Д. Аметов, Қараҳаппак, мамлекетлик университетиніщ 2-курс магистранты

ЕЛИ УШЫН ЕҢИРЕГЕН ТУЛҒА
Д. Аметов, Қараҳаппак, мамлекетлик университетиніщ 2-курс магистранты.
Ғарезсизликке ерисиў дәўиринде репрессияға ушыраған тулғалардын емири қайта уйренилиўине улкен итибар қаратылмақта.
1937-1953-жылларда бурыңғы СССР аймағында қорқынышлы ғалаба сиясий қатағанлықлар әмелге асырылғанлығы мәлим. Инсаный қадир-қымбаты женшилген адамлар арасында Турдымурат Низаматдиновта бар еди.
Т.Низаматдинов Қарақалпақстан АССР финанс халық комиссары, Қарақалпақстан жаслар шөлкеминиң шөлкемлестириўшилериниц бири еди.
Ол 1905-жылы Тахтакопир районының 10-аўылында жарлы дийхан шаңарағында дүньяға келген. Дүньяға келиўи менен ақ, әкесинен жетим қалады. Он бир жасына шекем анасы байлардың есигинде жалланып ислеген миинети арқаеында күнелткен. Жетиспеўшилик Турдымурат Низаматдиновтың 11 жасынан Далдохожа байта падашы болып жалланыўға мәжбүр қылған деп, оның қызы ксмпир апам Светлана Низаматдинова еске тусиреди¹.
1917-жылы Арал теңизи Узын қалада балықшылық кәнлери бар Тербенбестеги Сайымбет байта ескекши болып иске жалланды. Балық аўыньщ тамамланыўына байланыслы барлық исшилер жумыстан босатылады, олардың ишинде Т.Низаматдиновта бар еди. Ол 1918-жылы анасы менен Төрткүлге көшип келип мәмлекетлик тери заводына жумысқа киреди. Сол жылы Тәрткүлде жетим балалар ушын интернат ашылып, отан Турдымурат Низаматдиновта қабылланады. Сол ўақыттан баслап, Турдымурат Низаматдинов омиринде кескин өзгерислер жүз береди. Ол комсомол қатарына қабылланады. 1921-жылы Т.Низаматдинов мектепте баслантыш тэлим алғаннан кейин Хийўа қаласына партия совет мектебине окыўға жибериледи, оны 1923- жылы тамамлайды. Т.Низаматдинов комсомол шөлкеминиң жумысларына белсендилик пенен қатнасады. Халык, хожалығына кадрлар таярлаў мәселелерине айрықша итибар қаратады². 1924- жылы Қарақалпақсганда жасларды оқыўға жибериў бойынша комиссия дүзиледи, оның ағзалығында Т.Низаматдиновта бар еди. Сол жылы Россия Федерациясына 500 ден аслам жаслар оқыўға жибериледи.Т.Низаматдинов Қаракалпакстанда баспа ислери, әсиресе китап баспасы, окыўлық көркем шығармалар доретиў мәселесине қол жазба китапларды додалаўға белсене қатнасқан.
Ол ҚҚАО Халық билимлендириў болиминиц баслығы ўазыйпасында үлкемизге саўатсызлықты сапластырыў латынластырыў этапын әмелге асырыўда хызмет етти³. 1926-жылы Москва мәмлекетлик университета тәрепинен 1 қарақалнақ этнографиялық экспедициясы шөлкемлестириледи. Экспедиция аймағымыздан бай этнографиялық коллекцияларды, зергерлик безениў буйымлары, қарақалпақ миллий кийимлери үлгилерин, саз әсбанларын жыйнадьг. Экспедиция материаллары 1930-жылы Қарақалпақстанда ашылған үлке таныў мүзейи фондының тийкары болды. Буи экспедиция жумысларына Орепбурглы үлкетаныўшыларда қосылған. Қарақалпақ халқыньщ мәдениятын, тарийхый естеликлерин үйрениў областлық план комитета ҳәм халық билимлендириў бөлимлери есабынан алып барылған. Т.Низаматдиновтыц халқымыздыц тарийхын, бай миллий мийрасын үйрениў ислерине айрықша итибар жуўапкершилик пенен қарағаны архивте сақланган экспедиция баслығы В,А.Мелков пенен хат алыспаларынан да кориңеди⁴.
Т.Низаматдинов 1930-жылы Москваға улыўма союзлық план Акадсмиясына окыўға жибериледи, оны 1933-жылы плановик-синтетик қәнигелиги бойынша тамамлайды. Ол 1933- жылы 18-25-мартта Ленинград қаласында Қарақалпақстанның ондирислик күшлерин үйрениў бойынша биринши коцференциясын таярлаў ҳәм откериў жумысларына белсене қатнасады. Қарақалпақ жаслары атынан шығып сөйлеп, үлкемиздиц агро-экономикалық жагдайлары бойынша өз пикирин айтады. Ол пахтаның зүрәәтлигин асырыў, жоцышқаны жетистириўдиц әҳмийетлилигине тоқтап өтта. Жоңышқа жетистириўдиц нтарўашылықты раўажландырыў исинде, жоцышқа тухымын эксперт қылы}' мүмкиншиликлерин атап өткен.
1936-жылдың май айының орталарында Конституциялык комиссиясы СССР дың жаңа конституциясының жойбарыи таярлады. 1936-жылдын 12-июнинде жойбар баспа создс жәрияланды. Т.Низаматдинов өзиниң географиялық, аймақлық, экономикалық шараятларына байланыслы Қарақалпаіқстанның Өзбекистан ССР қурамына кириўи кереклигин айтқан. Бул ҳаққында ол 1936-жылдың 8-июльинде Өзбекистан ССР Орайлық Атқарыў комитетиниң председатели Ю.Ахунбабаев басшылығында өтқерилген Қарақалпақстан областьлық партия комитетиниң пленумында шығын сөйлеген. 1936-жылдың 18-ноябринде областьлық партия комитета Т.Низаматдиповты оның билим хәм тәжирийбесин есапқа алып, оны Қарақалпақстан АССР қаржы халық комиссары етип тайынлайды.
Ол 1937-жылы |8-мартта ҚҚАССР ОАК сессиясында республика финанс мәселесине критикалық шолыў жасайды. Районларда, аўыл советлерде қаржылардың артық жумсалып атырғаны, әсиресе зыяцлардың колхозларға дурыслап тарқатылмай атырғанлығын қатаң сыңға алады. Сессияда ҚҚАССР пайтахты Некие қаласының атын Ордженикидзе атына өзгертиў ҳаққындағы усыныс додаланды. Сонда Т.Низаматдинов тарийхый атаманың админстративлик усылда жөнсиз өзгертиўге қарсы болған. Оган 1937-жылдың гүзинде наҳақтан «Халык душпаны» деген айып тағылып, партия қатарынан шыгарылып ҳәм жумыстан босатылады, қамаққа алыпып қуўдалаўға ушырайды.'
Т.Низаматдинов 1957-жылы елгеннен кейин ақланады, 1978-жылы КПСС аізалығына қайта тикленеди. Т.Низаматдиновтыц қызы Низаматдинова Светлана 'Гурдымуратовна 40 жыллық тәжирийбеге ийе устазлардыц бири, «Қарақалпақстан Республикасына хызмет көрсеткен халық билимлендириў хызметкери», онын өмирлик жолдасы Аметов Қыпшақбай тарийх илимлериниң кандидаты, ’’Қ^рақалпақстан Республикасына мийнети синген илим ғайраткери.” Ол Қарақалпақ Мәмлекетлик Универсйтетинде узақ жыллар устазлық етип Республикамызда кадрлар таярлаўға оз үлесин қосқан. Низаматдинова Светлана өмирлик жолдасы Аметов Қыпшақбай менен 7 ул- қызды тәрбиялап камалға келтирди. Перзентлериниң бири муғаллим, бири экономист, қурылысшы, инженер.! Олар халық хожалығының ҳәрқыйлы тараўларында атасының атына ылыйық перзентлер болып жетилисти. Бугинги куни Қарақалпақстан Республикасының гуллеп раўажланыўына өзлериниц үлссин қоспақта.
’ К.Аметовтын уй архиви материалларынан.
’ ПЗ.Бабашев Каракалпақстан Республикасы тарийхындагы сиясий қурбанлар.Некие, 2003-121-1236.
⁵ Ш.Бабаіиев Қарақалпакістан Республикасы тарийхындағы сиясий қурбанлар.Некие. 2003-121-1236.
Ҳәзир Т.Низаматдиновтың қызы Низаматдинова Светлана Турдымуратовна ҳурметли дем алыста. 2001 жылы Ташкент каласында “Шейитлер естелиги”ниң ашылыўына байланыслы журтбасшымыз И.А. Каримов пенен болған ушырасыўға шаңарақ ағзаларынан Т.Низаматдиновтың аклығы Аллияр Аметов қатнасып кайтыў бахтына еристи. Ғәрезсизлик шарапаты мснен Т.Низаматдиновтың ҳақыйқый қәдир-қымбаты қайта тнкленди.
Т. Низаматдиновтың исми Ташкснттеги “ Шейитлер естелиги “ дизимине киргизилген. Некие қаласының бир көшеси онын атына мәңгилестирилди.
Солай етип биз жаслар ата бабаларымыздың Қарақалпақстан Республикасынын Ғәрезсизликке ерисиўи жолында өз өмирин пида еткен тулғалардыц өмирин хызметин үйрениўди даўам еттиремиз.
salindi.

1^ Қызы Светлана Низаматдинованың еске тусириўлеринен

2^ Р. Уразбаева. История образования в Каракалпакстане. (последняя четверть XIX - XXI в,) Ташкент, 2011- 72с.