Circular bog'liq ro'yxat

I. bap boyınsha juwmaqlar
Bul bapta aneru hújjet almasinuvi procesi analizi, onıń tiykarǵı túsinikleri úyrenildi, ol jaǵdayda aneru hújjet almastırıw sistemaları haqqında ulıwma maǵlıwmatlar, aneru hújjet almasıw sistemalarına qoyılǵan talaplar analizi, aneru hújjet almastırıw
sistemalarınıń programmalıq hám texnikalıq támiynat talapları sıyaqlı máseleler qaray ótilgen.
II. Bap. Elektron hújjet almasıwında kesh funktsiyalardan paydalanıw usılları.
2.1. Kesh funktsiyalar hám maǵlıwmatlar tolıqlıǵın támiyinlew usılları.
Kesh funktsiyalar ekilik kodı jazılǵan qálegen xabar yamasa maǵlıwmatlar kompleksin qısıw ushın mólsherlengen funktsiyalar bolıp tabıladı. Kesh-funktsiyalar hár túrlı máseleler sheshimi siftida qollanılıwı múmkin, mısalı, logikalıq apparattı tekseriw, tez qıdırıw algoritmın jaratıw hám maǵlıwmatlar bazasında maǵlıwmattıń pútkilligin, ózgertirilmaganligini tekseriwde qollanılıwı múmkin.
Kesh funktsiyalardan kriptografiyada tómendegi máselelerdi tarqatıp alıwda paydalanıladı :
* Maǵlıwmatlardı uzatıwda yamasa saqlawda onıń pútkilligin baqlaw sistemasın jaratıwda ;
* Maǵlıwmat deregi identifikaciyasında
Birinshi máseleniń sheshiminde hár bir maǵlıwmatlar kompleksiniń xesh funktsiyası ma`nisi esaplanadı (xabar autentifikatsiyasi yamasa imitovstavkasi dep ataladı ). aneru bolsa maǵlıwmattıń ózi menen uzatıladı yamasa saqlanadı. Maǵlıwmatlardı qabıllawda paydalanıwshı xesh bahanı esaplaydı jáne onıń ámeldegi bolǵan xesh-funktsiya ma`nisi menen salıstıradı. Eger olarda parq bolsa, maǵlıwmat ózgertirilgen boladı.
Kesh baha beretuǵın funktsiya maǵlıwmatlar kompleksindegi tosınarlı qateligin emes, maǵlıwmatlardı uzatıw daǵı hám saqlawda kelip shıǵıs aljasıqlardı da anıqlawı hám ayıpkerdiń hújimi haqqında da xabar beriwi múmkin. Ayıpkerdiń mustakil túrde maǵlıwmat tuplamining qadaǵalaw ma`nisin esaplay almasligi hám maǵlıwmatlardı ózgertira almasligi ushın Kesh-funktsiyalar ayıpker belgisiz bolǵan jasırın anerut – paydalanıw daǵı giltiga baylanısqan bolıwı kerek. Bul gilt tek jiberiwshi hám tekseriwshi táreplerge málim bolıwı kerek.
Giltli xesh-funktsiya járdeminde payda etinadigan xesh bahalar ayıpkerge imitatsiya (impersonation) qatlamı daǵı hújim túrinde nadurıs xabar (fabrication) jaratılıwması hám “ almastırıw” (anerution) qatlamı daǵı xabardı ózgertiw (modification) múmkinshiligin bermasligi kerek.
2-másele sheshiminde maǵlıwmatlar dereksin autentifikatsiyasida bir- birine ishonadigan tárepler menen jumıs alıp barıladı. Bul jantasıwdıń kemshiligi sonda, táreplerde tek birdey gilt boladı. Bunday hallar maǵlıwmatlar dereksi autentifikatsiyasini ámelge asıwına múmkinshilik jaratıwshı nomerdi qol sxemaları qollanıladı.
Qaǵıyda boyınsha bul halda paydalanıwdıń jasırın giltga tiykarlanǵan jeke qol qoyıwdan aldın, qátelerdi anıqlaw funktsiyasın basqarıwshı xesh-funktsiya járdeminde “ sikiladi”. Bul jaǵdayda kesh-funktsiya jasırın giltga baylanıslı emes hám hámmege anıq bolǵan uzınlıq menen fiksirlab qoyılǵan bolıwı kerek. Oǵan tiykarǵı talap imzolangan hújjetti ózgertiw múmkin emesligine kepillik esaplanadi.
Yukoridagilarni formallashtirib, tómendegi tariypni keltiriw múmkin.
Elementleri xabarlardan ibarat bolǵan X jıynaq kiritemiz. Ádetde xabar qandayda bir alfavit simvollaridan shólkemlesken boladı. Ol – fiksirlangan uzınlıqqa iye bolǵan ekilik vektorlar kompleksi bolsın.
Xesh-funktsiya dep, ańsat esaplanatuǵın hám qálegen baha ushın M h (M) =H bitli fiksirlangan uzınlıqqa iye bolǵan aner bahanı beretuǵın h:X-Ol funktsiyaǵa aytıladı.
Ádetde múmkin bolǵan xabarlar sanı múmkin bolǵan xesh bahalardan asıp ketedi. Aytıp ótiw kerek, xabarlar tańlawında tosınarlı hám teń itimallı jaǵdaylarda xesh-funktsiya bahaların tegis bólistiriw shártleri hár bir xesh-funktsiya bahaları ushın birdey sanlı akslantirishlarning bar ekenligine ekvivalent.
Qaǵıyda boyınsha, xesh-funktsiyalar bir kadamli qısıwshı funktsiyalar sıyaqlı atalatuǵın y=f (x/, x2) eki parametrlerden ibarat funktsiyalarǵa tıykarlanıp qurıladı, bul erda x hám ol uyqas halda m hám n uzınlıqqa iye ekilik vektorlar, n – xesh-funktsiya ma`nisi uzınlıǵı. M /xabarning h (M) ma`nisin alıw ushın aldın M xabar m uzınlıqqa iye bloklarǵa bólinedi (bul halda eger xabar uzınlıǵı m ga márteli bolmasa, ol halda sońǵı blok qandayda bir arnawlı usılda toltırıp alınadı, keyininen M1, M2,.. ., MN payda etińan bloklarǵa tómendegi xesh-funktsiya ma`nisin alıw proceduraları qollanıladı.
Ho=v,
H1=f (Mi, Ni-l), i=l,.. ., N, (1)
h (M) =HN.
Bul erda Ol – qandayda bir fiksirlangan baslanǵısh aner. Eger f funktsiya giltga baylanıslı bolsa, ol halda bul vektordı nol aner sıyaqlı alıw múmkin. Eger f funktsiya giltga baylanıslı bolmasa, ol halda qısqa xabarlardı tolıq tekserip shıǵıw usılı menen tabıwdı quramalılastırıw ushın bul vektordı ane, vaxt, xabar nomeri hám taǵı basqalardı kursatuvchi fragmentlerden dúziw múmkin.
Bunday jantasıwda h xesh-funktsiya ózgesheligi tulaligicha bir bahalı qısıwshı funktsiya ózgeshelikinen anıqlanadı.
Áhmiyetli kriptografik xesh-funktsiyalar túrlerigni ayrıqsha kórsetip ótiw kerek: giltli hám giltsiz. Giltli kriptografik xesh-funktsiyalar simmetrik giltli sistemalarda qollanıladı. Giltli xesh-funktsiyalar xabar autentifikatsiyasi kodı sıyaqlı ataladı (XAK) (message authentication code) (MAC)). Olar qosımsha qurallarsız xabar dereksiniń tuwrılıǵına da, bir birine ishonuvchi paydalanıwshılarǵa tiykarlanǵan sistemalarda maǵlıwmatlar pútkilligine de kepillik beredi.
Giltsiz xesh-funktsiyalar katorlarni anıqlaw kodları dep ataladı. (modification detection code, MDC yamasa manipulation detection code, message integrity code (MIC)). Olar qosımsha qurallar járdeminde (mısalı, shifrlaw, qorǵawlanǵan kanal yamasa cifrlı qol) maǵlıwmattıń pútkilligin kepillikleydi. Bul xesh-funktsiyalardan bir birine ishonadigan, usınıń menen birge isenmeytuǵın tárepler sistemalarında qollanılıwı múmkin.