. Bu cins kuvarslar pegmatitik olaylar serisini sona erdirirler. F jeofazının başında bazı hallerde pembe renk aldığı gö rülür.
Jeofaz F-G : Kuvars bu fazda düzensiz olarak büyür. Zonlu yapılara iştirak eder, sonradan gelen eriyiklerle devamlı almayan, ardışıklı dokular vücude getirir. Çoğu haller de hematit, mika katgıOları, albit ayrışma ürün ve inklüzyonları, bazan da bol miktar da diğer inklüzyon muhtavası ile birlikte süt kuvarsın teşekkül ettiği görülür. Jeofaz H-I : Nadir olarak Dağ Kristalle ri görülür. Başlangıçta uzun prizmalar halin de Daufine Tipini karakterize ederler. Sonra dan bulanık ve hekzogonal prizmalar şeklin de Alp tipi filonlarm karakteristik kuvars ları teşekkül eder. Jeofaz J-K : Bu fazda ilki grup teşekkül mevcuttur : a) Hidrotermalitler içinde kalseduana dö nüşen küçük kristaller halinde kuvars mey dana gelmiştir. b) Kısa prizmalar halinde Ametist teşek kül etmiştir. Jeofaz L : Kuvars bu fazda, tarak şek linde yeni teşekküllü küçük kristaller halin dedir.
Bu şema tümü ile, yalnız pegmatitler için değil, aynı zamanda hidrotermal ffllonlar için de geçerlidir. Kuvars, içinde teşekkül ettiği ortamda vukua gelecek fizlko şimik değişikliklere karşı büyük bir hassasiyet göstermektedir. Dolayısı ile jeoşimik gelişme hakkında bilgi veren en önemli bir tipomorf mineraldir. özellikle altın yatakları için önemi bü yüktür. Bu yataklarda belli başlı gang mine ralini teşkil ederler. Bilhassa beyaz ve süt kuvars cinsi, tecrübeli altın arayıcıları tara fından kolaylıkla tanınmakta, ve hattâ ku varsın dış görünüşüne göre yataktaki altın tenorunun tahmini yapılmaktadır. Beyaz veya beyazımsı kuvarslar, pegma titlerde, pnömatolitlerden daha az önemlidir. Burada tamamen belirli filonlar, bilhassa ba kirli, kısmen altınlı ve nadiren de kurşun ve çinkolu filonlar için karakteristik bir mine raldir. Cevher filonlarının bu süt kuvarsları G-H Jeofazına tekabül ederler. Pegmatit için de olduklarından daha yaygındırlar. Burada, süt kuvarsın çökelmesi, alkali eriyiklerin erit me olayları ile birlikte vukua gelir. Tamamen saf olarak teşekkül eden süt kuvarslar, sade ce G jeofazına aittir ve gri kristaller üzerin de ince bir halka veya son derece ince bir ka buk tarzında görülürler.
Cilt :VIII, Sayı :4 A. Gümüş : Tipomorf Mineraller 225 Yüksek bastnç altında teşekkül etmiş bu lunan Arkeen Pegmatitlerinde, E ve kısmen F jeofazında, beyazımsı, fakat aüt renginde ol- mıyan, bazan yarı saydam veya opalimsi, ve genellikle de orta kısımları hafifçe pembe ku varsa dönüşmüş kompakt kütleler halinde kuvars kristalleşmesi izlenmektedir. Beyaz görünen bütün kuvarslar süt ku vars değillerdir. Bunların bir kısmının rengini beyazımsı olarak kalbul etmek gerekir. Zira, yüzeyde gördüğümüz bu cins kuvarsların be yaz renkleri daha ziyade, yüzey ısısının de ğişmesi sonucu olarak kapiler çatlak ve kı rıkların teşekkülüne sebep olan ilkel inkiiiz- yonlardan ileri gelmektedir. Bu bakımdan de rine doğru rengin kaybolduğu en küçük bir kazı işlemi ile anlaşılabilir. Kuvarsın İnklüzyonları : Metalik cevher lerde veya gang minerallerinde bulunan katı, sıvı veya gaz halindeki inlkliüzyonlar, o cev herleşmenin oluştuğu ortamın karakteri hak kında önemli bilgiler verirler. Bu bakımdan da kuvars inklüzyonlaruıın özel bir yeri ol duğuna işaret etmek gerekir. önceleri, bu inklüzyonlar, minerallerde rastlanan sayısız gözlemlerden herhangi biri olarak kabul edi lirdi. Son senelerde ise, bir araştırma konusu olarak M. DEÎCHA (1955) tarafından ayrın tılı etüdleri yapılmıştır. Bu étudier neticesin de, fi'loniyen kayaçların ve maden damarları- ın teşekkülünde rol oynıyan pnömatolitük ve hidrotermal faaliyetlerle inklüzyonların teşek kül ve dizilişi arasında mevcut ilişkiler orta ya çıkarılmıştır. MANYETİT, F e 3 0
: Tipomineral olarak manyetit kesin bir anlam taşımamaktadır. Bu da, az incelenmiş bir mineral olmasından ileri gelmektedir. Esasında manyetit çok değişik koşullarda te şekkül eder. Yüksek ısıda oluşan manyetitler (Jeofaz B-Ç) yapıları ve bileşimleri ile düşük ısıda oluşan alp tipi fiılonlarda (Jeofaz I) bulunan lardan farklıdırlar. Bununla beraber, büyük manyetit yataklarının B ve C jeofazlannda oluştukları bir gerçektir. Manyetitlerin çöke'mesl için, ortamın pH mm oldukça yüksek olması ve ortalama bir yoğunlukta da serbest oksijenin mevcut bu lunması gereklidir. Bu koşullar en ziyade B ve C jeofazlannda yer almaktadır. Granittik magmalara bağlı manyetitler genellikle titandan yoksundurlar. NefeMnli siyenitlerin ve gabroik kayaçların manyetit leri ise daha ziyade tltanlıdır ve % 20 ilâ 25 Ti0
2 ihtiva ederler. Bunlara Titanla Manyetit veya Titanomanyetit mineraller ismi verilir. ZİRKON, Z r S i 0 4 :
lerden hasıl olma, zengin ve ilginç bir karma şık mineralizasyona işaret edebilir. Alfoit (NaAlSi 3
8 ) ve Kuvarsça zengin asit filönlar- da zirkonun bulunuşu, her zaman için, bu filanlarda hafniyum elementinin yüksek te- nörde toplanabileceğini gösterir. Prizmatik yüzeylere sahip olmıyan gri veya sarımsı renkteki zirkonlar nefelinli siyenitler İçin ka rakteristiktir. Halbuki kıontakt zonlarında uzunca, kırmızı kahverengi tipik kristaller halinde teşekkül ederler. Bununla beraber zirkonun nefelinle (NaAlSi0
4 ) birlikte oluşu herzaman özel bir durumun varlığını ortaya koymamaktadır, örnek olarak, blotit ihtiva eden bir nefelinli siyenit cinsi olan Miaksitler gösterilebilir. Diğer taraftan, aspaiıtik kayaçlarda*) zirkon, yüksek ısıda oluşmuş zirkonlu silikatların varlığına işaret eder veyahutta Badeleyit (Zr0 2
1 bir
ayrışma olayının ceryan etmiş olduğunu gös terir.
Konveks yüzeyli ve saydam olmıyan Al vit **) tipi taistalter granitlk bir pegmati tin varlığına işaret etmektedir. Bu tip kris taller genellikle İtriyum, toryum ve uranyum ihtiva ederler. Zirkonlar üzerinde bir kısım çalışma varsa da tipomorf karakterler bakı mından yeterli bilgi henüz mevcut değildir. Bununla beraber granitiık pegmatitlerde tes- bit edilmiş bazı özelliklerini aşağıda verebi liriz :
Jeofaz A ve Jeofaz B nin başlangıcı: Zir konlar uzun prizmatik şekillerde ve kahve rengidirler. Jeofaz C ve Jeofaz D nin başlangıcı: Lepi- domelen (Demirli Mika, Kj (Fe+3, Fe+2, M g ) ^ (Si,Al,Fe+3) 8 O
(OH 4 ) ve Ksenotim (YtP0 4 ) le birlikte sulu ve altère zirkon mi neralleri bulunur. Bunlardan Malakon (ZrS10 4 . % 2-4 H 2 0 . (Th.Hf) ve Sirtolit (ZrS10 4 . %
4 -)- 1-2 H f O r (U vce Nadir Toprak element- ( *) Agpaitik Kayaçlar : Bileşimindeki Alkali ele mentlerin toplamının Alüminden ziyade olduğu alkali kayaçlardır. Bunlarda alkali elementler de mirle kombine oldukları İçin Eğirin (NaFeSI.O,) 2 6 gibi özel minerallerin teşekkülüne vücut verirler. Kısaca Agpaltler, hiperalkalt nerelini siyenit lerdir.
(*•) Alvlt : Başlangıçta, az bir Zr ve % 14 civarında Al O + BeO İle Th, Fe ve nadir toprak ele mentlerinin silikatlarından İbaret bir mineral grubu olarak tarif edilirdi. Son analizler göster mektedir ki, az miktarda Be, Th veya nadir toprak elementleri ihtiva eden Zr ve Fe silikat tan ibarettir.
226 A. Gümüş : Tipomorf Mineraller Madencilik Almandin, Fe 3 Al
(Si0 4 ), : İki değerli de mir ve Alüminyuonlu, koyu kırmızı renkli bir granattır. Bu granat yüksek basınca ve derin de ceryan etmiş bir indirgeme olayına tekabül eder. Bu da asit magmaların yerleşme koşul larını ifade etmektedir. Gnays ve mikaşistler içinde rastlanırsa, Dişten (Al 2 OSi0 4 ) in varlığına bir işaret sa yılır. Pegmatitlerde, kristalizasyonun başlan gıcını gösterir. 1er) 1 zikredebiliriz. Zirkonun bu cinsleri 569"C de, Jeofaz D ile Jeofaz E nin birbirine geçiş alanlarında teşekkül etmişlerdir. Jeofaz F nin Başlangıcı : Mikroklin (KA1Sİ 3
8 ) üzerinde albitle birlikte küçük kristaller halimde Malakon teşekkülü görülür. GRAJVATLAR, R 3 +2 R
2 +3 (SK)
4 ) 3 : Granatların tipleri ve kimyasal bileşimle ri, maden yatakları gruplarının tanımlanma sında büyük rol oynarlar. Dolayısı ile granat cinsleri kesinlikle tayin edilebildikleri takdir de, maden prospeksâyonlarında önemli birer klavuz teşkil ederler. Uvarovit : Ca 3 Cr
(Si0 4 ) 3 ) : Koyu yeşil renkte kromlu bir granat cinsidir. Tek rast landıkları yer, filoniyen kırıklardır ve bura larda kromit varlığına işaret ederler. Diamantoid : Andraditin bir çeşididir. Açık yeşil veya canlı yeşil renklerde bulunur. Bazik bir magma ile ilişkisi bilinmektedir (Dialajit, Piroksenolit, serpantin). Ka'kerlerin derindeki kontaklarında rastlanır. Netice iti- barile, asbest ve kromit ille aynı şekilde Plati nin varlığını işaret ederler. Şorlomit (Titanlı siyah Granat), Ca 3 (Fe, Ti) 2 (8i,Ti) 3 0
] 2 ve Melanit (Bir anradit çeşi di) : Alkali magmaların çok karakteristik mi neralleridir. Bu granatlar, bilhassa nefelinli kayaçların, karbonatlı kayaçlarla kontak ha linde varlıkl arına işaret ederler. Küsmende, kalkerlerin alkali granitlerle derinde yapmış oldukları kontaklarda Sfen (CaTiOSi0 4 ) le birlikte bulunurlar. Grossüler, Ca, Al 2 ( S i 0 4 ) 3 : Sarı yeşilim si bir granattır. Bilhassa granitlerle kalker lerin kontak zonlarını işaret ederler. Granitik kayaçlarla olduğu kadar daha bazik kayaçla rın kontaklarında da görülür, örnek Pirene- lerdeki Lerzolitlerin kontaklarında olduğu gibi. Oluş ısnları nisbeten düşük olan ve de mir migrasyonu ile manyetit teşekkülü bu lunmayan kontak kayaçları için karakteris tiktir.
Pirop, Mg 3 Al 2 (Si0
4 ) 3 : Koyu kırmızı renk te magnezyumlu bir granattır. Derindeki Ek- lojitlerle, derindeki ultrabazik kayaçlarla bir likte bulunan eklojitlerin varlığına işaret eder. Dolayısı ile bu kayaçlar içinde bulunan Olivin ve Elmas gibi kıymetli taşların varlığını bil dirmiş olurlar. Andradit, C a 3 F e
2 ( S i 0
4 ) , : tki ve üç de ğerli demir ihtiva eden kalsiyumlu bir granat cinsindir. Bilhassa fazla oksijenli ortamlarda kalker - granit kontaklarında teşekkül eder. îki ve üç değerli demirin varlığı, granatin koyu renkli oluşunu sağlar ve aynı zamanda manyetit teşekkülünü işaret eder. Spessartit. Mn 3 Al 2 (S10
4 ) 3 : Manganezce zengin, portakal renginde bir granattır. S a n kahverenginde de olur. Manganezce ve lit yumca zengin pegmatitlerin varlığına işaret eder. G ve H jeofazlanna tekabül eder. NEFELÎN, Ka Al SiO^ : Kayaçlarda ve filon tipinde cevherleşme lerde nefelin varlığının büyük bir önemi var dır. Tipik mineral birliklerinin tayininde yar dımcı olarak faydalanılır. Genel kaide olarak, bu mineralin veya eşdeğerlerinin (sodalit gibi, CaAlS10 4 .NaCl)
varolduğu belli bir parajönezde kuvars teşek kül etmemiştir. (Tamamen sökonder olarak sonradan teşekkül etmiş kuvarslar İstisna teşkil ederler). Nefelinler, nadir elementler ihtiva eden özel bir cevher ve mineral serisi- n'n teşekkül etmiş olduğuma İşaret ederler: Niobyum, Tantalyum, Toryum, Nadir Toprak elementleri, Zirkonyum, Titanyum, Uranyum. özellikle füonlarda her nef eline rastlayı şın pratik ve teorik bakımdan neticeleri çok önemlidir. Nefelinli kayaçların önemi şundan ileri gelmektedir : Nefelinli komplekslerin çö kelmesine ve diferansiyasyonuna paralel ola rak, silis ve alüminyumca zengin ve alkalice nisbeten fakir bir artık magmanın da diğer tarafta hasıl olmasıdır. Böylece bir taraftan çok alkali olan nefelinli siyenitler meydana gelirken, diğer taraftan da plümazltler *) te şekkül etmiş olur. Belli bir aralıkla teşekkül etmelerine rağmen ekseriya birlikte bulunur lar ve birbirlerini tamamlarlar. Netice itibarile Nefelinlerin birlikte bu lunduğu yerlerde veya yakınlarında : 1 — Tipik cevherleşmeleri ile alkali gra nit sahaları. 2 — Plümazit formasyonları (granat, Korindon Al 0 3 , Dişten, Beyaz Mika, Silürna- nit A1 2 Sİ0 5 , Andaluziıt Al 2 SiO
s ) aranabilir. (*) Plümazit : OUgoklas,, korindon ve margarltten müteşekkil bir damar kayacıdır. Cilt :VIII, Sayı :4 A. Gümüş : Tlpomorf Mineraller 227 PİROKSEN VE AMFİBOLLER, (Ca,Fe, Mg) Sİ0 2
6 ve Ca„ (Mg. F e ) 5 ( S i
4 O n ) 2 (OH), : Bu minerallerin önemli miktardaki kon santrasyonları bazik ve ultrabazlk magma di- feransiyasyonu olaylarına işaret eder. Pirok senler en yüksek ısıda, amfiboller ise daha düşük derecelerde teşekkül etmişlredir. Kontakt metamorflk formasyonlarda da ha ziyade koyu renkli piroksenler granat, manyetit ve sülfürlerle birlikte bulunur. Bazik magmaların y a n pegmatitik ve epimagmatîk fazlarında amfiboller hakim du rumdadır. Klorit ve titanomanyetitle birlikte bulunurlar. Yeşil renkli Eğirin kristalleri, granit ve siyenitlerin alkali karakterde olduklarına işa ret eder. Yüksek ısıda oluşan rombusal pirok senlerin varlığı Ni,Oo ve Cu sülfürlerinin te şekkül etmiş olabileceğini gösterir. Mavi amfiboller (Glokofan, Riebekit) az miktarda FeO + F e 2 0 , ihtiva eden alkali ve ya daha ziyade hiperalkall kayaçlann (granit ve siyenit) var olduğuna bir işarettir. Diğer koşullar altında bu minerallere sedimanter metamorflk seriler içinde rastlanır. ORTOKLAZ VE MİKROKLİN, K Al Sl,O g Ortoklaz ve miıkroklinin tipomorf mine ral olarak ilişkileri oldukça karmaşıktır. Oluşları yalnızca ısıya değil aynı zamanda basınç ve doygunluğa da bağlıdır. Bununla beraber bazı özellikleri sıralanabilir : Jeofaz C ve D süresince yani 700 ilâ 750° arasında genellikle mikroklin oluşur. Jeofaz E esnasında (500°), yani potas- yumlu feldspatların kristalleşmesinin sonuna doğru ortoklaz ve ortoklaz ile albitten ibaret Pertit görülür. Suyun kritik noktasının (400-350°) altın daki bir ısıda sulu çözeltiler içinde ortoklaza yeniden rastlanırsada bu defa Aduler cinsi olarak ortaya çıkmaktadır. Böylece, yüksek ısılarda, potasyumlu feldspatlardan ortoklazın kararlı bir cins olarak oluştuğu anlaşılmak tadır. Soğuma neticesinde, denge, yüksek ısıdan pegmatit alanına geçerki burada da kararlı olan mineral mlkroklindir. Sonra, 550° nin altında yeniden ortoklaza geçilir. Netice olarak, düşük ısılarda yalnızca monoklinal feldspatların kararlı olduğu görülmektedir. Genel anlamda potasyumlu feldspatların tipomorf karakterleri şu şekilde özetlene bilir : A tipi kristaller : Bunlar yüksek ısıda teşekkül etmiş, pinakoiıd ve klinopinakoid yüzeyleri çok gelişmiş tiplerdir. Pegmatitler de rastlanan bu tip kristallerde dik prizma yüzeyleri ile İki plnakold ve yan prizma yü zeyleri eşit şekilde gelişmişlerdir. Bu A tipi kristaller, pegmatitlerin karakteristik mlne- ralizasyonu İçin bir işaret teşkil ederler. Bil hassa piezoelektrik alanında kullanılan say dam kuvars ve dumanlı kuvars, beril, topaz gibi minerallerle birlikte oluşurlar. B tipi kristaller : Bunlar Aduler cinsi kristallerdir. C eksenine nazaran alonjman larmın biraz daha büyük olması ile A tipi kristallerle benzerlik gösterirler. Yalnızca, optikte ve piezoelektrik alanında kullanılan saf dağ kristalleri hariç bir kıymeti olan herhangibir yatağa işaret etmezler. C tipi kristaller : Bu tip kristaller en düşük ısıya tekabül ederler. Dik prizma ve yan prizma yüzeylerinin hakimiyeti görülür. AMAZONİT, yeşilimsi mavi Mikroklin : Hakiki amazonitlèr, bazen oldukça yük sek bir alkalilik göstermelerine ve kısmen alkali granitler ve nefelinli siyenitlerle ilgili olmalarına rağmen, esas itibarile granitik pegmatitlere bağlı olarak gelişirler. Amazoni- tln mevcudiyeti bilhassa kıymetli taşların aranmasında iyi bir işarettir. Bilhassa topaz, beril, dumanlı kuvarsın varlığım ortaya ko yar. Jenetiık bakımdan Anıazonit, Jeofaz E-F ye tekabül eder. TOPAZ, A1 2 SI0
4 (F,OH)
2 :
Topaz, apeksinde greyzen teşekkül etmiş granitik magmalarda gaz fazının varlığını işaret eden başlıca bir mineraldir. Tipomorf mineral olarak özellikleri şu şekilde sıralaya bilir : Jeofaz D-E : Mavi kristallar halindedir. Kristallerinin bazis yüzeyleri ekseriya iyi ge lişmiştir. Şekil itibarile hemen hemen bir dört gen prizma gösterir. Ekseri hallerde bu cin sine feldspat ve kuvars içinde inklüzyonlar halinde rastlanır. Jeofaz E-F : S a n renkte veya hafifçe renklenmiştir. Altıgen görünüşlüdür. Baziz yüzeyi dört piramit yüzey tarafından katedil- mek suretile çok küçültülmüştür. Prizma yü zeyler arasında da dik prizma yüzeyleri hâ kimdir. Jeofaz F-D : Yan prizmaların hâkim ol duğu kristaller halindedir. Genel olarak renk sizdirler, bazen sivrilmiş bir ön prizma yüzeyi ve yalancı bir dik prizma yüzeyi göstererek gök mavisi rengini alır. Baziz yüzeyler hemen hemen kaybolmuştur.
226 A. Gümüş : Tipomorf Mineraller Madencilik Jeofaz H-I : Bu fazda topazlar uzun kris taller halinde, şarap kırmızısı veya menekşe rengindedirler. Jeofaz H Başlangıcı : Bu fazda topaz ay rışır ve Jilbertit (beyaz mika çeşidi, K Al 3 Si
O, 0 (OH) 2 ) teşekkül eder. Bunlardan, E-F jeofazmda teşekkül etmiş pnömatolitlerin topazlan ile efüzif kıyaçların topazları özel bir görünüşe sahiptirler. Bunlar piramit yüzeylerle son bulmuş kristaller şek linde olup Hessonit (Ca 3 Fe 2 (Si0
4 ) 3 ), Hema tit ( F e 2 0
) , Büksbiyit (Fe,Mn) 2 0 3 ve kuvarsla birlikte bulunurlar. Şunu önemle belirtmek yerinde olurki, genel ieoşimik gel'şmede topazın en ziyade konsantre olduğu kısım, pegmatitlerin yüksek ısıdaki fazlalarında değil bilâkis, florun ve hat tâ hidroksit grubunun çoğunlukla önem ka- zanmf"R bağladığı ortı ve hattâ düşük ısılı fazlardır. TURMALİN, Na Fe, B, Al 3 (Al 3 Si 6 0, 7 ) (OH) 4 : Turmalinin bütün çeşitleri (Siyah Tur malin, Şörl - Pembe Turmalin, Rübellit - Mavi Turmalin, îndikolit - Yeşil Turmalin - Kahverengi Turmalin, Dravit - Çok renkli Turmalin - Renksiz Turmalin, Akroit) peg- matitik ortamların gelişiminde çok karakte ristik mineraller olarak görülmektedir. Bu grup çak iyi ve ayrıntılı olarak incelenmiş olduğundan, tipomorf mineral olarak aşağıda ki özelliklere sahiptir : Jeofaz A ve B nin Başlangıcı : Bu fazda çok uzun prizmalar halinde ışınsal yapılı si yah Turmalin (Şörl) karakteristik çeşit ola rak, magma farklılaşmasının son safhaların da ilk kristalleşen mineraller arasındadır. Turmalinli granitlerde bu cinsi bulunmak tadır. Jeofaz D ve E nin sonu : Çok uzun olma yan fakat ziyadesile iri kristaller halinde si yah turmalinin başlıca gelişmiş olduğu faz olarak kabul edilir. Jeofaz E ve F nin başlangıcı : Belli bir duraklamadan sonra veyahutta Jeofaz D nin siyah turmalinleri üzerine doğrudan yeni kris talleşmelerden sonra yarı saydam ve koyu mavi turmalinler teşekkül eder. Genellikle pegmatitlerin boşluklarında rastlanmalarına rağmen, pnömatolltler içinde de bulunurlar. Bilhassa bu sonuncularda, Apatit ve Brusit (Mg(OH)
? ) le birlikte teşekkül etmişlerdir. Jeofaz F ve G : Çok renkli ve pembe tur malinler bu fazda oluşurlar. Sıra ile önce kah verengi sonra yeşil, pembe ve kiraz renkli turmalinler kristalleşir. Bilhassa bu sonuncu Jeofaz G ye aittir. Bu fazın turmalinleri genel olarak kararsız olduklarından mor renkli Le- pidolit (KLi 3 (OH,F),(Al 4 Si 4 OO 1 0
) ) tarafın dan ramplase edilmişlerdir. Jeofaz H ve I nin başlangıcı : Çoğun lukla Flüorit (CaF 2 ) ve hattâ Zeolitler (Alkali ve toprak alkali sulu alüminosilikat) le bir likte, siyah turmalin iğneler halinde yeniden oluşur. Yaklaşık olarak bu jeofaz da oluşmuş cevher filonlarında siyah turmalin'ere rastla nır. Örneği, Turmalinli Balkır filonlan. Jeofaz H ile turmalinin teşekkül devresi tamamlanmış olur. Post magmatüt formas yonlar içinde, turmalinin diğer borlu silikatlar tarafından ramplase edi'dik'eri görülmektedir, önce Aksinit (H (Fe,Mn) Ca 2 Al
2 B(S10
4 ) 4 ) sonradan da Datolit (Ca (OH) 2 B Sİ0
4 ) tara
fından yerinin alındığı sık rastlanan olaylar dandır.
Turmalin'n bu uzun galisini devresi süre sin"':, lu-is'ai'.e^mede bazı dıırrklama'an tes- bit edilmiştir. Bu duraklama devamınca tur malin teşekkül etmemekte veya daha önce teşekkül etmiş olanlar ayrışmaya maruz kal makta veyahutta yerini başka minerallere vermek suretile ortadan kalkmaktadır. Bun lardan bilhassa Muskovit, Flogopit (K Mg 3 (OH)
? (Al Si
2 O 1 0 ) ) ve klorit gibi mikaların agregatlarına dönüşmektedir. Bu ayrışma ve dönüşme olayları, genel olarak Jeofaz G nin sonu için karakteristiktir. Genel bir kaide olarak, Turmalinin varlı ğı, asit magmalarda bazan da nötr magma larda yaygın olan pnömatolitik olaylar için bir işarettir. Siyah turmalinin teşekkülünde daha bazik magmaların ilişkisi varsa, turmalinli bakır filonlarına ve daha düşük ısılar için de altınlı lüdvijLt (Mg 3 (Fe.Mg) F e 2 [(BO)
3 0 2 ] ) filonlarına rastlamak mümkündür. BERlL, Be 3 A
1 ( S i 0 3 ) 6 :
Beril ve çeşitleri (zümrüt, akuamarin, Morganit, Vorobjevit), teşekkül fazları kesin likle tanımlanmış bir tipomorf mineral grubu teşkil ederler. Jeofaz B ve C : Magmatiık kayaçlann ilk mineralleri arasında, bilhassa pnömatolitlerde Mavi renkli Beril oluşur. Bu beril uzun priz- matik şekillerde bulunur. Jeofaz D ve E : Berilin sarı, altın rengin deki bazanda kahverengi çeşidi teşekkül eder. Jeofaz E ve F : Berilin asıl kristalleştiği fazdır. Mavi - Yeşil renkli akuamarin fazın başlangıcını teşkil ederken, renk yavaş yavaş fazın sonuna doğru hafifleyerek renksiz Beril ortaya çıkar. Bu fazda prizmatik şekillerin uzunluklarıda azalmış, kristaller kısalmıgtır. Cilt :VIII, Sayı :4 A. Gümüş : Tipomorf Mineraller 229 Jeofaz F : Beril kısa prizmatik şekillerde teşekkül etmiştir. Bilhassa bazis yüzeyleri tam ve parlak olaraJk gelişmiştir. Bu fazın Berili, N a 2 0 , K 2 0, Cs
2 0, Li^O, H 2 0 gibi alkali oksitleri ihtiva etmektedir. Jeofaz G : Pembe renkli vorobjevit teşek kül eder. Ca 2 0 ve Li 2 0 ce yüksek (1,5 ilâ 3,5 %) tenörlü kristaller kısa ve yassı prizmalar halindedir. Beril serisinin yoğunluğu bu fazda en yüksek sınırına erişmiştir. Son olarak, berilin bir seri deği§ük şekil leri gözlenir. Genel bir izlem olarak, pnöma- tolitlerin veya pegmatitlerin normal bir evri mi içinde, Berilin varlığı Jeofaz G de son bu lur. Bu sırada, mineral ya tamamen çözülür veya Bertrandit (H 2 Be 4 2 O s ) ile Fenasit (Be
2 Si 0
4 ) e dönüşür. Bu tarz ayrışma ya fluor tarafından eritme şeklinde olur ki bu taktirde flüorit teşekkül eder veyahutta al kali solüsyonların etkisi ile olur, bu defa da Jilbertit tipinde Beyaz mikalar teşekkül et miştir. Bu yukarda verilen jenetiık gelişme şema sı, Beril yataklarına yani granitik pegmatit lere tamamen uygulanabilmektedir. Pnömatolitler içinde gelişmiş olan Beril Jeofaz E-F ye tekabül eder. Ayrıca Kassiterit Sn0 2
4 , Lityumlu mika lar, Lepidolit K Li, (OH,F) 2 Al 4 Si 4 O 1 0
ve Zin- valdit K Li 3 (OH,F)
2 (Al,Si)
4 Fe
3 O 1 0 le bir likte bulamaktadır. Jeofaz G nin pembe Berili lepidolitli peg matitleri işaret eder, Lityum ve sezyum ara malarında yardımcı olur. Sonuç olarak, Berilin varlığı, granitik pegmatit ve granitik pnömatolitlerin teşekkül etmiş olduğunu işaret eder. Bu gibi kayaçla rın kontak zonları yakınlarında ise zinvaldlt ve topazla birlikte Kalay ve Volfram yatak larının toplanmış olduğu görülmektedir. Ayrı ca daha düşük ıs şartlarında bunlara ilâve olarak Lityum ve Sezyum bileşiklerinin de toplandıkları izlenmektedir. APATÎT, Ca 3 ( P O ) 4 . CaCl
2 + n C a 3 ( 0 )
4 . C a F 2 : Jeoştmik bakımdan genellikle iyi incelen memiş olmasına rağmen, tipomorf mineral olarak bazı karakterleri aşağıdaki şekilde sı ralanabilir : 1. Tane ve kısa prizmatik şekiller halin de teşekkül eden açık renkli yeşil apatitler, alkali Nefelinli magmalar için karakteristik tir. Bu cins apatitin, ekseri hallerde îyolitli, Limburjitli ve Nefelinli siyenitli, alkali filon- larla ilişkili olduğu görülmektedir. Bu kayaç- larla karbonatlı kayaçların kontaklarında apatitin yerleşmiş olması, aralarındaki ilişki yi ortaya koymaktadır. 2. Gabroik kayaçlara bağlı filonlarda, yeşil renkli kompakt apatit oluşur. Bu cins apatitler bazı hallerde işlenebilecek büyüklük ve nitelikte yataklara vücut verirler. 3. E-G Jeofazlanna ait Pnömatolitler içinde, Kalay, Topaz ve Berille birlikte te şekkül eder. Kristalleri izometrik şekilde kısa prizmalar halindedir. Bunlara hidrotermal filonlarda rastlanırsa da tipik değillerdir. Bu durumda da ekonomik değerleri yoktur. 4. Apatit çoğunlukla granitik pegmatit lerde yaygındır. Fakat bu yerleşme şeklinde ekonomik değeri yoktur. Bilhassa C-D jeofa- zında Gök mavisi veya yeşil renklerde öldük çe uzun kristaller halinde teşekkül eder. F jeofazında, koyu yeşil renkli manganezli apa titler oluşur. G-H jeofazındaki apatitlerin kristalleri kısa, renkleri pembe veya açık mordur. Bazı hallerde, prizmatik şekillerden ziyade lameller halinde görülür. 5. Isının 100° nin altına düştüğü nisbe- ten soğuk fazlarda, apatit, bazan glokoni ve ya organik maddelerinde iştirak ettiği ortam da kıhmsı, kolloidıal veya hutta kompakt şe killerde oluşur. Sonuç olarak, magma evrimindeki jeoşi- miik fasiyezler, kristal şekli ve renk, apatit için çok önemli tipomorf karakterlerdir. FLÜORİT, CaF 2 : Bir mineral parajönezinde Flüoritin var lığı, bu minerallerin teşekkülü süresince yo ğun bir pnömatoliz olayının veya yüksek ısı da (450°) ce hattâ soğuk denecek kadar dü şük ısıda hidrotermal olaylarının ceryan et miş olduğunu işaret eder. Magmatik olayların gelişimini ve magma evrimini gösteren jeoşimik diyagramlar ince lendiğinde görülürki, Flüorit, kalaylı formas yonlardan itibaren arsenik ve antimuanlı oluş lara kadar bütün cevherleşme serisi içinde yer almaktadır. Böyle bir seri içinde bir sıra lama yapıldığında : Kalay, Gümüş, Civa, Antlmuan, Barit, Flüorit şeklinde görülür. Flüoritin tipomorf karakterleri oldukça oynaktır. Bu karakterlerden pnömatolitler içinde teşekkül eden Flüoritler için yararla nılabilir.
230 A. Gümüş : Tlpomorf Mineraller lUfpitATIfH^lr Jeofaz : G G-H Renk : Yeşil Pembe
Açık Menekşe (Pnömatolitler içinde) Mor (Pegmatitler içinde) Flüoritin Kristallografik şekilleri : 1. Küp yüzeylerini kesen oktaeder yü zeylerle karmaşık şekiller. 2. Dodekaeder yüzeylerinin tedrici ola r a k gelişim miktarlarını ihtiva eden oktaeder şekiller. 3. Kılması hekzagonal şekiller. 4. Bazan oktaeder yüzeyleri ihtiva eden küp şekli. 5. Karmaşık yontulman küp şekli. Yüksek ısıda teşekkül eden birinci şekil lere pegmatit ve filonlar içinde rastlanırlar, tkinoi şekil flüoritler hidrotermal maden ya taklarında bulunur. Üçüncü tip flüorit şekil lerine hem hidrotermal hemde metazomatik ve süperjen maden yataklarında rastlamak mümkündür. Gerek maden filonlarında gerekse sırf olarak filo halinde Flüorit sık görülen bir mi neraldir. Bu yerlerdeki flüorit kompakt yapılı ve karakteristik şeker görünüşlüdür. Flüoritin flüoresans özelliği vardır. Bu özelliği, ihtiva ettiği diğer tâli elementler ba kımından farklılık göstermektedir. Şöyleki, granitik kayaçlara bağlı olan flüoritlerin flüoresans spektral analizinde iterbiyum şe ritleri testait edildiği halde, bazik kayaçlara bağlı flüoritlerde öropyum olduğu anlaşıl mıştır.
MİKALAR : Bir yatakta rastlanan mikaların incelen mesi, cevherlerin ve endüstriyel minerallerin aranması bakımından çok önemli bilgiler ver mektedir .Bu nedenle mikaları üç gruba ayı rarak incelemek daha pratik neticeler ver mektedir : 1. Biotit ve Flogopit : K (Mg,Fe,Al) 3 (Si,Al, O 1 0 (OH)
2 K M
3 Al Sij O, 0 (OH)
2 2. Muskovit : (K,Na) (A1,V) 2 (Al,Si 3 ,O 10 ) (OH) 2 3. Lepidolit ve Zinvaldit : K Li, (A1,Sİ) 4 O 1 0 (OH,F)
2 K Li, (Al,Si) 4 F e
3 O 1 0 (OH,F) 2 Bu üç grup mika, magmatik olayların jeoşimik gelişmesinde farkh jeofazlara teka bül ederler. 1. grup mikalar Jeofaz B-C-D de, Mag matik ve epimagmatik safhada teşekkül ederler. 2. grup mikalar Jeofaz D-H da, pnöma- tolitik ve kısmen de hidrotermal safhada olu şurlar.
3. grup mikalar daha ziyade Jeofaz G-H da, ikinci grup gibi, pnömatolitik ve kısmen de hidrotermal safhalarda oluşmuşlardır. Zinvaldit ve flogopit bu sıralamada istis na teşkil ederler. Teşekkülleri oldukça geniş bir ısı alanına yayılmıştır. Biotit için aşağıdaki çeşitler sıralanabilir: A) B jeofazıuda bilhassa C jeofazmda teşekkül eden, uzun kristaller halinde yaprak lar veren tipik biotit oluşur. B) C jeofazmda ve D jeofazının sınırın da, ekseriya koyu yeşil renklerde Lepidome- lan K (Fe.Mg), (Si,Al,Fe) 4 O 1 0 (OH)
2 cinsi bü yük yapraklar ve levhalar şeklinde teşekkül eder.
C) C jeof azının başlangıcında, lityuımlu kahverengi biotit, ayrıca zinvaldit bulunur. Ayrıca nadir olan sezyuınlu biotitler de bu fazda teşekkül etmektedirler. D) Migmatitik pegmatitlerde, Mg,F ve Li lu tipik flogopitler bulunur. E) Karonatlı kay açların kontak zonla- rında, daha düşük ısılı fazlarda Florlu flogo- pitlere rastlanmaktadır. Potasyumlu mikalar, yani muskovit gru bu için de bazı karakteristik hususlar şu şe kilde sıralanabilir : A) D jeofazmda ve E jeof azının başlan gıcında Muskovit teşekkül etmektedir. Gra nitlerde, pegmatitlerde ve aplitik kayaçlar içinde oto-pnömatoliz yo'.u ile meydana gelmiş bir mineral olarak görülür. Bu da D jeofazı- nm tamamen sonuna tekabül etmektedir. D jeofazı süresince teşekkül eden Biotitin hemen arkasından Muskovit kristalleşmeğe başlar. Bu muskovitler diğerlerinden, kristallerinin eşkenar dörtgen şeklindeki kesitleri ve kırmı- zımtrak renkleri ile ayırt edilirler. B) E ile F jeofazlarmın sınırında, birbir lerine paralel olarak yerleşmiş, gümüş ren ginde ortorombik şekilli küçük kristaller ha linde görülür. Bu kristallerin altıgen şeklin deki sınırlarına doğru renkleri yeşil olur. C) G jeofazmda, çok miktarda Li bulun madığı taktirde, bütün yeşil mika serisi te- Cilt :VIII, Sayı :4 A.' Gümüş : Tipomorf Mineraller 231 şekkül eder. Bunlar altıgen sınırları ile ka rakteristiktir. Bu fazda albite bunlarla bir likte oluşmuştur. Yeşil mikaların, kendilerim den daha sonra teşekkül eden Lepidolit tara fından ekseriya ramplase edilmiş oldukları görülür. D) F ile G jeofazlarının sınırında bazan yüksek Lityum tenörlü kırmızı muskovitlerin teşekkül ettikleri görülür. E) H jeof azı, küçük kristaller haîinde Jilbertit K al 3 Si, O,
0 (OH)
2 çeşidinin teşek külü için karakteristiktir. Bunlar G jeofazı ile H jeofazının sınırında oluşurlar. Bu sınır su yun kritik noktasına tekabül etmektedir. Bu esnada, genellikle bir talk tabakası görünüşü arzeden küçük kristaller halinde yeşil mika vücut bulmuştur. Yahutta diğer mineralleri içine alacak şekilde teşekkül etmiş, elama ye şili renginde kompakt bir kütle hasıl etmiştir. Çok tipik olan bu Jilbertit mineraline sa dece post magmatik olaylar esnasında değil, pnömatolitik safhalarda da rastlanır. Çeşitli yazarlar tarafından türlü isimler altında anıl maktadır. Bunlar arasında en ziyade kullanı lanlar Damuriıt ve Onkosit isimleridir. Bazı ları da, Talk, Beyaz klorit, serıısit ve Marga- rit kelimelerini kullanmaktadır. Jilbertit, daha önce teşekkül etmiş sili katların, daha başlangıçta oluşan kalkosodik feldspatların hidrolizi neticesinde meydana gelmiştir. Bu hidroliz olayı neticesinde mey dana gelen diğer bir husus da, seyreltlk ve zayıf alkali eriyiklerin ortaya çıkmasıdır. Bu eriyikler de kuvars, topaz ve feldspatların ay rışmasında ikinci bir aktif etken olarak rol oynarlar. Yukardaki olayın cceryan etmiş olduğu 360-400° lik ısılar, pegmatitler için olduğu ka dar pnömatolitler içinde karakteristik olan birolayın başlangıcım işaret etmektedirler. F) Jilbertitit bileşim ve özellikleri neka- dar iyi bilinmesine ragmen Serisit diye isim lenen bir muskovit çeşidi ise okadar az tanın maktadır. Post magmatik olaylarda hemen hemen hiç rastlanmıyan bu serisit minerali en ziyade cevher filonlannda bulunmaktadır. Do- layısı ile serisitin teşekkülü I ve K jeofazla- rına isabet etmekte ve piritleşme olayları ile birlikte ceryan etmektedir. L jeofazına geçil diğinde, serisitin bu jeofazda kararlı olma ması nedeni ile Kaolinite dönüştüğü görül mektedir. Lityumlu mikalar yani üçüncü grup mi kalar hakkında da şu hususlara işaret edile bilir :
Sırf lityumlu olan Lepidolit grubu, peg matitler için son derece büyük ve müstesna bir rol oynamaktadır. Bu mikalar, bir taraf tan muskovit diğer taraftan da pnörnatolitler- de bulunan lityumlu mikalardan oldukça ke sin bir şekilde ayrılırlar. Bilhassa pnömato- litlerde bulunanlar daha ziyade demirli, Zin- valdit çeşididir. Bunların demir tenörü olduk ça yüksektir ve bu esnada lepidolit hiçbir şe kilde teşekkül etmez. Buna karşılık, pegma titlerde Zinvaldit varlığı nisbeten nadirdir. Bunlar sadece F jeofazında husule gelen tâli demir toplanması sebebile oluşmuşlardır.
Dikit 2 (Al 2 O
.2Si0 2 .2H 2 O) ve Nakrit 6 (A1 2
3 .2Sİ0
2 .2H
2 0) gibi kristalleşmiş kaolinit- lerin, 50 ilâ 150 derece arasında oldukça dü şük ısıda, alümino silikatların hidrolizi neti cesinde meydana geldikleri kabul edilmekte dir. Bundan dolayı da, Kaolinitlere genellikle, barit, flüoıit, antimuan, arsenik ve bilhassa da cıva mineralleri ile birlikte, hidrotermal olyaların son safhalarında raslamr. Asit çözeltiler içindeki SiOj/A^Oj oram 2 ye eşit olduğu zaman Kaolinitler çökelir. Al kali çözeltilerde ise bu oran 4 veya 5 olduğu zaman genellikle Montmorillonit (Na,K,Mg, Ca)
0 33 (Al,Mg) 2 Sİ
O 1 0
(OH) 2 .n H 2 0 veyafautta Beidellit (Al ca çok fakirleşmiş, Mg ca zen ginleşmiş Montmorillonit) grubu mineralleri teşekkül etmektedir.
:
Kalsit genel olarak iyi bir tipomorf mi neraldir. Bu mineral jenetik bakımdan üç ay rı safha veya yerde teşekkül edebilir : A) Magmatik veya yarı magmatik ola rak teşekkül etmiş kalsit kırmızı renkli ve bariz dilinimlidir. B) Kontak metamorfizmaya maruz kal mış kalkerlerin kalsitleri, mavi süt renginde bir parlaklık kazanmaktadır. C) Karbonatların nefelinli kayaçlarla olan ilişkilerinin ise ayrı bir önemi vardır. Karbonatit diye isimlenen bir grup kayaçlar, bu ilişkinin bir netice olarak kabul edilmek tedirler. Bunlar pegmatitik dokuda iri ele- manlı kayaçlardır. Hemen hemen saf kalsit veya dolomitten meydana gelmişlerdir. Veya- hutta kalsit ile, silikatların (alkali feldspat, yeşil piroksen, sodyumlu amfibol, biotit ve sfen) ve apatitin değişik oranlarda birleşmesi ile husule gelmiş kayaçlardır. Bu kayaçlarda enteresan mineral olarak Piroklor'a (Ca,Na, Ce)
2 (Cb,Ti,Ta) 2 (0,OH,F) 7 çok sık rastlanır. Ayrıca Apatit, Monazit CeP0 4 , Badleyit ZrO s gibi minerallerde bulunur. 232 A. Gümüş : Tipomorf Mineraller Martonolllfc Bazı Madenlerin Teşekkülü Fazları (Genel Olarak) Maden Esaz F a z Tâli F a z Molibden Kalay Volfram Bizmut Altın Arsenik Bakır Çinko Manganez Kurtsun Gümüş Kobalt Nikel Antknuan Giva (Mo> (Sn) (W) (Bi) (Au) (As) (Cu) (Zn) (Mn) (Pb) (Ag) (Co) (Ni) (Sb) (Hg) D-B E E-F E-F G-H G G-H-I G-H H-I I K K K K K-L. G-H H G K I-K K-L L L L L L h BİBLİYOGRAFİK TANITIM [1] DEİCHA, G. : Les Lacunes des cristaux et leurs Inclusions fluides. Masson et Cle Edl. Paris, 1955. pp. 58-61. [2] PEBSMAN, A.E. : Oéochimie. Lénlngrade, 1933 - 1939. Tome H, pp. 120-121. [3] : Méthodes géocnlmlques et mlnéra- loglques de recherche des minerais, Edit. Ac. Sch. U.B.S.S. Moskova, 1953, Oeuvres choisies, t. n, pp. 443-747. [4] HEY, M.H. : Chemical Index of Minerals, Brlt. Mus. (Nat. Hist.) London, 1962, pp. 38-262. [5] KUNITZ, w. : Die Isomorphic verhaltnlsse In der Hornblend gruppe. N. jahrb. f. Miner. Geol. Palaont. 1929, Abt. A, LX, pp. 171-250. [6] : Note sur les tourmalines. Chenue der Erde, IV, 1929, pp. 208-252. [7] F.OUTHİER,, p. : Gisements Métallifères. Mas son et Cle Edit. Paris, 1963, Tome I pp. 125 -127, 125 - 127, Tome H pp. 1084 - 1086. [8] VARIAMOFF, N. : La répartition de la mine ralisation d'après la clef géochlmlque de Fers- man. Bull. Soc. Oéol. Belgique. Liège, 1946-47, No: 70, pp. 103-138. [9] WRiGHT, W.C. : The composition and occuren ce of garnets. Amer. Miner. 1938, oVl. 23, pp. 436 - 449. Download 189.99 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|