Cİlt 1 – 1978 erciyes üNİversitesi yayini-163
Pozitif Yayınları, İstanbul 2005, s.39
Download 3.2 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- ERMENİ KOMİTALARININ FAALİYETLERİ RUSYA’YA YAPILAN ERMENİ GÖÇLERİ
- GÖÇMEN MESELESİ vE OSMANLI-RUS GÖRÜŞMELERİ
- BİBLİYOGRAFYA
|
Pozitif Yayınları, İstanbul 2005, s.39. 493 Okt. Döndü Sena ARSLAN tan Osmanlı topraklarında canlı tutulacak Ermeni Milliyetçiliği kendi içindeki milliyetçi hareketleri de kanalize etmek için uygun ortamı yaratıyordu. Söz konusu dönemde Osmanlı Ermenileri Rusya’daki Ermenilerden önemli miktarda destek görmekte idi. O nedenle Rusya Ermeni milliyetçiliğini frenlemede Osmanlı Devleti yanında yer almış hem de Ermenileri destekleme, Ermeni komitaları koruma politikası izlemiştir.
Ermeniler Berlin Konferansı ile yabancı devletlerin dikkatlerini çek- meyi başarmakla birlikte bağımsızlık ya da muhtariyet gibi emellerine ulaşamamışlardır. Tıpkı Balkanlar’da olduğu gibi silahlı mücadele ile amaçlarına ulaşmak için 1890’lardan itibaren ayaklanmaya başlamış- lardır. İsyanlar yoluyla karışıklık çıkartıp Osmanlının Ermenilere zulüm yaptığı baskı ve şiddet uyguladığı şeklinde propaganda yaptıkları zaman İngiltere ve Rusya’nın müdahale edeceklerini tasarlamışlar, böylece en azından bir muhtariyet elde edebileceklerini düşünmüşlerdir. Bu amaçla Millet Nizamnamesi’nin 11 de sağladığı geniş imkânlar ışığında ve büyük devletlerin destekleri ile Ermeni komiteleri kurul- muştur
12 . Fikirlerini daha geniş kitlelere yaymak amacıyla gazetede neşreden bu cemiyetlerin en büyük destekçileri İngiliz ve Rus konso- loslarıdır. Konsolosluklar maddî olarak komitaları desteklemişler, silah temininde bulunup bunların saklanmasında yardımcı olmuşlar, yakala- nan komitacıların serbest bırakılması konusunda Babıâli’ye baskılarda bulunmuşlardır 13 . İngiliz ve Rus konsolosluklarının söz konusu yardımları Ermenilerin Osmanlı Devleti’ne yönelik ayrılıkçı faaliyetlerinin hız kazanmasına ve şiddetlenmesine yol açmıştır. 1890’lı yılara gelindiğin de Ermeni komitaları özellikle Doğu Anadolu’da faaliyetlerini yoğunlaştırmışlar- dır. 1895 yılından itibaren de bölgede Ermenilerin sayıca çok olduğu 11 Ermeni Nizamnamesi hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Erdal İtler, Ermeni Meselesi’nin Perspektifi ve Zeytun İsyanları (1770-1880), Türk kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1988. 12 Ermeni komitelerinin yurt dışında kurulmuş olması da bu yargıyı desteklemek- tedir.
13 Öke, Ermeni Sorunu, s.112. 494 HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA ERMENİLER / CİLT 1 illerde isyanlar patlak vermeye başladı: Sasun Ayaklanması (1894), Zeytun Ayaklanması (1895), Trabzon Olayı (1895), Van Ayaklanması (1896) gibi 14 . Yabancı elçiler özellikle İngiliz büyükelçisi yaşanan bu olayları da öne sürerek Ermenilerin çoğunlukta olduğu bölgeye (Doğu Anadolu böl- gesine) genel vali atanması ve ıslahatların biran önce gerçekleştirilmesi konusunu ısrarla sürdürmekte idi. II. Abdülhamit Ermenilere verilecek muhtariyetin devlete getireceği olası zararları bildiğinden bu ısrarlara kaçamak cevaplar vermekle yetinmiştir 15 .
Ermenilerin çoğunun silahlı olması hem devlet görevlileri ile hem de bölgenin Müslüman halkı ile çatışmaya girilmiş olmaları ilginçtir. Olaylar sırasında tutuklanan komite üyelerinin İngiltere ve Rusya’nın yaptığı baskılar sonucu serbest bırakılması Ermeni milliyetçilerini davalarına daha sıkı sarılmalarına ve faaliyetlerine kaldıkları yerden devam ettikleri için de bölgelerde asayişin sağlanmasında zorluklar yaşanmasına neden olmuştur. Osmanlı Devleti de başlangıçta taviz vererek sorunu çözece- ğini düşünmüştür 16 . II. Abdülhamit de İngiltere ve Rusya’nın baskıları sonucu birkaç defa genel af ilan etmek zorunda kalmıştır. Bölgede yeterli miktarda kolluk gücünün bulunmaması devam eden Ermeni isyanları karşısında Müslüman halkın korunması sorununu da gündeme getirmiştir. Ermenilerin amacının yalnız büyük güçlerin ilgi ve desteğini çekmek değil aynı zamanda bölgenin Müslüman halkını sindirmek ve kaçırmak olduğu da söylenebilir. Ermeni çetelerinin bu faaliyetlerini engellemek ve Müslüman halkı korumak amacıyla Hami- diye Alayları kurulmuştur 17 .
14 Saydığımız olaylar, önem arz eden etkisi daha geniş çapta olanlardır. Bahsettiği- miz dönemde Anadolu’nun özellikle Doğu Anadolu’nun pek çok yerinde küçük çaplı olaylar birbirini izlemiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Gürün, Ermeni Dosyası, s.191-1217. 15 Mazıcı, Ermeni Soru’nun Kökeni, s.54. 16 Ahmet Halaçoğlu, 1895 Trabzon Olayları ve Ermenilerin Yargılanması, Bilge Yayın- cılık, İstanbul 2005, s.69.
17 Hamidiye Alaylarının kurulma amacı bugün farklı görüşlerce tartışma konusu olsa da söz konusu dönemde Ermeni olaylarını yatıştırmada önemli rol oynadığı Ermenilerin ve hamilerinin Alayların kaldırılması konusundaki ısrarlarından anlaşılmaktadır.
495 Okt. Döndü Sena ARSLAN Müslüman ve Ermeni halkları yüzyıllarca bir arada kardeşçe yaşamış- lardı. Ermeni ve Müslüman köyleri iç içe geçmiş durumdaydı. Hatta bazı köylerde Müslümanlar ile Ermeniler bir arada yaşamaktaydı. İsyanlar sırasında Ermeni çetelerinin Müslüman köylere saldırması iki halkın karşı karşıya gelmesine de neden olmuştur. Olaylar sırasında her iki taraftan da önemli miktarda kayıp olması gerginliği artırmıştır. Örne- ğin Gürün’ün ayaklanmacı sayısının 3000’e yakın olduğunu kaydettiği Sasun İsyanı’nda bazı kaynaklara göre 265 bazı kaynaklara göre ise 900 kadar Ermeni ölmüştür. Ölen Müslüman sayısı bilinmemekle birlikte Sasunlu bir Ermeni’nin şunları anlattığı kaydedilir: Sasun’da sağ hemen hiç kimse kalmamıştır. Kadın, çocuk, genç, ihtiyar hepsi kılıçtan geçirilmiş- tir 18 . Bu olayın hem Müslümanlar üzerinde hem de Ermeniler üzerinde yarattığı etkiyi kestirmek hiç de zor değildir 19 . Zeytun İsyanın da, yine yaşadıklarını anlatan başka bir Ermeni 13.000’i asker gerisi başıbozuk 20 olmak üzere 20.000 Müslümanın öldü- rüldüğünü kendilerinden sadece 265 kişinin öldüğünü söylemektedir 21 . Van İsyanı’nın ilk günlerinde de Müslümanlardan 260 kişi yaralanmış, 340 kişi hayatını kaybetmiştir. Ermenilerden ise 219 kişi ölmüş, 59 kişi yaralanmıştır. İsyanın devam ettiği 15-24 Haziran günlerinde ise Müslümanlardan 418 ölü, 363 yaralı vardır. Ermenilerden de 1715 ölü, 71 yaralı vardır 22 . Aynı yıl yaşanan Trabzon Olayları’nda ise 182 Ermeni 11 Müslü- man hayatını kaybetmiştir 23 . Dönemin kaynakları Ermenilerin şehirde Müslüman ahaliyi kışkırtmak için her türlü taşkınlığa başvurdukları kaydedilmektedir. Ayrıca çok sayıda Ermeninin de şehre olayı çıkarmada destek amacıyla geldiği de anlatılmaktadır 24 . Görüldüğü gibi yaşanan olaylar sırasında Ermeni isyancılarla Müs- lüman halk karşı karşıya gelmiştir. İster olaylara karışmış olsun ister 18 Gürün, Ermeni Dosyası, s.193. 19 Bu dönemde Rusya’ya göç eden Ermenilerin önemli bir kısmını Sasun İsyanı’ndan sonra göç edenlerden oluşmuştur. Bu durum İsyanın ve sonuçlarının mahiyetini anlatmaktadır. 20 Büyük ihtimalle sivil Müslüman halk kastediliyor. 21 Aghasi, Zeitoun, Archag Tchobanian’ın Fransızca tercümesinden aktaran Gürün, Ermeni Dosyası, s.207. 22 Gürün, Ermeni Dosyası, s.210-211. 23 Halaçoğlu, Trabzon…, s.62-63. 24 Halaçoğlu, Trabzon…, s.64. 496 HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA ERMENİLER / CİLT 1 olmasın Ermeniler meydana gelen olayların suçlusu olarak görülmüştür. İsyanların vuku bulduğu bölgelerde asayişin bozulmuş olması da halkı tedirgin etmiştir. Diğer taraftan olaylara karışmak istemeyen Ermeniler de Ermeni komitelerinin baskısı ve zorlaması altında kalmıştır. İsyan eden Ermeniler cezalandırılmaktan yada saldırdıkları Müs- lümanların öç almaya çalışacaklarından korkmuş olmalılar ki 1894 ve onu takip eden yıllarda Rus sınırına doğru bir göç hareketi başlamıştır 25 . Göçün Rusya’ya yapılmasının başlıca sebepleri Rusya’nın Hıristiyan bir devlet olması ve coğrafî olarak yakınlığıdır. Rusya’da eğitim gören Ermeni komitecilerinin yönlendirmelerinin etkili olduğunu da söyleyebiliriz. Hasan Babacan Rusya’nın da Ermenileri kendi topraklarına göçe teşvik ettiğini bu sayede Ermenilerin Rus topraklarına ilticaya mecbur kalıyorlarmış havası yaratmaya çalıştığını dile getirmektedir 26 . Böylece dikkatleri meseleye çekecektir. Ancak Rusya bunu yaparken bu kadar miktarda Ermeninin göç edeceğini hesaba katmamıştır. Bu durumu dönemin Osmanlı kaynakları açık bir şekilde ortaya koymaktadır.
1894-1896 yılları arasında Rusya’ya göç eden Ermeni miktarı hem Osmanlı hem Rus taraflarınca tam olarak bilinememektedir. Konunun sorun olarak gündeme geldiği 1898 ve 1899 yıllarında Rusya ile Osmanlı arasında yapılan yazışmalarda da farklı rakamlar dile getirilmektedir. 14 Mart 1899 tarihli bir belgede Rus büyükelçiliği miktarı 30 bin ola- rak açıklamıştır 27 . 17 Mayıs 1899 tarihli belgede de bu rakam Osmanlı makamlarınca 20-25 bin kadar tahmin edilmektedir 28 . İltica eden Ermeni miktarının fazla olması Rusya’yı endişelen- dirmiştir. Bu endişenin göç eden Ermenilerin birçoğunun isyanlara katılmış olması ve Rusya Ermenileri ile temas halinde olmasından kaynaklandığını söyleyebiliriz. Kendi topraklarında bir Ermeni ayrılık- 25 Bu Osmanlı Ermenilerinin ilk göç hareketi değildir. Ermeniler yine Rus propagan- dalarının da etkisiyle 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı’ndan sonra da Rusya’ya göç edenler olmuştur. Bkz. Yaşar Kop
26 Hasan Babacan, “Yurt Dışına Kaçan Ermenilerin İkinci Meşrutiyet’in İlanı Üzerine Geri Dönme Çabaları”, Ermeni Araştırmaları, Sayı 10, Yaz 2003, s.49. 27 Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Rus İlişkisi (1899-1906),Cilt III, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müd. Osmanlı Arşivleri Daire Başkanlığı, Ankara 2006, s.5. 28 Osmanlı Belgelerinde…, s.14. 497 Okt. Döndü Sena ARSLAN çığından korkan Rusya’yı Ermeni nüfusunun artması tedirgin etmiştir. Bu nedenle Rusya topraklarındaki Osmanlı Ermenilerini bir an önce Osmanlı topraklarına göndermeye çalışmıştır. Osmanlı Devleti ise Rusya’ya göç eden Ermenilerin fesada karışmış kişiler olduklarından kabule yanaşmamaktadır. Osmanlı açısından durum şöyle anlatılmaktadır: Ermenilerin mukaddema ika eyledikleri mefasid esnasında bun- lardan Rusya’ya firar edenlerin tekrar Memalik-i Şahane’ye avdet etmeleri memleketin bunca mesai ile tekarrür etmiş olan asayişine halel iras edeceği gibi daha birçok mahaziri dahi mucib olacağından artık bunların el-yevm bulundukları mahallerde kalmaları veya Rusya’nın memalik-i vesi’asının diğer münasip yerlerine sevk ve ikame edilmeleri… 29 . Hatta Osmanlı Devleti Rusya’nın bu hizmetine karşılık 100.000 lira vermeyi de teklif etmektedir. Ermenilerin tekrar Osmanlı topraklarına geldiği zaman faaliyetle- rine devam edeceğinden çekinen Osmanlı hükümeti, Rus hükümetini ikna etmeye çalışmıştır. Ermenilerin geri gönderilmemesinin ehem- miyetini anlatmak için yapacakları yardımın Mısır Meselesi( Kavalalı Mehmet Paşa İsyanı) sırasında Rusya’nın yapmış olduğu yardım kadar hatta ondan daha ziyade önemli olduğu dile getirilmiştir 30 .
istemediğini dile getirmektedir. Ermenileri tekrar Osmanlı topraklarına göndermek için de hazırlıkların sürdüğü belirtilmektedir. 31 Osmanlı
Hükümeti’nden de dönecek olan Ermenilerin can mal güvenliğinin sağlanmasını istemektedir 32 .
hem de Rusya’ya kaçan Ermenilerin Osmanlı topraklarına gizlice girip zarar vermesine göz yummaktadır. Dahiliye Nazırlığı’nın 16 Ekim 1899 tarihli bir tezkiresinde yüz elli kadar Ermeni erbab-ı fesadının Rusya’nın
29 Osmanlı Belgelerinde…, s.9. 30 Osmanlı Belgelerinde…, s.34-35. 31 Osmanlı Belgelerinde…, s.19. 32 Osmanlı Belgelerinde…, s.5-6.
498 HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA ERMENİLER / CİLT 1 Müslüman karyelerini basacakları nın Erzurum’dan haber alındığı söy- lenmektedir 33 .
bin lira verme teklifini reddeden Rusya 1899’un son gününde bunu bir şarta bağlamıştır. Rusya kendi topraklarında bulunan Ermeni mültecile- rinin iade edilmemelerinin Karadeniz sahillerinde yapılacak şimendifer hattı inşası imtiyazının sadece kendisine verilmesine bağlı olduğunu Osmanlı yetkililerine iletmiştir 34 . Rusya Ermenileri geri göndermekten vazgeçer ancak bu sefer de Osmanlı Ermenileri Rusya’nın kendilerine uyguladığı baskıcı politika yüzünden orda kalmak istemezler. 18 Mayıs 1900 tarihli Erzurum Vilayetinden gelen raporda üç sene kadar bir zamandan beri ba-pasaport vilayetçe Rusya’ya gitmiş olan Ermenilerin bin üç yüz elli yedi neferden iba- ret bulunduğu ve bunların ekseriyetle avdet etmek istedikleri me’mul idüğü ma’ruzdur 35
Bir diğer belgede de Rusların Ermenileri zorla tabiyetine almaya çalıştığı anlatılmaktadır. Osmanlı Ermenilerinin Rus tabiyetine girmeyi reddettiği toplu olarak Osmanlı sınırına doğru ilerledikleri belirtilmekte- dir
36 . Rusya’nın bu politikasına rağmen Osmanlı hükümeti geri dönmeye çalışan Ermenileri tekrar kabul etmeyeceğini ısrarla vurgulamıştır.
Rusya’nın Ermeni göçmenleri konusunda gösterdiği tavır değişikliği daha önce de söylediğimiz gibi Ermeni Meselesi’nin Batılı devletle- rin sömürgeci politikalarının sonucu olduğunun bir kanıtıdır. Büyük devletlerin desteğiyle en azından bir muhtariyet elde edebileceklerini düşünen Ermeniler XX. yüzyıla tam bir hayal kırıklığı ile girmişlerdir. Osmanlı Devleti geri adım atmama konusunda kararlı bir tutum sergi- lerken oldukça güvendikleri Rusya değil desteklemek Ermeni hareketini frenlemek ve bastırmak için elinden gelen gayreti göstermiştir. İngiltere’nin de tek başına yaptığı girişimler bir sonuç vermemiş- tir. 1894-1896 yıllarında büyük bir hız kazanan Ermeni milliyetçiliği 33 Osmanlı Belgelerinde…, s.37-39. 34 Osmanlı Belgelerinde…, s.47-48, 53-54. 35 Osmanlı Belgelerinde…, s.54-55. 36 Osmanlı Belgelerinde…, s.73-74.
499 Okt. Döndü Sena ARSLAN 1900’lere girerken yerini tek tük küçük olaylara bırakmıştır. Birinci Dünya Savaşı’na kadar da Osmanlı toprakları üzerindeki Ermeni milli- yetçiliğinin sessiz bir seyir izlediğini söylemek mümkündür.
500 HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA ERMENİLER / CİLT 1 BİBLİYOGRAFYA BABACAN, Hasan, “Yurt Dışına Kaçan Ermenilerin İkinci Meşrutiyet’in İlanı Üzerine Geri Dönme Çabaları”, Ermeni Araştırmaları, Sayı 10, Yaz 2003. ÇALIK, Ramazan, Alman Kaynaklarına Göre II. Abdülhamit Devrinde Ermeni Olayları, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2000. GÜRÜN, Kamuran, Ermeni Dosyası, Rüstem Yay., İstanbul 1998. HALAÇOğLU, Ahmet, 1895 Trabzon Olayları ve Ermenilerin Yargılanması, Bilge Yayıncılık, İstanbul 2005. İLTER, Erdal, Ermeni Meselesi’nin Perspektifi ve Zeytun İsyanları (1770-1880), Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1988. KILIÇ, Davut, “Rusya’nın Doğu Siyaseti’nde Eçmiyazin Kilisesi’nin Rolü (1828-1915)”, Ermeni Araştırmaları, Sayı 2, Ankara Haziran-Temmuz-Ağustos 2001. KOP, Yaşar, “1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşında Ermeniler”, Ermeni Araştırmaları 1. Türkiye Kongresi Bildirileri, I.Cilt. KURAT, Akdes Nimet, Türkiye ve Rusya, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1990. MAZICI, Nurşen, Uluslararası Rekabette Ermeni Sorunu’nun Kökeni (1878-1920),
Pozitif
Yayınları, İstanbul 2005. OSMANLI BELGELERİNDE ERMENİ-RUS İLİŞKİSİ (1899-1906),Cilt III, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müd.Osmanlı Arşivleri Daire Başkanlığı, Ankara 2006. ÖKE, Mim Kemal, Uluslararası Boyutlarıyla Anadolu-Kafkasya Ekseninde Ermeni Sorunu, İz Yayıncılık, İstanbul 1996. SONYEL, Salahi R., “Büyük Devletlerin Osmanlı İmparatorluğu’nu Parçalama Çabalarında Hıristiyan Azınlıkların Rolü”, Belleten, Cilt XLIX, Sayı 195, Aralık 1985, TTK Yayını, Ankara 1988. TÜRKLER-ERMENİLER VE AVRUPA, Çev. Bayram Kodaman, Ankara 1994. Download 3.2 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|