D. I. Mendellev davriy sistemasidagi elementlarning 85 tasini metallar tashkil qiladi. Metallarning 12 tasi s-elementlar 32 tasi d- elementlar, 28 tasi f- elementlar va qolgani r- elementlardir. Simobdan tashqari ham

1-variant.
1-1.Metallar va metalmasslar. Metallmaslarning fizik xossalari. Metallarning kimyoviy xossalari. Metallarning olinishi bo’yica eksperiment o’tkazish.
Metallarning umumiy xossalari.
D.I. Mendellev davriy sistemasidagi elementlarning 85 tasini metallar tashkil qiladi. Metallarning 12 tasi S-elementlar 32 tasi d- elementlar, 28 tasi F- elementlar va qolgani R- elementlardir. Simobdan tashqari hamma elementlar oddiy temperaturada qattiq moddalardir. Metallarning o’ziga xos belgilari bor.
Metallar o’ziga xos yaltiroqlikka ega, chunki ular yorig’lik nurini spektrning ko’zga ko’rinuvchi sohasida qaytarish xususiyatiga ega.
Metallar issiqlik va elektr tokini yaxshi o’tkazadi. Temperatura ortishi bilan ularning elektr o’tkazuvchanligi pasayadi (qarshiligi temperatura oshishi bilin ortadi).
Ko’pchilik metallar odatdagi sharoitda kristall holatda bo’lib, cho’ziluvchan va yassilanuvchan xossaga ega.
Metallar elektromusbat elementlardir, ya’ni ularning oksidlari suv bilan birikib, ko’pincha asos hosil qiladi. Metallar zichligiga ko’ra shartli ravishda 2 guruxga bo’linadi: d<52 g/sm³ gacha bo’lgani engil metallar, d>52 g/sm³ dan ortiqlari og’ir metallar. Eng engil metall Li, d=0,53 g\sm³, eng og’ir metall esa osmiy- Os d=22,61g\sm³. Engil metallar oson suyuqlanadi (tseziyning suyuqlanish temperaturasi 28,5⁰C), og’ir metallarning ko’pchiligi qiyin suyuqlanadi. (volframning suyuqlanish temperaturasi 3395⁰C)
Har qanday nodir bo’lmagan metall o’zidan ko’ra nodirroq metallni o’sha metall tuzi (eritmasidan) tarkibidan siqib chiqaradi. Masalan, nodirmas metall-temir o’zidan ko’ra nodirroq metall-misni tuzlari tarkibidan siqib chiqaradi:
Fe+CuSO_4-→Cu+FeSO₄
Buxossagaasoslanib, turlimetallarniN.NBeketovningquyidagiqatorigajoylashmumkin: Li, K, Ca, Na, Mg, Al, Mn, Zn, Cd, Ni, Sn, Pb, H₂, Cu, Ag, Hg, Au
Bu qatorda chopdan o’nga o’tgan sari metallning «nodirligi» ortadi. Bu qator metallarning kuchlanish qatori deb yuritiladi.
Metallarning olinishi.
Metallarning ba’zilari, masalan oltin, platina tabiatda sof holda uchraydi. Ko’pchilik metallar tabiatda birikmalar holida bo’ladi. Sanoatda sof metallar olish uchun yaroqli tabiiy xomashyoning har xil turlari rudalar deyiladi. Rudalardan metallarni ajratib olishning bir necha usullari mavjud. Ularning eng muhimlari qo’yidagilardir:
Metall oksidlarini ko’mir yoki uglerod (II- oksid) bilan qaytarish: Cu₂O+C=2Cu+CO
Fe₂O₃+3CO=2Fe+3CO
Metall oksidlarini aktivroq metallar ta’sirida qaytarish: Cr₂O₃+2Al=Al₂O₃+2Cr bu usul alyuminotermiya deyiladi.
Sulfidli rudalarni kuydirib, hosil bo’lgan metall oksidlarini ko’mir yoki vodorod ta’sirida qaytarish:
t^o
2ZnS+3O₂→2ZnO+2SO₂
t^o
ZnO+C→Zn+CO
t^o
2MoS+7O₂ → 2MoO₃+4SO₂
t^o
MoO₃+3H₂ → Mo+3H₂O
4. Gidrometallurgiya biror tuzning suvdagi eritmasi ta’sirida rudadan birikma holida metall ajratib olinadi. Shunday usul bilan hosil qilingan eritmani elektroliz qilib yoki aktivroq metall bilan qaytarib erkin holda metall olinadi.

Metalmaslar, metalllar olinishi, xossalari,ishlstilishiga oid kimyoviy eksperimentlar o`tkazish ni tuzish va ularni dars davomida foydalanish metodlari.

*Erkin kremniy va silanning olinishi. Probirkaga 4 mikroshpatel magniy kukuni va 2 mikroshpatel kvars qumi aralashmasini soling. Probirkani shtativga tik holatda o`rnatib, avval probirkaning hamma joyini, so`ngra faqat aralashma turgan qismini qizdiring. Aralashmaning kuchli cho’g’lanishini belgilang. Shu paytda qizdirishni to`xtating. Aralashma sovigandan so`ng probirkani qog’oz ustida sindiring va kremniy, magniy oksidi, magniy silisidlardan iborat qotib qolgan massani shisha siniqlaridan pinset yordamida ajrating. Ichida 1-1,5 ml 4 n li xlorid kislota eritmasi bo’lgan tigel tayyorlang va unga hosil qilingan massadan bir necha bo’lakcha tushiring. Ajralib chiqqan silan o’z-o’zidan alangalanib ketadi. Kremniy kukunlarining rangiga e’tibor bering. Reaksiya tenglamalarini yozing.

*Surmaning olinishi. Uchta probirkaga 2-3 ml dan surma (III)- xlorid eritmasidan quying. Ulardan biriga rux, ikkinchisiga qalay va uchinchisiga temir bo’lakchalaridan soling. Bir oz vaqt o’tgandan keyin probirkalarda metallik surmaning qora quyqumlari hosil bo’lishini kuzating. Reaksiya tenglamalarini yozing. Surmani metallar kuchlanishlar qatorida rux, qalay va temirga nisbatan qanday o’rinda joylashganini tushuntiring.

1-2.Eritmaning molyar va normal konsentratsiyalariga doir eksperimentlar o’tkazish.

Molyar kontsentratsiya yoki molyarlik. Bunda eritma kontsentratsiyasi erigan moddaning 1 litr eritmadagi mollar soni bilan ifodalanadi.
Agar 1 l eritmada 1 mol erigan modda bo’lsa, bunday eritma kontsentratsiyasi 1 molyar bo’ladi va M bilan belgilanadi. Agar 1l eritmada 0,1 mol eruvchi modda bo’lsa, uning kontsentratsiyasi detsimolyar eritma deyiladi. (0,1 M ). Yuqoridagi ta‘rifga binoan
C_M = ;
3. Normal eritma deb 1 litr eritmada erigan moddaning ekvivalentlar soniga aytiladi. Bunday eritmalar normal eritmalar deb ataladi. Ular C_N yoki n harfi bilan ifodalanadi. Chunonchi, 2 n H₂SO₄ eritmasi deganda bir litr eritmada 2 ekvivalent sulfat kislota erigan deb tushunish kerak.
O’zaro reaksiyaga kirishayotgan eritmalarning normal konsentratsiyalari o’zaro teng bo’lsa, bu eritmalar qoldiqsiz reaksiyaga kirishadi. Bunday eritma-larning qoldiqsiz reaksiyaga kirishadigan hajmlari ularning normalliklariga teskari proporsionaldir:
V₁ : V₂ = N₂ : N₁
Bu nisbatdagi V₁ – birinchi eritmaning hajmi, V₂ – ikkinchi eritmaning xajmi, N₁ – birinchi eritmaning normalligi, N₂ – ikkinchi eritmaning normalligi.
Bu tenglama asosida reaksiya uchun kerak bo’ladigan eritmalarning hajmigina emas, balki reaksiya uchun sarf bo’lgan eritmalarning konsentratsiyasini ham hisoblab topish mumkin.
1 - m i s o l. 20 ml 0,15 n li sulfat kislota eritmasini neytrallash uchun 0,1 n li litiy gidroksid eritmasidan necha ml kerak?
E ch i sh. 0,1 n li NaOH eritmasidan necha ml kerak bo’lishini quyidagi tenglama bilan topamiz:

Bundan

2 – m i s o l. 25 ml xlorid kislota eritmasini neyirallash uchun 0,1 n li KOH eritmasidan 40 ml sarf bo’ldi. Kislotaning normal konsentratsiyasini toping?
E ch i sh. Xlorid kislotaning normal konsentratsiyasini quyidagicha topamiz:

Normal kontsentratsiya yoki normallik. Bunda eritma kontsentratsiyasi erigan moddaning 1l eritmadagi ekvivalentlari soin bilan ham ifodalanadi.
Normal kontsentratsiyani hisoblash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi.
C_{N .} = (X.3)
bu yerda: C_{N .} – eritmaning normal kontsentratsiyasi,
a - erigan modda massasi,
E – erigan moddaning ekvivalent massasi (g . mol–1 ),
V – eritmaning umumiy hajmi (ml hisobida)
Ko’pincha S_{N .} o’rinda n · (yoki N) harflari ham ishlatiladi. Eritma normal kontsentratsiyasi mol . l –1 ifodalanadi:
C_{N .} = (X.4)
Mol qism erigan modda miqdorining eritmada erigan modda va erituvchining mollari yig’indisi nisbatiga tengdir. Mol qism N₂ harfi bilan belgilanadi:

n₁ – va n₂ – erituvchi va erigan moddaning mollari soni.
1-3.Oltingugurt, fosfor, uglerod va kremniy mavzulariga doir eks. Otk.
*1-tajriba. Yog`ochni quruq haydash (amorf uglerodning olinishi). Katta probirka hajmining 3/4 qismiga qadar yog`och qirindisidan soling. Probirkani temir shtativ qisqichiga ko`ndalang holda o`rnatib, uning og`zini uchi bo`kilmagan gaz o`tkazgich nay o`rnatilgan tiqin bilan berkiting. Boshqa katta probirka olib, uning og`ziga muvofiq tiqin tanlang va unda parma yordamida ikkita teshik hosil qiling. Tiqinni yog`och qirindisi solingan probirka og`zidagi tiqinga o`rnatilgan gaz o`tkazgich nayning ikkinchi uchiga kiydiring. Uning ikkinchi teshigiga uchi toraytirilgan shisha nay o`rnating. Bo`sh probirka og`zini shu tiqin bilan berkitib, uni sovuq suvga tushiring. Shundan keyin, birinchi probirkaning yog`och qirindisi joylashgan qismini gaz alangasida sekin qizdiring, yog’ochning parchalanishidan gaz mahsulotlar ajralib chiqishini kuzating. Qizdirishni to’xtatmasdan gaz o’tkazgich nay dan chiqayotgan gazni yoqing, bo`sh probirkada esa suyuq mahsulot yig`ilishini kuzating. Reaksiya tugagandan keyin qizdirishni tugating, probirka sovigach uni shtativdan oling, shisha tayoqcha yordamida probirkada qolgan yog’och ko’mirini qog’oz ustiga tushiring, keyingi tajribalar uchun olib qo’ying. Kuzatgan natijalaringizni yozing.
*1-tajriba. Erkin kremniy va silanning olinishi. Probirkaga 4 mikroshpatel magniy kukuni va 2 mikroshpatel kvars qumi aralashmasini soling. Probirkani shtativga tik holatda o`rnatib, avval probirkaning hamma joyini, so`ngra faqat aralashma turgan qismini qizdiring. Aralashmaning kuchli cho’g’lanishini belgilang. Shu paytda qizdirishni to`xtating. Aralashma sovigandan so`ng probirkani qog’oz ustida sindiring va kremniy, magniy oksidi, magniy silisidlardan iborat qotib qolgan massani shisha siniqlaridan pinset yordamida ajrating. Ichida 1-1,5 ml 4 n li xlorid kislota eritmasi bo’lgan tigel tayyorlang va unga hosil qilingan massadan bir necha bo’lakcha tushiring. Ajralib chiqqan silan o’z-o’zidan alangalanib ketadi. Kremniy kukunlarining rangiga e’tibor bering. Reaksiya tenglamalarini yozing.
*Sulfit angidrid va sulfit kislota. Kichkina kolbaga 5 ml suyultirilgan sulfat kislota eritmasidan qo`yib, ustiga 2 mikroshpatel natriy sulfit soling. Va uning og`zini darhol gaz o`tkazuvchi nay o`rnatilgan tiqin bilan berkiting. Reaksiyada ajralib chiqayotgan gazni neytral lakmus ertimasi va distillangan suv qo`yilgan probirkaga yuboring. Agar gazning chiqish tezligi etarli bo`lmasa, kolbani bir oz qizdiring. Lakmus rangining o`zgarishini kuzating. Reaksiya tenglamasini yozing.Hosil qilingan sulfit kislotani keyingi tajriba uchun saqlab qo`ying.
*1-tajriba.Fosforni oksidlab fosfat kislota olish. (Tajtiba mo`rili shkafda o`tkaziladi). Chinni kosachani temir shtativ halqasiga o`rnating. Unga no`xat kattalaligida qizil fosfor solib, ustiga konsentrlangan nitrat kislota (d=1,4) eritmasidan 5-6 ml qo`yib, qizdiring. Shunday qilingki, qizil fosforning hammasi reaksiyaga kirsin. Agar fosfor ortib qolsa yana ozroq nitrat kislota eritmasidan qo`shib qizdirishni davom ettiring. Fosforning hammasi reaksiyaga kirishgandan keyin, ortiqcha nitrat kislota bo`lmasligi uchun eritmani bug`lating. Qoldiqni suv bilan suyultirib, eritma kuchsiz kislotali muhitga ega bo`lguncha soda eritmasi bilan neytrallang va ustiga kumush nitrat eritmasidan quyib chayqating. Tajriba natijasiga qarab qanday kislota hosil bo`lganligi va yana qanday moddalar hosil bo`lishi haqida xulosa chiqaring. Reaksiyalarning tenglamalarini yozing.

1-4.Aktivlik va ion kuchiga doir masalalar bajarish pH, eruvchanlik kopaytmasiga gidroliz darajasi va konstantasiga doir eks.otk.

Suvning elektrolitik dissotsilanishi, pH-vodorod ko‘rsatkich.
Suvning elektrolitik dissotsilanishi. Toza suv elektr tokini juda yomon o‘tkazadi. Laboratoriyada ishlatiladigan (distillangan) suv ham etarli darajada toza emas. Uning tarkibida NH₄OH, H₂SO₃ va boshqa moddalar bor. F. Kolraush suvni ko‘p marta tozalash natijasida toza suv olgan. Bu suv ham oz bo‘lsada elektr o‘tkazuvchanlikka ega. Uning elektr o‘tkazuvchanligiga sabab dissotsilanishidir:
yoki
Suvni juda kuchsiz elektrolit deb qarab, uning dissotsilanish doimiysini quyidagicha yozish mumkin:

Suvning elektr o‘tkazuvchanligidan foydalanib, dissotsilanish doimiysi hisoblab topilgan. 22 da o‘tkazilgan tekshirishlar K_d=1,8∙10^–16 ekanligini ko‘rsatdi.
YUqoridagi tenglamani shaklida yozaylik. Bu tenglamada suvning konsentratsiyasi qiymatini suvning dissotsilanish darajasi juda kichik bo‘lgani uchun o‘zgarmas qiymat deb qarasak bo‘ladi: yoki 1000:18=55,56 mol∙l^–1
K_w suvning ion ko‘paytmasi deb ataladi. K_w ayni haroratda suvdagi va ionlarining konsentratsiya ko‘paytmasi o‘zgarmas qiymat ekanligini ko‘rsatadi. K_w ning qiymati harorat o‘zgarishi bilan o‘zgaradi. K_w qiymatidan 22°S da va ionlar konsentratsiyasining ko‘paytmasi 10^-14 ga tengligini ko‘ramiz.
Bundan [H⁺] = [OH^–] = = 10^–7 mol∙l^–1 dir. Demak, toza neytral suvda ionlari konsentratsiyasi 10^–7 mol∙l^–1 ga, ionlari konsentratsiyasi ham 10^–7 mol∙l^–1 ga tengdir. Kislotali muhitda ionlarining konsentratsiyasi 10^–7 mol∙l^–1 dan ortiq, ionlarniki esa 10^–7 mol∙l^–1 dan kam bo‘ladi. Ishqoriy muhitda, aksincha.
Suvdagi har qanday eritmada ham va larning ko‘paytmasi 22°S da 10^–14 ga teng:
[ ]∙[ ]=10^–14 mol²∙l^–2
Suvning dissotsilanishi endotermik jarayon. Harorat oshirilganda uning ionlarga parchalanishi kuchayadi, ya’ni K_w qiymati ortadi; masalan, da K_w=0,13∙10^–14; 50 da K_w=5,66∙10^–14; 100 da K_w=74∙10^–14 ga tengdir.
Vodorod ko‘rsatkich ( ). Eritmadagi vodorod ionlari konsentratsiyasining o‘nlik manfiy logarifmi vodorod ko‘rsatkich yoki deb ataladi:

Demak: [ ]=10^-7 - neytral muhit uchun =7
- kislotali muhit uchun
- ishqoriy muhit uchun

1-5.Oksidlarning kislotalar bilan tasiri. Kislotali oksidlarning kimyoviy xosssalari. Amfoter oksidlari. Befarq oksidlri mavzulari boyica kimyoviy eks.otk.

Oksidlar.
Elementlarning kislorod bilan hosil qilgan birikmalari oksidlar deyiladi. Oksid larda kislorod bilan birikkan element doimo musbat, kislorod esa manfiy ikki oksidlanish darajasida bo`ladi (F2O dan boshqa birikmalarda). Oksidlar kimyoviy xossalariga ko`ra to`rt guruhga bo`linadi: 1) asosli oksidlar; 2) kislotali oksidlar; 3) amfoter oksidlar ; 4) tuz hosil qilmaydigan oksidlar (masalan, NO va CO tuz hosil qilmaydi). Ko`pincha bu oksidlarni betaraf (indiferent) oksidlar ham deyiladi, lekin bu to`g`ri emas, chunki ular ham kimyoviy reaksiyaga kirishadi va birikma hosil qiladi
3-tajriba.Sulfit angidridning olinishi. (eslatma:Tajriba mo`rili shkafda o`tkaziladi.) Vyurs kolbasiga 10 g natriy sulfit tuzidan solib,kolbaning og`zini tomchilatma voronka o`rnatilgan probka bilan berkiting.
Oltingugurt (IV)-oksid olish uchun kerakli asboblar (ichiga pichan yoki gul,yo bo`yalgan mato solingan erlenmeyer kolbasi, 2ta katta probirka) ni tayyorlaganinigizdan keyin tomchilatma voronkaga 10 ml chamasi konsentrlangan sulfat kislota qo`ying. Gaz o`tkazgich nayni erlenmeyer kolbasiga tushiring. Shundan keyin natriy sulfit ustiga kislota eritmasini oz-ozdan qo`ying. Erlenmeyer kolbasi oltingugurt (IV)- oksid bilan to`lgandan keyin, uni katta probirka bilan almashtiring va kolbaning og`zini rezina tiqin bilan berkiting. Katta probirkalarga gaz to`lgandan keyin ularning ham og`zini tiqin bilan berkiting. Hamma idishlar oltingugurt (IV) - oksid bilan to`ldirilgandan keyin silindrga qo`yilgan suvni oltingugurt (IV)- oksid bilan to`yintiring.
Tajriba oxirida Vyurs kolbasini bir oz isitishingiz mumkin. Bunda silindrdagi suvning nay orqali yuqoriga ko`tarilishiga yo`l qo`ymang.
Reaksiya tenglamasini yozing. Erlenmeyer kolbasidagi aralashmaning rangini rangsizlanishini kuzating.
konsentrasiyasisini toping.
Sulfat angidrid va sulfat kislotaga oid tajribalar.
1-tajriba. Sulfat kislotadan sulfat angidrid olish. Probirkaga 2-3 g fosfat angidrid solib, ustiga sulfat kislotaning konsentrlangan (d=1,84) eritmasidan 2-3 ml quying va shisha tayoqcha bilan sekin aralashtiring. Probirkani temir shtativ tutqichga qiya holda mahkamlang va og`zini gaz o`tkazgich nay o`rnatilgan tiqin bilan berkiting. Gaz o`tkazgich nayning ikkinchi uchinchi uchiga ikki teshikli rezina tiqinni o`rnating.
Quruq probirka olib, uning og`zini gaz o`tkazgich nay o`tkazilgan rezina tiqin bilan berkiting va uni sovutgich aralashmaga botiring
Shundan keyin ichida aralashma bor probirkani gaz alangasida qizdiring. Quruq probirkada ma’lum miqdor sulfat angidrid to`plangandan keyin probirkani alangadan oling. Probirka og`zini rezina tiqin bilan berkitib, undagi sulfat angidridni keyingi tajribalar uchun saqlab qo`ying. Reaksiya tenglamasini yozing.
1-tajriba. Azot (I)- oksidining olinishi va xossalari. Quruq probirka hajmining uchdan bir qismiga qadar ho`l ammoniy nitrat kristallaridan soling. Probirka og`zini uchi egik gaz o`tkazgich nay o`rnatilgan tiqin bilanberkiting vatamirshtativ qisqichigamahkamlang.Kristallizatorgasuv quyib, unga suv to`ldirilgan silindrni to`nkarib tushiring.Shundan keyinprobirkadagi tuzni gaz alangasida sekin qizdiring (tuzni ortiqcha qizdirmang,chunki temperatura 200⁰C dan ortib ketsa tuzning parchalanishi tezlashib,portlash yuz berishi mumkin). Probirkaichidagi havo siqibchiqarilgandankeyin gaz o`tkazgich nay uchiga cho`g`lanib turgan cho`pni tutib, toza azot(I)-oksid ajralayotganiga ishonch hosil qiling. Shundan keyin tuzniqizdirishnidavomettirganholdagazo`tkazgich nayning uchinikristallizatordgi suvga tushiring vauning uchiga suv to`ldirilgan silindrnikiydirib qo`ying. Silindr ichidagi suv to`liq siqib chiqarilgandan so`ng tuzniqizdirishnidavomettirgan holdagazo`tkazgich naynisuvdan oling.Silindrog`zinisuv ostidashishaoynachabilanberkitib,unisuvdan chiqaribstolustiga qo`ying.Silindrga to`plangan azot(I)-oksidining rangiva hidini sinab ko`ring. Azot (I)-oksid to`plangan silindrga cho`g`langan cho`pni tushiring.Nima kuzatdingiz? Tegishli reaksiya tenglamalarini yozing
1-tajriba. Azot (IV)-oksidining olinishi.(eslatma:Tajriba mo`rilishkafdaolib boriladi.)a) Probirkagamis qirindisidan ozroq solib, uningustiga nitrat kislotaning konsentrlangan (d= 1,4) eritmasidan 5-6 ml quying.Probirkaog`ziniuchibukilmagan gazo`tkazgich nay o`rnatilgan tiqinbilan berkitib, temir shtativ qisqichigamahkamlang.Reaksiya natijasida hosil bo`ladigan azot (IV)-oksidini uning rangiva hididan aniqlang. Tegishlireaksiya tenglamalarini yozing.
1-tajriba. Karbonat angidridning olinishi. a) Karbonat angidrid olish uchun Kipp apparatidan foydalaniladi. Kipp apparatiga marmar bo’lakchasi solinadi (undan foydalanish ancha qulay, u bo’rning aksicha, qalqib chiqmaydi) va uning ustiga suyultirilgan (1:1) xlorid kislota quyiladi. Sulfat kislota bu tajriba uchun yaroqsizdir, chunki marmarning sirti suvda kam eriydigan kalsiy sulfat bilan qoplanib qolishi tufayli reaksiya darhol to’xtab qoladi.
b) Probirkaga magniy karbonatdan solib, uning og’zi gaz o’tkazish nayi bor tiqin bilan berkitiladi. Probirka salgina qizdirilsa parchalanish boshlanib ketadi. Toza quruq karbonat angidrid hosil bo’ladi.
2-variant.
2-1.
Tarkibida vodorod atomlari va kislota qoldig‘i saqlagan murakkab moddalar kislotalar deyiladi.
Kislotalar tarkibiga ko‘ra kislorodsiz kislotalar,
Misol:
Kislorodli kislotalar, Misol:
Kislotalar tarkibidagi vodorod atomlari soni kislota qoldig‘ining valentligiga son jihatdan teng bo‘ladi, chunki vodorod bir valentli bo‘ladi.
Kislotalar tarkibidagi vodorod atomlari soniga ko‘ra bir asosli, Misol: ; ko‘p asosli, Misol: .
Kislotalarning nomlanishi. a) kislorodli kislotalarning element turli valentlik (yoki oksidlanish darajalarini) nomoyon qilsa quyidagicha nomlanadi:
Eng past oksidlanish darajalarida bo‘lsa element nomiga “gipo” old qo‘shimcha qo‘shib o‘qiladi. Misol: - gipoxlorid kislota.
O‘rtacha oksidlanish darajasida bo‘lsa element nomiga “it” sufiksi qo‘shib o‘qiladi. Masalan: xlorit kislota.
YUqori oksidlanish darajalarida bo‘lsa element nomiga “at” sufiksi qo‘shimcha qo‘shib o‘qiladi. Misol: - xlorat kislota.
Kislota hosil qiluvchi elementning eng yuqori oksidlanish darajasida bo‘lsa “per” old qo‘shimchasi qo‘shib o‘qiladi. Masalan: perxlorat kislota.
Bir element bir xil oksidlanish darajasida turli tarkibli kislotalar hosil qilsa va vodorod atomlari kam bo‘lsa “meta” old qo‘shimcha qo‘shib o‘qiladi. Masalan: metaborat kislota . Vodorod atomlari ko‘piga “orto” so‘zi qo‘shib o‘qiladi. Masalan: ortoborat kislota
Agar kislota bir xil tarkibli kislotaning ikkita molekulasi birikib, bir molekula suv chiqib ketishidan (qizdirish natijasida) hosil bo‘lsa, unga piro qo‘shimchasi qo‘shiladi. Masalan: pirofosfat kislota.
Kislotalarning eritmalarida - ionlari bo‘lgani uchun lakmus eritmasi qizil rangga, metiloranj eritmasi qizg‘ish- binafsha rangga kiradi, fenoftalein esa rangsiz qoladi.
Kislotalarning olinishi: Kislorodli kislotalarning
ko‘pchiligi metallmaslar (yuqori oksidlanish darajasidagi) oksidlarini suv bilan o‘zaro ta’sir ettirib olinadi. Masalan:

Agar bunday oksidlar suvda erimaydigan bo‘lsa, u holda ularga muvofiq keladigan kislotalar bilvosita yo‘l bilan, chunonchi, tegishli tuzga boshqa kislota ta’sir ettirish yo‘li bilan olinadi. Masalan:

Kislorodsiz kislotalar vodorodni metallmas bilan biriktirish va so‘ngra vodorodli birikmani suvda eritish yo‘li bilan olinadi. Bunday kislotalarga
Kimyoviy xossalari. Kislotalar suyuqliklar ( va b.) yoki ыattiы moddalar ( va b.) bo‘ladi. Ko‘pchilik kislotalar suvda yaxshi eriydi. Ularning eritmalari nordon ta’mli bo‘ladi, o‘simlik va hayvon to‘qimalarini emiradi, lakmusning ko‘k rangini qizilga o‘zgartiradi.
Metallar bilan o‘zaro ta’siri (tuz hosil bo‘ladi va vodorod ajralib chiqadi). Masalan:
Asosli oksidlar, asoslar va tuzlar bilan o‘zaro ta’sirlashadi:

1-tajriba. Sulfit angidrid va sulfit kislota. Kichkina kolbaga 5 ml suyultirilgan sulfat kislota eritmasidan qo`yib, ustiga 2 mikroshpatel natriy sulfit soling. Va uning og`zini darhol gaz o`tkazuvchi nay o`rnatilgan tiqin bilan berkiting. Reaksiyada ajralib chiqayotgan gazni neytral lakmus ertimasi va distillangan suv qo`yilgan probirkaga yuboring. Agar gazning chiqish tezligi etarli bo`lmasa, kolbani bir oz qizdiring. Lakmus rangining o`zgarishini kuzating. Reaksiya tenglamasini yozing.Hosil qilingan sulfit kislotani keyingi tajriba uchun saqlab qo`ying.
1-tajriba. Sulfit kislotaning oksidlovchilik va qaytaruvchilik xossalari. Oldingi tajribada olingan sulfit kislota ertimasidan probirkaga ozgina solib,uning ustiga 1 ml vodorod sulfidli suv qo`shing.Oltingugurt ajralib chiqishi natijasida eritma loyqalanishini kuzating.
1-tajriba. SO32- ioniga sifat reaksiya
Probirkaga sulfit kislota yoki natriy sulfit eritmasidan 3 ml olib, uning ustiga bariy xloridning suyultirilgan eritmasidan 1ml quying. Oq cho`kma hosil bo`lishini kuzating. Reaksiya tenglamasini yozing. Cho`kmani chayqatib turib, ikkita probirkaga teng miqdorda bo`ling. Birinchi probirkadagi cho`kmaga xlorid kislotaning suyultirilgan eritmasidan 2 ml ikkinchi probirkadagi cho`kmaga esa shuncha hajm suv quyib chayqating. Bariy sulfitning kislotada va suvda eruvchanligini kuzating.
1-tajriba. Sulfat kislotaning metallarga ta’siri. a) To`rtta probirka olib, ularga alohida- alohida qilib mis, rux, magniy, temir qirindisidan oz-oz miqdorda soling va ularning ustiga suyultirilgan sulfat kislota eritmasidan 1 ml dan qo`ying. Probirkalarning qaysi birida reaksiya borishini va qanday gaz ajralib chiqishini aniqlang. Reaksiya tenglamalarini yozing.
b) Konsentrlangan sulfat kislotaning metallarga ta’siri. Probirkaga ozroq mis qirindisi yoki mis simi bo`lakchalaridan solib, ustiga konsentrlangan sulfat kislota qo`ying va past olovda biroz qizdiring. Qanday gaz ajralib chiqayotganini hididan biling (ehtiyot bo`ling !) Tajriba tugagach, eritmaning 1ml miqdorini boshqa probirkaga soling va 4-5 ml suv qo`shing. Eritma rangiga qarab, unda qaysi ion borligini aniqlang. Reaksiya tenglamasini yozing. Reaksiyada qaysi modda oksidlovchi va qaysi modda qaytaruvchi ekanligini aniqlang.
1-tajriba. Konsentrlangan sulfat kislotaning metallmaslarga ta’siri.
Ikkita probirka olib, ularning biriga 1-2 dona oltingugurt bo`lakchalaridan, ikkinchisiga 1-2 bo`lak pista ko`mir soling. Probirkalarning har biriga 1 ml dan konsentrlangan sulfat kislota eritmasidan quyib, gaz alangasida sekin qizdiring. Oltingugurt va ko`mirning sulfat kislota ta’sirida oksidlanishidan sulfit angidrid va karbonat angidrid hosil bo`ladi. Sulfat angidridning hididan (ehtiyot bo`lib hidlang), karbonat angidridni esa ohakli (yoki bariyli) suvga botirilgan shisha tayoqcha yordamida bilib olinadi. Reaksiya tenglamalarini yozing.
1-tajriba.Sulfat kislotani suvning yutishi. 50 ml li kimyoviy stakanga kukun holidagi 5 g shakardan soling va uni 2-3 tomchi suv bilan namlab yaxshilab aralashtiring, so`ngra aralashmaga 3-4 ml kons. sulfat kislota quyib, aralashtiring. Tayoqchani stakan markazida tik tutib, sodir bo`layotgan hodisani kuzating. Shakarning formulasi C12H22O11 ekanini hisobga olib, reaksiya tenglamasini yozing. Reaksiyada ajralayotgan ikki gazning qaysi birini hididan bilish mumkin? (ehtiyot bo`ling!).
1-tajriba. Sulfat kislotaning qiyin eruvchan tuzlari. Uchta probirka olib, ularning har biriga 1 ml dan sulfat kislotaning suyultirilgan eritmasidan , ikkinchi probirkaga qo`rg`oshin nitrat tuzi eritmasidan va uchinchi probirkaga stronsiy nitrat eritmasidan 1 ml qo`ying. Cho`kmalarning hosil bo`lishini kuzating. Cho`kmalarni suvda juda yomon erishiga e’tibor qiling. Reaksiyaning molekulyar va ionli tenglamalarini yozing.
1-tajriba. Tiosulfat kislotaning hosil bo`lishi. Probirkaga natriy tiosulfat (Na2S2O3) kristallaridan ozroq tashlab, ularni distillangan suvda eriting. So`ngra eritma ustiga HCI ning suyultirilgan eritmasidan 1 ml qo`ying. Bir ozdan so`ng eritmaning loyqalanishini va cho`kmaning hosil bo`lishini kuzating. Ajralayotgan gazni ehtiyotlik bilan hidlang. Reaksiya tenglamasini yozing.
1-tajriba. Sulfat kislota bilan natriy tiosulfatning o`zaro ta’siri. Probirkaga 1 ml suyultirilgan natriy tiosulfatning eritmasidan va 3-4 tomchi sulfat kislota eritmasidan quying. Nima cho`kmaga tushadi va qanday gaz ajralib chiqadi? Reaksiya tenglamalarini yozing. Oksidlovchi va qaytaruvchini aniqlang.
1-tajriba. Nitrat kislotaning oksidlovchilik xossasi. a) Ikkita probirka olib, ularning biriga lakmus, ikkinchisiga esa fuksin eritmasidan 1 ml qo`ying. Har ikkala probirkaga konsentrlangan nitrat kislota eritmasidan 3-4 tomchidan tomizib, chayqating. Fuksin va lakmusning rangsizlanishini kuzating.
Chinni kosachaga 1 g qizil fosfor solib, ustiga nitrat kislotaning suyultirilgan eritmasidan 15 ml qo`ying. Kosacha qizdirilganda ortofosfat kislota va azot (II)-oksid hosil bo`ladi. Reaksiya natijasida ortofosfat kislota hosil bo`lishini kuzating. Buning uchun kosachadagi eritma sovigach, undan 1 ml olib, probirkaga quying va ustiga 2-3 tomchi kumush nitrat eritmasidan
tomizib, chayqating. Sariq loyqa hosil bo`lishi eritmada fosfat anioni borligidan dalolat beradi.Tegishli reaksiya tenglamalarini yozing. Xuddi shu tajribani oltingugurt bilan ham o`tkazish mumkin. Bunda nitrat kislota oltingugurtni sulfat kislotagacha oksidlaydi.
1-tajriba. Nitrat kislotaning metallarga ta’siri. a) Ikkita probirka olib, ularning biriga ikki dona rux bo`lakchasidan, ikkinchisiga esa 4 dona qalay parchasidan soling. Har ikki probirkadagi metallar ustiga nitrat kislotaning konsentrlangan eritmasidan 2 ml dan quying. Reaksiya natijasida ajralib chiqayotgan gazning rangiga e’tibor bering. Reaksiya tenglamasini yozganda Zn(NO3)2 va H2SnO3 ning hosil bo`lishini nazarda tuting.
1- tajriba. Yengil metallar nitratlarining parchalanishi. Bu tuzlar nitratlar bilan kislorodga ajraladi. Probirka hajmining 1/3 qismiga qadar kaliy nitrat solib, shtativ qisqichiga vertikal holatda o’rnatiladi. Tuz suyuqlantiriladi va suyuqlanmada kislorod pufakchalari paydo bo’lishi bilan probirkaga bir bo’lak ko’mir tashlanadi, ko’mir yallig’lanib yonadi va suyuqlangan nitrat yuzasida yugurib yuradi. Endi probirkaga oltingugurt bo’lagi tashlanadi, u ko’zni qamashtiradigan darajada ravshan yonadi. Agar selitra va oltingugurt ko’proq olinsa, probirka suyuqlanib, uzilib tushishi mumkin. Shu sababli, ehtiyot uchun probirka tagiga qumli kosacha qo’yish kerak.
1-tajriba. Meta va ortofosfat kislotalarning olinishi. a) Soat oynasiga 1 g fosfat angidrid P2O5 solib, ustiga 1 tomchi suv tomizing. Bir ozdan so`ng lakmus eritmasidan tomizing va uning rangidagi o`zgarishni kuzating. Metafosfat kislotaning olinish reaksiya tenglamasini yozing.
b) Probirkaga gugurt donasi kattaligida qizil fosfor soling va konsentrlangan nitrat kislota eritmasidan 5-6 tomchi qo`shing. Probirkani shtativga qiya qilib o`rnating va kuchsiz alangada qizdiring.
Ortofosfat kislotaning hosil bo`lganligini bilish uchun ammoniy molibdat eritmasi bilan PO43- ioniga xos reaksiyani o`tkazish mumkin. Buning uchun 2 tomchi konsentrlangan nitrat kislota qo`shilgan ammoniy molibdatning to`yingan eritmasidan probirkaga 5-6 tomchidan quying va uning ustiga yuqorida olingan eritmadan bir tomchi qo`shing. Eritmali probirkani qaynab turgan suvga tushirib isiting. Sariq cho`kmaning paydo bo`lishi dastlabki reaksiyada ortofosfat kislotaning hosil bo`lganligidan dalolat beradi, reaksiya tenglamasi quyidagicha:
H3PO4 + 12(NH4)2MoO4 + 2IHNO3 = (NH4)3H4P(Mo2O7)6+ 2INH4NO3+ 10H2O
Reaksiya vaqtida azot (II)- oksidning ajralishini hisobga olib, ortofosfat kislotaning hosil bo`lish reaksiya tenglamalarini yozing. Qaysi modda oksidlanadi va qaysi modda qaytariladi?
1-tajriba.Fosforni oksidlab fosfat kislota olish. (Tajtiba mo`rili shkafda o`tkaziladi). Chinni kosachani temir shtativ halqasiga o`rnating. Unga no`xat kattalaligida qizil fosfor solib, ustiga konsentrlangan nitrat kislota (d=1,4) eritmasidan 5-6 ml qo`yib, qizdiring. Shunday qilingki, qizil fosforning hammasi reaksiyaga kirsin. Agar fosfor ortib qolsa yana ozroq nitrat kislota eritmasidan qo`shib qizdirishni davom ettiring. Fosforning hammasi reaksiyaga kirishgandan keyin, ortiqcha nitrat kislota bo`lmasligi uchun eritmani bug`lating. Qoldiqni suv bilan suyultirib, eritma kuchsiz kislotali muhitga ega bo`lguncha soda eritmasi bilan neytrallang va ustiga kumush nitrat eritmasidan quyib chayqating. Tajriba natijasiga qarab qanday kislota hosil bo`lganligi va yana qanday moddalar hosil bo`lishi haqida xulosa chiqaring. Reaksiyalarning tenglamalarini yozing.
1-tajriba. Silikat kislota gelining olinishi. Probirkaga 4 ml natriy silikatning 10 % li eritmasidan solinib, unga 2 ml 2 n xlorid kislota eritmasidan qo`shing. Aralashmani shisha tayoqcha bilan aralashtiring va silikat kislota (H2SiO3) gelining hosil bo`lganligini kuzating. Silikat kislota hosil qilinganligini ko’rsatish uchun probirkani to’nkarib, gel to’kilmasligini ko’rsatish mumkin. Reaksiyalar tenglamalarini yozing.

2-2.
Moddalarning erituvchilarda eruvchanligi Eruvchanlik – moddaning u yoki bu erituvchida erish xususiyatidir. Moddaning muayyan temperaturadagi to’yingan eritmasi konsentratsiyasi uning eruvchanligi o’lchovidir. Bu konsentratsiya ko’pincha 100 gr erituvchida erigan moddaning grammlar soni bilan ifodalaniladi. Masalan, osh tuzining eruvchanligi 39 gr, shakarniki 200 gr va hokazo.

Moddalar suvda eruvchanligiga ko’ra uch guruhga bo’linadi: 
Yaxshi eriydigan 
Oz eriydigan 
Amalda erimaydigan 
Agar 100 gr suvda 10 gr dan ortiq modda erisa yaxshi eriydigan, agar 1gr dan kam erisa oz eriydigan va nihoyat, 0,01 gr dan kam erisa amalda erimaydigan deb qa’bul qilingan. Mutlaqo erimaydigan moddalar yo’q. Hattoki oltin va kumush ham suvda eriydi, ammo juda oz. Eruvchanlik eruvchining tabiatiga, moddaning agregat holatiga (gaz, suyuq, qattiq) temperaturaga va bosimga bog`liq.
Afsuski, hozirga qadar shunday nazariya yo`qki, uning yordamida eruvchanlikni oldindan aytish va hisoblash mumkin bo`lsin. Bu hol eritmada zarrachalar o`zaro ta’sirining murakkabligi, turli moddalarning eruvchanligi temperaturaga qarab har xil o`zgarishi, shuningdek suyuq holatning umumiy nazaryasi yo`qligi bilan bog`liq. Faqat tajribada topilgan bitta qoidaga amal qiladi. Unga ko`ra moddalar o`ziga o`xshash moddalarda eriydi. Masalan, qutbli molekulalardan tarkib topgan moddalar qutbli eruvchilarda (suv, spirt), qutbsiz moddalar qutbsiz erituvchilarda (benzol, uglerod sulfid) yaxshi eriydi.
Moddalar eriganda ko`pincha issiqlik yutiladi yoki ajralib chiqadi. Bir mol modda eriganda ajraladigan yoki yutiladigan issiqlik miqdori erish issiqligi deb ataladi. Masalan, bir mol ammoniy nitrat (ammiak selitrasi) NH<sub>4</sub>NO<sub>3</sub> (80g) suvda eriganda 26,5kJ issiqlik yutiladi, bir mol o`yuvchi kaliy KOH (56g) eriganda 55,7 kJ issiqlik ajralib chiqadi.
Eritma hosil bo`lganda issiqlik yutilishi yoki ajralib chiqishi modda tabiatiga, eritma konsentrasiyasi va temperaturasiga bo`g`liq.
Tuzlarning suvda erishi kiristall panjara energiyasi (-Q<sub>1</sub>) va ionlar gidratlanish energiyasi (+Q<sub>2</sub>) farqi bilan aniqlanadi.
Q= -Q<sub>1</sub> +Q<sub>2</sub> (1)
Tuzning kiristall panjarasi buzilishi uchun energiya sarf bo`ladi (endotermik jarayon), eritmadagi tuz ionlari bilan eruvchi -suv molekulalarining birikishi (gidratasiya) natijasida energiya ajraladi (ekzotermik jarayon).

2-4.
Kimyoviy guldasta.

Oq qog`ozdan gullar yasaymiz, ulardan birini fenolftalenni spirtli eritmasi bilan ikkinchisini esa timolfitamin (yoki lakmusni) spirtli eritmasi bilan namlantiramiz. Birinchi namuna qog`oz shamli rangga, ikkichi qog`oz esa ko`k rangga kiradi. hammasi oq rangli bo`lgan qog`ozlardan guldasta tayyorlaymiz. Kerakli vaqtda bu guldastani purkagichdan kuchsiz ishqor eritmasi bilan (NaOH yoki KOH) purkaymiz. Shunda rang - barang guldasta hosil bo`ladi. Bu jarayonning mohiyati shundan iboratki, ishqoriy muhitda indikatorlar har xil ranglarni hosil qiladi. (fenolftalien - shammi, lakmus timolftalien) - ko`k ranglarni).

Qirov hosil qilish.

O`rmonlarda qish kunlarida kuchli bo`rondan so`ng daraxtlarning uchlarida ""qirov" paydo bo`ladi. ertaklardagi bu holatni kimyogarlar qo`yidagicha amalga oshiradilar. Chinni havoncha olib, uning ichiga benzoy kislotasi solamiz, uning ustiga temir plastinka quyamiz. Plastinka tirqishli bo`lib, tirqishi havoncha ustiga mos kelishi kerak. Plastinka ustiga shisha qalpoqcha quyamiz, uni ostiga oldindan archa yoki daraxt shoxlaridan tayoqchalar qo`yiladi. havoncha ostiga spirt lampasi quruq yoyilli qo`yiladi. qizdirilganda benzoy kislotasi parlanib, shisha qalpoqni tutun bilan to`ldiradi, u esa asta-sekin kondensatlanib daraxt shoxlarida benzoy kislota "qirov"ni hosil qiladi.

Qaynoq muz.

Bunda sovuq suvga (bir nechta kuzatuvchilarga sinash uchun qo`liga beriladi) bir bo`lak "muz" bo`lakchasi tashlanadi. Natijada suv muzlaydi, ammo "muz" issiq bo`ladi. (bu erda ham kuzatuvchilar ishonch hosil qilish uchun sinab ko`radilar).
Tajribao`tkazish tartibi:
Dumaloq tubli kolbada CH3COONa*3H2O ni to`yingan eritmasini tayyorlanadi. Kolbaga natriy atsetatni kristallaridan bir nechtasini tashlaymiz. Kristallizatsiya boshlanadi, kolbada muz paydo bo`la boshlaydi. Kristallizatsiya natijasida issiqlik ajralib chiqa boshlaydi. Tajribani so`ngida kolbani momiq bilan yopamiz, chunki uni keyinchalik qayta foydalanishimiz mumkin.

2-5.
Uglerod atomlari o’zaro bir-biri bilan oddiy kovalent (-bog’) bilan bog’langan va qolgan valentliklari vodorod bilan to’yingan organik birikmalarga to’yingan uglevodorodlar- alkanlar deb ataladi. Toyingan uglevodorodlarda uglerod atomlari birinchi valentlik holatida (sp³- gibridlangan holatda) bo’lib, uglerod zanjirini hosil qilishda sarf bo’lmagan valentlik birliklari vodorod atomlari bilan to’la to’yingan bo’ladi. Shuning uchun ular to’yingan uglevodorodlar deb ataladi. To’yingan uglevodorodlar C_nH_2n+2 umumiy formulaga muvofiq keladigan gamologik qatorni hosil qiladilar. Bu yerda n=1,2,3 … va h.o. butun son.

Tuzilishi o`zaro o`xshash, kimyoviy xossalari esa yaqin bo`lib, tarkibi bir yoki bir necha CH<sub>2</sub> gruppa bilan farq qiluvchi moddalar qatori gomologik qator deyiladi. Gomologik qatordagi moddalar esa gomologlar deyiladi.
Gomologik qator a`zolarining fizika-kimyoviy xossalari biridan ikkinchisiga o`tganda asta-sekin o`zgarib boradi. Qatordagi ayrim a`zolarning xossalarini o`rganish bilan bu qatordagi quyi va yuqori gomologlarning xossalari haqida fikr yuriitish mumkin.
Izomeriyasi. Metan, etan va propanning izomeri yo`q. Lekin butanda uglerod atomlari o`zaro ikki xil, pentanda uch xil, tartibda birikishi mumkin. Demak, butan ikki, pentan esa uchta izomerga ega.
Butan va pentandagi uglerod atomlari o`zaro birikib, to’g`ri zanjirni hosil qilgan. Bunday tuzilishga ega bo`lgan birikmalar normal birikmalar deyiladi va n harfi bilan belgilanadi. Izobutan, izopentan va neopentandagi uglerod zanjiri esa tarmoqlangan. Bunday birikmalar izo- birikmalar deyiladi. Yuqorida keltirilgan butan hamda pentanning izomerlari bir-biridan uglerod zanjirining turlicha tuzilganligi bilan farq qiladi. Bunday izomeriya struktura izomeriya yoki uglerod skeletining izomeriyasi deyiladi. Uglevodorod molekulasidagi uglerod atomlarining soni oshib borishi bilan izomerlarning soni ham juda tez ortib boradi.

3-variant.

3-1.
Kokslash va neft va uni qayta ishlash
Neftni qayta ishlash sanoatida neft uch tipda qayta ishlanadi; yoqilg'i olish bilan boruvchi (motor va qozon yoqilg'isi olinadi), yoqilg'i-moy olish bilan boruvchi (xom motor yoqilg'isi ham surkov moylari olinadi), neft-kimyoviy qayta ishlash (yoqilg'ilar, surkov moylari va kimyo sanoati uchun xomashyo olinadi). Qayta ishlashning bu uchala turi ham fizik va kimyoviy usullar bilan amalga oshiriladi.
Fizik usullar. Neft va neft mahsulotlarini qayta ishlash ularni tashkil etuvchi komponentlarning fizik xossalari: qaynash va qotish harorati, eruvchanligi, adsorbsion qobiliyati va boshqalar orasidagi farqqa asoslangan. Bu usullar neft tarkibidagi qaynoq haroratlari bir-biriga yaqin bo’lgan fraksiyalarni ajratishda, uglevodorodlarning ayrim sinflarini (deparafinlashda) ajratishda hamda individual birikmalarni ajratib olishda qo'llaniladi. Ko'pincha neft mahsulotlari atmosfera va past bosimda to'g'ri haydashda qo'llaniladi.
Kimyoviy usullari. Heft va neft mahsulotlari tarkibidagi uglevodorodlarning harorat, bosim, katalizatorlar, kimyoviy reagentlar ta'sirida chuqur strukturaviy o'zgarishga asoslangan. Bu usullar juda muhim neft mahsulotlarini miqdorini ko'paytirish (masalan benzin) uchun, neft mahsulotlarini sifatini oshirish (masalan, benzinning oktan sonini oshirish, uchun, ayrim individual gomologlarini) olish uchun hamda kimyo sanoatining xomashyolarini (vodorod, sintez-gaz, atsetilin, alkenlar, diyenlar va boshqalarni) olish maqsadida qo'llaniladi. Sanab o'tilgan usullardan neft mahsulotlarini termik va katalitik krekinglashning turli xillari eng ko'p qo'llaniladi.
Neft va neft mahsulotlarini qayta ishlovchi apparatlar jarayonning uzluksizligini, asosiy mahsulotning yuqori unumda chiqishini, iqtisodiy samaradorlikni, katta mahsuldorlikni ta'minlashi kerak. Neftni qayta ishlovchi apparatlarni uch guruhga bo'lish mumkin: xomashyoni qizdirishni va o'zgarishni ta'minlovchi pechlar va reaktorlar, mahsulotlarni bir-biridan ajratish uchun rektifikatsiya kolonnalari (ustunlari), issiqlikni bekorga chiqib ketmasligi ya'ni, undan foydalanish uchun (utilizatsiyalash uchun) hamda sovitilishi kerak bo'lgan mahsulotlarni sovitish uchun issiq almashtirish apparatlari.
Neftni qayta ishlashning fizik usullari. Neftni qayta ishlash va qaynash harorati farqiga qarab alohida fraksiyalarga (distillatlarga) ajratish, bir bosqichli yoki ikki bosqichli apparatlarda amalga oshiriladi. Birinchi holda jarayon atmosfera bosimida olib boriladi. Bunda turli motor yoqilg'ilari va mazut (qaysiki, ular kimyoviy qayta ishlanadi) hosil bo'ladi. Ikki bosqichli qurilmalarda neft avval atmosfera bosimida haydalib motor yoqilg'isi va mazut olinadi. So'ngra mazutdan past bosimda haydab turli surkov moylari va gudron olinadi. Gudron keyin qayta ishlanib pyok, asfalt va neft koksi olinadi. Ikkala bosqichni birlashtirish katta iqtisodiy samara beradi va bunday qo'shma apparat atmosfera - vakuumli quvursimon qurilma (AVQ) deyiladi. AVQning muhim sxemasi 95- rasmda berilgan. Unda neft nasos bilan quvursimon issiq almashtirgichlarga navbat bilan ko'tarib beriladi, u yerda 170—180°C gacha qizdiriladi, so'ngra quvursimon pechga o'tib 320°C *gacha qizib suyuq va bug' holatda rektifikatsiya kilonnasining ostki qismiga boradi. U yerda bug'lanadi va bug' mazutning suyuq qismidan ajraladi.
Bug' yuqoriga ko'tarilib, fraksiyalarga: solyar moylari (300-350°C, 5 %), kerosin (200-300°C, 19 %), ligroin (160-200°C, 8 %)ga ajraladi. Bu fraksiyalar sovitilgach, yig'gichlarga borib to'planadi. Benzin (170°C gacha 15 %) kolonnaning yuqori qismidan bug' holatda chiqarib olinadi va awal issiq almashtirgichdan (toza neft bilan) so'ngra kondesatorda kondensatlangan suyuq holda suvda ajratish uchun tindirgichga oqib o'tadi. Olingan benzinning bir qismi yuqori haroratda qaynovchi fraksiya bug'larini kondensatlash uchun kolonnani sug'orishga qaytariladi. Bu benzin sifatini yaxshilaydi. Kolonnaning ostgi qismidan neftning asosiy tarkibiy qismlarini qaynash haroratini pasaytirish uchun o'tkir bug' kiritiladi.

3-2.
Tarkibida metall atomlari va shuningdek, ammoniy guruhi va kislota qoldig‘i bo‘lgan birikmalarga tuzlar deb ataladi.

Tuzlar bir necha guruhga bo‘linadi.
O‘rta tuz: va h.k.
Nordon tuzlar:
Asosli tuzlar:
Qo‘sh tuzlar:
Kompleks tuzlar: bular o‘z navbatida uch guruhga bo‘linadi.
Kationli komplekslar:
Anionli komplekslar:
Neytral komplekslar:
Tuzlarni nomlanishi: Tuzlarni nomi metall atomi va kislota qoldig‘i nomlaridan keltirib chiqariladi. Masalan: kaliy ftorid - .
Agar metall o‘zgaruvchan valentli bo‘lsa va bir necha xil tuzlar hosil qilsa, metall nomidan so‘ng uning valentligi qavs ichida rim raqami bilan ko‘rsatiladi va qavsdan kegin chiziqcha qo‘yiladi hamda kislota qoldig‘i nomi yoziladi. Masalan: mis (II)-xlorid .
Nordon tuzlar uchun tuzlarning nomi o‘zgarmas valentli metallar uchun o‘rta tuz nomi o‘rtasida “gidro” so‘zi qo‘shib nomlanadi. Masalan: natriy gidrosulfat .
Agar metall o‘zgaruvchan valentli bo‘lsa va bir necha xil tuzlar hosil qilsa, metall nomidan kegin uning valentligi qavs ichida rim raqami bilan yoziladi va qavsdan keginchiziqcha qo‘yiladi hamda “gidro” so‘zi va kislota qoldig‘i nomi yoziladi. Masalan: temir (III)-gidrofosfat
Asosli tuzlar uchun tuzlarning nomi o‘zgarmas valentli metallar uchun o‘rta tuz nomi o‘rtasiga “gidrokso” so‘zi qo‘shib nomlanadi. Misol: kalsiy gidroksoxlorid - , alyuminiy digdrooksoxlorid - .
Kompleks birikmalar hosil bo‘ladigan jarayonlarning mohiyatini tushunib olish uchun 1893 yilda shveysariyali kimyogar A.Verner taklif qilgan va YA.A.CHugaev, I.I.CHernyaev, A.A.Grinberg va boshqalar tomonidan to‘ldirilgan koordinatsion nazariya asosiy bandlari quyidagilardan iborat:
Kompleks birikmalardagi atomlardan biri markaziy ion (yoki markaziy atom) hisoblanadi va kompleks hosil qiluvchi deb ataladi.
Kompleks hosil qiluvchm markaziy ion yoki atom atrofi ma’lum sondagi qarama-qarshi zaryadli ionlar yoki qutblangan molekulalar (ya’ni ligandlar) joylashadi.
Markaziy ion (atom) ligandlar bilan birga kompleksning ichki sferasini hosil qiladi.
Markaziy ion (atom) bilan bevosita birikkan ligantlar soni 2,4,6,8 ga teng bo‘ladi.
Markaziy ion (atom)dan uzoqroq joylashgan ionlar kompleksning tashqi sferasini tashkil qiladi.
Komples birikmalarning nomlanishi. Agar ligant sifatida manfiy zaryadli ionlar bo‘lsa, - xloro, - bromo, yodo, - ftoro, siano, atsetato, formiyato, -sulfato, nitro, - nitrato, karbonato tarzida aytiladi.
Agar ligand bo‘lsa “akvo”, bo‘lsa “ammin”, “korbonil”, bo‘lsa “nitrozo” deb nomlanadi.
Agar metall ioni turli oksidlanish darajasida kompleks birikma tarkibiga kirib anion kompleks hosil qilsa, past oksidlanish darajasidagi birikmada shu metall ioni nomiga “it”, yuqori oksidlanish darajasida “at” qo‘shimchasi qo‘shib aytiladi.
Kompleks birikmalarning nomlanishida avval kation nomi, so‘ng anion nomi aytiladi. Kompleks zarrachalarining nomlashda ligand soni (1 ta bo‘lsa – “mono” yoki ba’zan soni aytilmaydi, 2 ta “di”, 3 ta “tri”, 4 ta “tetra”, 5 ta “penta”, 6 ta “geksa” deb aytiladi va yoziladi) va nomi, keyin markaziy ionning nomi va oksidlanish darajasi, ohirida tashqi sferadagi kation yoki anionning nomi aytiladi. Masalan: tetraamminrux (II)-xlorid.
Agar kompleks birikma tarkibiga ligant sifatida bir vaqtda neytral molekula va anionlar kirgan bo‘lsa, avval manfiy zaryadli ion soni va nomi, keyin neytral molekula soni va nomi yozilib, oxirida metall ioni nomi va tashqi sferadagi ion nomi yoziladi. Masalan: dixlorotetraamminrux (II).
tetraamminrux (II) – xlorid.
geksaakvoalyuminiy (III) – xlorid.
ammoniy geksaftorferrat (III).
Kalliy geksotsianoferrat (II).
Natriygeksanitrokobaltat (III).
dibromtetraamminplatina (IV) xlorit.
Dixlorotriakvaamminxrom (III) nitrat.
Kaliy tetranitrodiakvakobaltat (III).
tetraamminmis (II)- sulfat.
kaliy ditsianooltin (I).
tetranitrooltin (III)- kislota va h.k.
Tuzlarning olinishi. 1. Neytrallanish reaksiyasi: Kislota bilan asos reaksiyaga kirishib tuz va suv hosil qilish reaksiyasiga neytrallanish reaksiyasi deyiladi.

Kislotalarning asosli oksidlar bilan o‘zaro ta’siri:

Kislotalarning tuzlar bilan o‘zaro ta’siri:

Ikkita turli xil tuzlarning o‘zaro ta’siri:

Asoslarning kislotali oksidlar bilan o‘zaro ta’siri:

Ishqorlarning tuzlar bilan o‘zaro ta’siri:

Asosli oksidlarning kislotali oksidlar bilan o‘zaro ta’siri:

Metallarning metalmaslar bilan o‘zaro ta’siri:

Metallarning kislotalar bilan o‘zaro ta’siri:

Metallarning tuzlar bilan o‘zaro ta’siri:
tuzlar olishning boshqa usullari ham bor.
Tuzlarning xossalar. Tuzlar ba’zilaridan mustasno qattiq kristall moddalardir. Suvda eruvchanligiga qarab ularning eriydigan, kam eriydigan va amalda erimaydigan tuzlarga bo‘lish mumkin. Tuzlarning kimyoviy xossalari ularning metallarga, kislota va tuzlarga munosabati bilan belgilanadi.
Standart elektrod potensiallar qatorida har qaysi metall o‘zidan keyingi metallni tuzlarining eritmalaridan siqib chiqaradi. Masalan:
Tuzlar ishqorlar bilan o‘zaro ta’sirlashadi:

Tuzlar kislotalar bilan o‘zaro ta’sirlashadi:

Ko‘pchilik tuzlar bir-biri bilan reaksiyaga kirishidai:

1-tajriba. Metall sulfidlarini cho`ktirish. Ettita probirkaga 1 ml dan quyidagi tuzlarning eritmalaridan qo`ying: magniy sulfat, rux sulfat, mangan (II)-sulfat, temir (II)-sulfat va qo`rg`oshin nitrat. Hamma probirkalarga 5-6 tomchidan natriy sulfid yoki ammoniy sulfid eritmasidan tomizing va qaysi probirkada metall sulfidi cho`kmalari hosil bo`lishini kuzating. Hosil bo`lgan cho`kmalarga 2 n xlorid kislota eritmasidan qo`shing Qaysi cho`kma erib ketishini kuzating. Reaksiya tenglamalarini yozing.
1-tajriba. Ammoniy tuzlarining termik parchalanishi. a) Ammoniy xloridning parchalanishi. Quruq probirkaga 1-2 g ammoniy xlorid soling. Probirkani shtativga tik holatda o`rnatib, uning tuz solingan joyini ohista qizdiring. Kuzatilgan hodisani izohlang va parchalanish reaksiya tenglamasini yozing.
b) Ammoniy nitratning parchalanishi. Probirkaga 1-2 g ammoniy nitrat solib, mo`rili shkaf tagida qizdiring. Nima kuzatiladi? Reaksiya tenglamasini yozing.
v) Ammoniy dixromatning parchalanishi. Probirkaga ozroq ammoniy dixromat tuzidan soling va qizdiring. Tuz qanday parchalanadi? Reaksiya tenglamasini yozing.
1-tajriba. Ammoniy xloridning sublimatlanishi. Probirkaga ammoniy xloriddan no`xat kattaligida soling, uni qisqich yordamida qiya holda tutib gaz alangasida qizdiring. Ammoniy xlorid parchalanib, bir ozdan keyin probirka tubida hech narsa qolmaydi, probirkaning yuqori sovuq qismida esa oq qirov hosil bo`ladi. Yangidan hosil bo`lgan oq modda nima bo`lishi mumkin? Tegishli reaksiya tenglamalarini yozing.
1- tajriba. Yengil metallar nitratlarining parchalanishi. Bu tuzlar nitratlar bilan kislorodga ajraladi. Probirka hajmining 1/3 qismiga qadar kaliy nitrat solib, shtativ qisqichiga vertikal holatda o’rnatiladi. Tuz suyuqlantiriladi va suyuqlanmada kislorod pufakchalari paydo bo’lishi bilan probirkaga bir bo’lak ko’mir tashlanadi, ko’mir yallig’lanib yonadi va suyuqlangan nitrat yuzasida yugurib yuradi. Endi probirkaga oltingugurt bo’lagi tashlanadi, u ko’zni qamashtiradigan darajada ravshan yonadi. Agar selitra va oltingugurt ko’proq olinsa, probirka suyuqlanib, uzilib tushishi mumkin. Shu sababli, ehtiyot uchun probirka tagiga qumli kosacha qo’yish kerak.
3-4.
Diyen uglevodorodlarining tuzilishida qo’shbog’ ishtirok etadi. Ularning umumiy formulalari C_nH_2n-2 bilan ifodalanib, n3 sharti qoniqtirilishi shart.
Qo’shbog’larning o’zaro joylashuviga qarab diyen uglevodorodlari 3 guruhga bo’linadilar va quyidagicha nomalandilar:
Qo’shbog’lari ketma-ket keladigan (qo’shbog’lari yig’ilgan) diyenlar:
CH₂ = C = CH₂ allen, propadiyen
CH₃ – CH = C = CH₂ metilallen, 1,2-butadiyen

Tutash qo’shbog’li diyenlar:

CH₂ = CH – CH = CH₂ divinil, 1,3-butadiyen
CH₂ = C(CH₃) – CH = CH₂ izopren, 2-metilbutadiyen-1,3
Ajratilgan qo’shbog’li diyenlar:
CH₂ = CH– CH₂ – CH₂ – CH = CH₂ diallil, 1,5-geksadiyen
Diyen uglevodorodlari orasida tutash qo’shbog’li diyenlarning ahamiyati katta. Ular sintetik kauchuk va boshqa qimmatli birikmalar olishda ishlatiladi. Quyida biz tutash qo’shbog’li diyenlarning olinish usullari, xossalari va ishlatilishi bilan tanishib chiqamiz.
Olinish usullari. 1,3 – Butadien, ya`ni divinil CH<sub>2</sub> = CH – CH = CH<sub>2</sub> Divinil sanoatda sintetik kauchuk olish uchun muhim hom ash bo`lganligi sababli, uning turli xil olinish usullari ishlab chiqilgan. Neft mahsulotlari va toshkumir piroliz qilinganda ham oz miqdorda divinil hosil bo`ladi.
1,3-Alkadiyenlar sanoatda quyidagi usullar bilan olinadi. To’yingan uglevodorodlarni bosqichli degidrogenlash:

Sanoat miqiyosida divinil olish usulini S.V. Lebedev (1927-1931 y) ishlab chiqqan bo`lib bu usulga ko`ra etil spirt yuqori temeraturada (400 – 500⁰) bug`ga aylantiriladi va qizdirilgan katalizator ustidan o`tkaziladi. Reaksiya natijasida divinil, suv va vodorod hosil bo`ladi:



Etil spirtdan S.V. Lebedev usuliga ko`ra divinil hosil qilish reaksiyasi mexanizmini M.Ya. Kagan va Yu.A. Gorinlar quyidagicha tushuntiradilar:
2СН<sub>3</sub> –СН<sub>2</sub>ОН  2СН<sub>3</sub> – СНО + 2Н<sub>2</sub>
sirka aldegid
СН<sub>3</sub> – СНО + СН<sub>3</sub>СНО  СН<sub>3</sub> – СН = СН – СНО + Н<sub>2</sub>О
kraton aldegid
СН<sub>3</sub> – СН = СН – СНО + Н<sub>2</sub>  СН<sub>2</sub> – СН = СН – СН<sub>2</sub>ОН
krotil spirt
СН<sub>3</sub> – СН = СН – СН<sub>2</sub>ОН  СН<sub>2</sub> = СН – СН = СН<sub>2</sub> + Н<sub>2</sub>О
Divinilni asetilendan ham olishi mumkin. Buning uchun asetilenga avvalo simob tuzi katalizatorligida suv biriktiriladi. Bu reaksiya Kucherov reaksiyasi deyiladi:
СН  СН + Н<sub>2</sub>О  СН<sub>3</sub> – СН = О
asetilen sirka alьdegid
Hosil bo`lgan sirka aldegid o`yuvchi ishqor ishtirokida aldol kondensatlanish reaksiyasiga uchratiladi:
2СН<sub>3</sub> – СН = О  СН<sub>3</sub> – СН(ОН) – СН<sub>2</sub>­ – СН = О
aldol
Aldol qaytarilganda ikki atomli spirt – 1,3 – butandiol hosil bo`ladi, so`ngra bu modda fosfat kislota katalizatorligida degidratlanadi va divinal olinadi:

СН₃–СН(ОН)–СН₂–СНО + Н₂СН₃–СН(ОН)–СН₂–СН₂ОН

СН₃–СН(ОН)–СН₂–СН₂ОН  СН₂=СН – СН=СН₂ + 2Н₂О
Qeyinroq asetilendan divinil olishning boshqa usuli ham topildi. Bu usulga binoan asetilen formaldegid bilan kondensatlash reaksiyasiga uchratiladi. Hosil bo`lgan birikma (1,4 – butindiol) avval gidrogenlanadi va so`ngra degidratlanadi.
СНСН + 2СН₂О  НО–СН₂–СС–СН₂–ОН
1,4 – butindiol
НО–СН₂–СС-СН₂–ОН + 2Н₂  НО–СН₂–СН₂ –СН₂–СН₂–ОН
1,4 – butandiol
НО–СН₂–СН₂–СН₂–СН₂–ОН  СН₂=СН–СН=СН₂ + 2Н₂О

A.E. Favorskiy kashf etgan usulga muvofiq aseton, asetilen va o`yuvchi ishqor yoki natriy amid aralashmasi qizdirilib karbinol (metil-butinol) hosil qilinadi. So`ngra bu karbinolni degidratlash prosessiga uchratib, quyidagi reaksiyaga binoan izopren olinadi:

Laboratoriyada izopren skipidar(dipenten) bug`ini piroliz qilib oliniadi:

skipidar ( dipenten) izopren
2. Izopentan yoki izopentenga galogen (masalan, brom) ta`sir ettirib, 2,3–dibrom–2–metilbutan hosil qilinadi. Undan bromid kislota ajratib olinadi va yana qaytadan biriktiriladi. Hosil bo`lgan dibrom– 2 – metilbutandan bariy xlorid vositasida yana bromid kislota ajratib olinsa izopren hosil bo`ladi.



izopren
Sanoatda izopren, asosan, quyidagi usul bilan olinadi.
1. Izobutilen bilan formaldegid sulfat kislota katalizatorligida kondensatlanadi va hosil bo`lgan mahsulot degitratlanadi. Degidratlanish 200-220<sup>0</sup> da fosfat kislota hosilalari katalizatorligida sodir bo`ladi:

Reaksiyada suv va formaldegid ajralib chiqqanligi sababli kondensatsiya quyidagicha sodir bo`lishi ham mumkin:

izopren
Yuqorida ko`rsatilgan ikki xil yo`nalishdagi reaksiya ham birdaniga sodir bo`ladi
Degidrogenlash prosessi bir yoki ikki bosqichda sodir bo`lishi mumkin.
Hozirgi vaqtda izopren sintez qilishning yana bir usuli ishlab chiqildi. Bu usul uch bosqichdan iboratdir.
Birinchi bosqichda propilenning ikki molekulasi tripropilalyuminiy katalizatorligida, 200⁰ temperatura va 200 atm basimda birikib dimer hosil qiladi:



2–metilpenten-1 (propilen dimeri)
Ikkinchi bosqichda 2–metilpenten–1 kislota katalizatorligida 2–metilpenten–2 ga aylanadi:



2,3–Dimetilbutadien–1,3 СН₂ =С(СН₃)– С (СН₃) = СН₂ asosan asetondan olinadi. Buning uchun asetondan pinakon (ikki atomli spirt) hosil qilinadi va unga bromid kislota ta`sir ettiriladi. Hosil bo`lgan dibrom hosila degidrobromlanganda 2,3 – dimetilbutadien – 1,3 olinadi.

2,3–dimetilbutadien–1,3
Fizikaviy hossalari. Divinil oddiy sharoitda gaz, qaynash temperaturasi-45⁰, suyuqlanish temperaturasi –108,9⁰. Izopren, dimetilbutadien, xloropren va boshqa dien uglevodorodlar normal sharoitda suyuqlik. Dien uglevodorodlarda ham fizik xossalar to`yingan va to`yinmagan uglevodorodlarning gomologik qatoridagi kabi ma`lum tartibda o`zgaradi.
Izopren suyuqlik, qaynash temperaturasi 34,1⁰, suyuqlanish temperaturasi esa -146,0⁰. Dimetilbutadien ham suyuqlik, qaynash temperaturasi 68,8⁰, suyuqlanish temperaturasi – 76⁰.
Kimyoviy xossalari. Bularning tuzilishida ikkita qo’shbog’ bo’lganligi uchun ular birikish jarayonlariga etilen ugevodorodlariga qaraganda oson kirishadilar. Turli molekulalar 1,2-uglerod atomlariga (bunda qo’shbog’lardan biri uzulmaydi) yoki 1,4-uglerod atomlariga (bunda qo’shbog’lardan biri o’rtaga siljiydi) birikishi mumkin.
Vodorodning birikishi.
Galogenlarning birikishi. Etilen ugevodorodlarining galogenlash reaksiyasiga o’xshash bunda ham reaksiya ionli yoki radikal zanjirli mexanizm bilan borishi mumkin.
Ionli mexanizm bilan borganda birinchi bosqich -kompleksni hosil bo’lishi hisoblanadi:
Bu kompleks tezda karbokationni hosil qiladi. Karbokation quyidagi tuzilishlarga ega bo’lishi mumkin:

a b
(a) va (b) karbokationlar quyidagi oraliq holatlarda bo’lishi mumkin. Xlor anioni bu oraliq holatdagi karbokationga birikkanda quyidagi mahsulotlar hosil bo’ladi:

Gipogalogenid kislotalar va ularning efirlari, asosan, 1,2 holatdagi uglerod atomlariga birikadi.

Konyugirlangan qo`sh bog`li uglevodorodlarga boshqa o`rinbosarlarning birikishi hozirgi vaqtda elektron nazariya asosida tushuntiriladi. Ma`lumki, konyugirlangan qo`sh bog`lar  (СС ) va  (С=С) bog’lar bilan bog`langan bo`lib, ular atrofida s hamda p elektronlar aylanib yuradi. Ammo, s elektron bulutlar qo`sh bog` atrofida ko`proq va oddiy bog` atrofida kamroq to`planadi.
- CН₂ = СН – СН = СН₂
Bu hol esa, birikish reaksiyalari, asosan, 1 va 4- uglerod atomlarida sodir bo`lishini ko`rsatadi, chunki, 1 va 4- uglerodlar reaksiyaga qobiliyatli bo`lib qoladi.
Gidrogalogenlash. Diyen uglevodorodlariga gidrogalogenlarning birikishi ham yuqorida eslatib o’tilgan qonuniyatlarga muvofiq boradi:

Diyen sintezi. Diyenlar tuzilishida kamida bitta qo’shbog’ tutgan birikmalar (diyenofillar) bilan o’zaro birikib, yopiq zanjirli birikmalarni hosil qiladilar. Bu reaksiyani Dils va Alder reaksiyasi deyiladi. Bu reaksiyaning ahamiyati katta bo’lganligi uchun reaksiyani kashf etgan va o’rgangan olimlar ikki martta Nobel mukofoti olishga sazovor bo’lganlar.

Dimerlanish. Diyen uglevodorodlarini qizdirganda o’zaro birikish reaksiyalariga kirisha oladilar. Bunda bir molekula 1,2-birikish, ikkinchi molekula 1,4-birikish bo’yicha ta’sir etadi. Qisman har ikki molekulani 1,4-birikishi bo’yicha ta’sir etishi ham mumkin:

P

olimerlanish. Diyen uglevodorodlari ishqoriy metallar metalloorganik birikmalar ishtirokida polimerlanib yuqori molekulali birikmalar – kauchuk hosil qiladilar. Polimerlanish ham 1,2-1,4 va 1,4-1,4-ko’rinishlarda borishi mumkin:

K a u ch u k. Diyen uglevodorodlarining polimerlanishi natijasida hosil bo’ladigan birikmalar kauchuk deyiladi. Kauchuklar 2 turga – tabiiy va sintetik kauchuklarga bo’linadilar.

Kauchukka qotiruvchi (oltingugurt) qo`shilganda qattiq holga o`tishi, ya`ni vulkanizasiyalanishi chizmqsimon tuzilishdagi polimerning to`rsimon tuzilishiga aylanganligini ko`rsatadi. To`rsimon tuzilishili polimerlar erituvchilarda erimaydi, qizdirilganda suyuqlanmaydi.
Tabiiy kauchuk. Tabiiy kauchuk tropik mamlakatlarda o`sadigan ba`zi darahtlarning sutsimon shirasidan olinadi. Masalan, Janubiy Amerikada o`sadigan gveya, gvayulla daraxtlari va O`rta Osiyoda o`sadigan ko’k sagiz, tog’ sagiz o’simliklar ana shunday daraxtlar jumlasiga kiradi. Janubiy Amerikaliklar gveya daraxtining shirasini «kaocho» - daraxtining «ko`z yoshi» deganlar, shu sababli kauchuk nomi saqlanib qolgan.

3-5.Kompleks birikmalar hosil bo‘ladigan jarayonlarning mohiyatini tushunib olish uchun 1893 yilda shveysariyali kimyogar A.Verner taklif qilgan va YA.A.CHugaev, I.I.CHernyaev, A.A.Grinberg va boshqalar tomonidan to‘ldirilgan koordinatsion nazariya asosiy bandlari quyidagilardan iborat:

Kompleks birikmalardagi atomlardan biri markaziy ion (yoki markaziy atom) hisoblanadi va kompleks hosil qiluvchi deb ataladi.
Kompleks hosil qiluvchm markaziy ion yoki atom atrofi ma’lum sondagi qarama-qarshi zaryadli ionlar yoki qutblangan molekulalar (ya’ni ligandlar) joylashadi.
Markaziy ion (atom) ligandlar bilan birga kompleksning ichki sferasini hosil qiladi.
Markaziy ion (atom) bilan bevosita birikkan ligantlar soni 2,4,6,8 ga teng bo‘ladi.
Markaziy ion (atom)dan uzoqroq joylashgan ionlar kompleksning tashqi sferasini tashkil qiladi.
Komples birikmalarning nomlanishi. Agar ligant sifatida manfiy zaryadli ionlar bo‘lsa, - xloro, - bromo, yodo, - ftoro, siano, atsetato, formiyato, -sulfato, nitro, - nitrato, karbonato tarzida aytiladi.
Agar ligand bo‘lsa “akvo”, bo‘lsa “ammin”, “korbonil”, bo‘lsa “nitrozo” deb nomlanadi.
Agar metall ioni turli oksidlanish darajasida kompleks birikma tarkibiga kirib anion kompleks hosil qilsa, past oksidlanish darajasidagi birikmada shu metall ioni nomiga “it”, yuqori oksidlanish darajasida “at” qo‘shimchasi qo‘shib aytiladi.
Kompleks birikmalarning nomlanishida avval kation nomi, so‘ng anion nomi aytiladi. Kompleks zarrachalarining nomlashda ligand soni (1 ta bo‘lsa – “mono” yoki ba’zan soni aytilmaydi, 2 ta “di”, 3 ta “tri”, 4 ta “tetra”, 5 ta “penta”, 6 ta “geksa” deb aytiladi va yoziladi) va nomi, keyin markaziy ionning nomi va oksidlanish darajasi, ohirida tashqi sferadagi kation yoki anionning nomi aytiladi. Masalan: tetraamminrux (II)-xlorid.
Agar kompleks birikma tarkibiga ligant sifatida bir vaqtda neytral molekula va anionlar kirgan bo‘lsa, avval manfiy zaryadli ion soni va nomi, keyin neytral molekula soni va nomi yozilib, oxirida metall ioni nomi va tashqi sferadagi ion nomi yoziladi. Masalan: dixlorotetraamminrux (II).
tetraamminrux (II) – xlorid.
geksaakvoalyuminiy (III) – xlorid.
ammoniy geksaftorferrat (III).
Kalliy geksotsianoferrat (II).
Natriygeksanitrokobaltat (III).
dibromtetraamminplatina (IV) xlorit.
Dixlorotriakvaamminxrom (III) nitrat.
Kaliy tetranitrodiakvakobaltat (III).
tetraamminmis (II)- sulfat.
kaliy ditsianooltin (I).
tetranitrooltin (III)- kislota va h.k.
Koordinatsion birikmalarda izomeriya xodisasi: Koordinatsion birikmalarda xuddi organik birikmalardagi kabi izomeriya xodisasi keng tarqalgan. Ularda uchraydigan izomeriyani ikki guruxga ajratish mumkin.
Birinchisi tuzilish izomeriyasi va ikkinchisi styoreoizomeriyadir.


4-variant.
4-1.
Uglerod atomlari o’zaro bir-biri bilan oddiy kovalent (-bog’) bilan bog’langan va qolgan valentliklari vodorod bilan to’yingan organik birikmalarga to’yingan uglevodorodlar- alkanlar deb ataladi. Toyingan uglevodorodlarda uglerod atomlari birinchi valentlik holatida (sp³- gibridlangan holatda) bo’lib, uglerod zanjirini hosil qilishda sarf bo’lmagan valentlik birliklari vodorod atomlari bilan to’la to’yingan bo’ladi. Shuning uchun ular to’yingan uglevodorodlar deb ataladi. To’yingan uglevodorodlar C_nH_2n+2 umumiy formulaga muvofiq keladigan gamologik qatorni hosil qiladilar. Bu yerda n=1,2,3 … va h.o. butun son.
Tuzilishi o`zaro o`xshash, kimyoviy xossalari esa yaqin bo`lib, tarkibi bir yoki bir necha CH<sub>2</sub> gruppa bilan farq qiluvchi moddalar qatori gomologik qator deyiladi. Gomologik qatordagi moddalar esa gomologlar deyiladi.
Gomologik qator a`zolarining fizika-kimyoviy xossalari biridan ikkinchisiga o`tganda asta-sekin o`zgarib boradi. Qatordagi ayrim a`zolarning xossalarini o`rganish bilan bu qatordagi quyi va yuqori gomologlarning xossalari haqida fikr yuriitish mumkin.
Izomeriyasi. Metan, etan va propanning izomeri yo`q. Lekin butanda uglerod atomlari o`zaro ikki xil, pentanda uch xil, tartibda birikishi mumkin.
Butan va pentandagi uglerod atomlari o`zaro birikib, to’g`ri zanjirni hosil qilgan. Bunday tuzilishga ega bo`lgan birikmalar normal birikmalar deyiladi va n harfi bilan belgilanadi. Izobutan, izopentan va neopentandagi uglerod zanjiri esa tarmoqlangan. Bunday birikmalar izo- birikmalar deyiladi. Yuqorida keltirilgan butan hamda pentanning izomerlari bir-biridan uglerod zanjirining turlicha tuzilganligi bilan farq qiladi. Bunday izomeriya struktura izomeriya yoki uglerod skeletining izomeriyasi deyiladi. Uglevodorod molekulasidagi uglerod atomlarining soni oshib borishi bilan izomerlarning soni ham juda tez ortib boradi.
Alkanlarning molekulasidagi har bir uglerod atomi o`zi bilan bevosita bog`langan boshqa uglerod atomlarining soniga qarab birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi va to`rtlamchi uglerod atomlariga bo`linadi. Agar uglerod atomlari o`zidan boshqa faqat bitta uglerlod atomi bilan bog`langan bo`lsa ikkilamchi, uchta uglerod atomi bilan bog`langan bo`lsa uchlamchi va to`rtta uglerod atomi bilan bog`langan bo`lsa, to`rtlamchi uglerod atomi deyiladi. Xuddi shuningdek, vodorod atomlari ham (nechta uglerod atomi bog`langanliga qarab) birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi vodorod atomlariga bo`linadi. Quyidagi uglevodorodlarda birlamchi uglerod atomlari C₁, ikkilamchilari C₂, uchlamchilari C₃, to`rtlamchilari C₄ birlamchi uglerod H₁ ikkilamchilari H₂ va uchlamchilari H₃ belgilar bilan ifodalanadi.


4-2.
Tarkibida metall atomlari va shuningdek, ammoniy guruhi va kislota qoldig‘i bo‘lgan birikmalarga tuzlar deb ataladi.
Tuzlar bir necha guruhga bo‘linadi.
O‘rta tuz: va h.k.
Nordon tuzlar:
Asosli tuzlar:
Qo‘sh tuzlar:
Kompleks tuzlar: bular o‘z navbatida uch guruhga bo‘linadi.
Kationli komplekslar:
Anionli komplekslar:
Neytral komplekslar:
Tuzlarni nomlanishi: Tuzlarni nomi metall atomi va kislota qoldig‘i nomlaridan keltirib chiqariladi. Masalan: kaliy ftorid - .
Agar metall o‘zgaruvchan valentli bo‘lsa va bir necha xil tuzlar hosil qilsa, metall nomidan so‘ng uning valentligi qavs ichida rim raqami bilan ko‘rsatiladi va qavsdan kegin chiziqcha qo‘yiladi hamda kislota qoldig‘i nomi yoziladi. Masalan: mis (II)-xlorid .
Nordon tuzlar uchun tuzlarning nomi o‘zgarmas valentli metallar uchun o‘rta tuz nomi o‘rtasida “gidro” so‘zi qo‘shib nomlanadi. Masalan: natriy gidrosulfat .
Agar metall o‘zgaruvchan valentli bo‘lsa va bir necha xil tuzlar hosil qilsa, metall nomidan kegin uning valentligi qavs ichida rim raqami bilan yoziladi va qavsdan keginchiziqcha qo‘yiladi hamda “gidro” so‘zi va kislota qoldig‘i nomi yoziladi. Masalan: temir (III)-gidrofosfat
Asosli tuzlar uchun tuzlarning nomi o‘zgarmas valentli metallar uchun o‘rta tuz nomi o‘rtasiga “gidrokso” so‘zi qo‘shib nomlanadi. Misol: kalsiy gidroksoxlorid - , alyuminiy digdrooksoxlorid - .
Kompleks birikmalar hosil bo‘ladigan jarayonlarning mohiyatini tushunib olish uchun 1893 yilda shveysariyali kimyogar A.Verner taklif qilgan va YA.A.CHugaev, I.I.CHernyaev, A.A.Grinberg va boshqalar tomonidan to‘ldirilgan koordinatsion nazariya asosiy bandlari quyidagilardan iborat:
Kompleks birikmalardagi atomlardan biri markaziy ion (yoki markaziy atom) hisoblanadi va kompleks hosil qiluvchi deb ataladi.
Kompleks hosil qiluvchm markaziy ion yoki atom atrofi ma’lum sondagi qarama-qarshi zaryadli ionlar yoki qutblangan molekulalar (ya’ni ligandlar) joylashadi.
Markaziy ion (atom) ligandlar bilan birga kompleksning ichki sferasini hosil qiladi.
Markaziy ion (atom) bilan bevosita birikkan ligantlar soni 2,4,6,8 ga teng bo‘ladi.
Markaziy ion (atom)dan uzoqroq joylashgan ionlar kompleksning tashqi sferasini tashkil qiladi.
Komples birikmalarning nomlanishi. Agar ligant sifatida manfiy zaryadli ionlar bo‘lsa, - xloro, - bromo, yodo, - ftoro, siano, atsetato, formiyato, -sulfato, nitro, - nitrato, karbonato tarzida aytiladi.
Agar ligand bo‘lsa “akvo”, bo‘lsa “ammin”, “korbonil”, bo‘lsa “nitrozo” deb nomlanadi.
Agar metall ioni turli oksidlanish darajasida kompleks birikma tarkibiga kirib anion kompleks hosil qilsa, past oksidlanish darajasidagi birikmada shu metall ioni nomiga “it”, yuqori oksidlanish darajasida “at” qo‘shimchasi qo‘shib aytiladi.
Kompleks birikmalarning nomlanishida avval kation nomi, so‘ng anion nomi aytiladi. Kompleks zarrachalarining nomlashda ligand soni (1 ta bo‘lsa – “mono” yoki ba’zan soni aytilmaydi, 2 ta “di”, 3 ta “tri”, 4 ta “tetra”, 5 ta “penta”, 6 ta “geksa” deb aytiladi va yoziladi) va nomi, keyin markaziy ionning nomi va oksidlanish darajasi, ohirida tashqi sferadagi kation yoki anionning nomi aytiladi. Masalan: tetraamminrux (II)-xlorid.
Agar kompleks birikma tarkibiga ligant sifatida bir vaqtda neytral molekula va anionlar kirgan bo‘lsa, avval manfiy zaryadli ion soni va nomi, keyin neytral molekula soni va nomi yozilib, oxirida metall ioni nomi va tashqi sferadagi ion nomi yoziladi. Masalan: dixlorotetraamminrux (II).
tetraamminrux (II) – xlorid.
geksaakvoalyuminiy (III) – xlorid.
ammoniy geksaftorferrat (III).
Kalliy geksotsianoferrat (II).
Natriygeksanitrokobaltat (III).
dibromtetraamminplatina (IV) xlorit.
Dixlorotriakvaamminxrom (III) nitrat.
Kaliy tetranitrodiakvakobaltat (III).
tetraamminmis (II)- sulfat.
kaliy ditsianooltin (I).
tetranitrooltin (III)- kislota va h.k.
Tuzlarning olinishi. 1. Neytrallanish reaksiyasi: Kislota bilan asos reaksiyaga kirishib tuz va suv hosil qilish reaksiyasiga neytrallanish reaksiyasi deyiladi.

Kislotalarning asosli oksidlar bilan o‘zaro ta’siri:

Kislotalarning tuzlar bilan o‘zaro ta’siri:

Ikkita turli xil tuzlarning o‘zaro ta’siri:

Asoslarning kislotali oksidlar bilan o‘zaro ta’siri:

Ishqorlarning tuzlar bilan o‘zaro ta’siri:

Asosli oksidlarning kislotali oksidlar bilan o‘zaro ta’siri:

Metallarning metalmaslar bilan o‘zaro ta’siri:

Metallarning kislotalar bilan o‘zaro ta’siri:

Metallarning tuzlar bilan o‘zaro ta’siri:
tuzlar olishning boshqa usullari ham bor.
Tuzlarning xossalar. Tuzlar ba’zilaridan mustasno qattiq kristall moddalardir. Suvda eruvchanligiga qarab ularning eriydigan, kam eriydigan va amalda erimaydigan tuzlarga bo‘lish mumkin. Tuzlarning kimyoviy xossalari ularning metallarga, kislota va tuzlarga munosabati bilan belgilanadi.
Standart elektrod potensiallar qatorida har qaysi metall o‘zidan keyingi metallni tuzlarining eritmalaridan siqib chiqaradi. Masalan:
Tuzlar ishqorlar bilan o‘zaro ta’sirlashadi:

Tuzlar kislotalar bilan o‘zaro ta’sirlashadi:

Ko‘pchilik tuzlar bir-biri bilan reaksiyaga kirishidai:

1-tajriba. Metall sulfidlarini cho`ktirish. Ettita probirkaga 1 ml dan quyidagi tuzlarning eritmalaridan qo`ying: magniy sulfat, rux sulfat, mangan (II)-sulfat, temir (II)-sulfat va qo`rg`oshin nitrat. Hamma probirkalarga 5-6 tomchidan natriy sulfid yoki ammoniy sulfid eritmasidan tomizing va qaysi probirkada metall sulfidi cho`kmalari hosil bo`lishini kuzating. Hosil bo`lgan cho`kmalarga 2 n xlorid kislota eritmasidan qo`shing Qaysi cho`kma erib ketishini kuzating. Reaksiya tenglamalarini yozing.
1-tajriba. Ammoniy tuzlarining termik parchalanishi. a) Ammoniy xloridning parchalanishi. Quruq probirkaga 1-2 g ammoniy xlorid soling. Probirkani shtativga tik holatda o`rnatib, uning tuz solingan joyini ohista qizdiring. Kuzatilgan hodisani izohlang va parchalanish reaksiya tenglamasini yozing.
b) Ammoniy nitratning parchalanishi. Probirkaga 1-2 g ammoniy nitrat solib, mo`rili shkaf tagida qizdiring. Nima kuzatiladi? Reaksiya tenglamasini yozing.
v) Ammoniy dixromatning parchalanishi. Probirkaga ozroq ammoniy dixromat tuzidan soling va qizdiring. Tuz qanday parchalanadi? Reaksiya tenglamasini yozing.
1-tajriba. Ammoniy xloridning sublimatlanishi. Probirkaga ammoniy xloriddan no`xat kattaligida soling, uni qisqich yordamida qiya holda tutib gaz alangasida qizdiring. Ammoniy xlorid parchalanib, bir ozdan keyin probirka tubida hech narsa qolmaydi, probirkaning yuqori sovuq qismida esa oq qirov hosil bo`ladi. Yangidan hosil bo`lgan oq modda nima bo`lishi mumkin? Tegishli reaksiya tenglamalarini yozing.
4-3.
Ikki yoki undan ortiq komponentdan (tarkibiy qismdan) tarkib topgan o`zgaruvchan tarkibli bir fazali barqaror gomogen sistemalar eritmalar deb ataladi.
Eritmalar inson hayoti va amaliy faoliyatida muhim ahamiyatga ega. Masalan, odam va hayvonlarda ovqat va hazm bo`lishi oziq moddalarni eritmaga o`tishi bilan bog`liq. Barcha eng muhim fiziologik suyuqliklar eritmalardir. O`simliklar moddalarni eritmalar holda o`zlashtiradi. Ko`pchilik kimyoviy reaksiyalar eritmalarda boradi.
Eritmalar qattiq, suyuq va gaz holatida bo`ladi. Eritmada agregat holati o`zgarmaydigan komponent (tarkibiy qism) erituvchi hisoblanadi. Agar eritma tarkibiy qismidagi moddalardan biri suyuq ikkinchisi gaz yoki qattiq bo`lsa: odatda suyuqlik erituvchi hisoblanadi. Gaz bilan gaz (masalan havo), suyuqlik bilan suyuqlik (spirtni suvdagi eritmasi), qattiq modda bilan qattiq modda (masalan, metall qotishmalar) o`zaro aralashib eritma hosil qilgan bo`lsa, miqdori nisbatan ko`p bo`lgan tarkib erituvchi hisoblanadi.
Dispers sistemalar bir-biridan dispers faza zarrachalarining o`lchami bilan farq qilsa, ular orasida keskin chegara qo`yish mumkin emas. Dispers sistemalar ichida eng ko`p uchraydigan va amaliy jihatdan eng ko`p ahamiyatga ega bo`lgani suyuq eritmalardir. Suyuq eritmalarda erigan modda zarrachalari ularni o`rab olgan erituvchi molekulalari bilan bog`langan bo`ladi. Bu komplekslar solvatlar, suvli eritmalar uchun gidratlar deb ataladi.
Agar erigan modda va erituvchi zarrachalari qancha qutblangan bo`lsa solvatlar shuncha oson hosil bo`ladi. Odatdagi erituvchilar ichida suv molekulalari eng ko`p qutblangandir. Shuning uchun ko`pincha moddalarning gidratlari bilan ish ko`rishga to`g`ri keladi. Masalan, sulfat kislota eritmada quyidagi tarkibli gidratlar hosil qilishi aniqlangan. H₂SO₄∙H₂O, H₂SO₄∙2H₂O, H₂SO₄ ∙5H₂O va hokazo. Gidritlar ko’pincha beqaror bo’lib, eritmalar bug’latilganidayoq parchalanadi. Ammo ba’zan erigan modda zarrachalari erituvchi suv molekulalari bilan shunday mahkam bog’lanadiki, hatto erigan modda zarrachalari erigan suv molekulalari bilan shunday mahkam bog’lanadiki, hatto erigan modda cho’kmaga tushganda ham ajralmaydi: Masalan, Na₂CO₃∙10H₂O, CuSO₄ ∙5H₂O, MgSO₄∙ 7H₂O va hokazo.
Tarkibida suv molekulalarini tutgan bu turdagi tuzlar kristallgidratlar deb ataladi.
Yuqorida aytganimizdek, moddalar suvda eritilganda erigan modda zarrachalari (molekulalar, ionlar) bilan suv molekulasining o’zaro ta’siri sodir bo’ladi va hosil bo’lgan birikmalarga gidratlar (suvsiz muhitda solvatlar) deyiladi.
Gidratlar-ion -dipol ta’sir yoki vodorod bog’lanish hisobiga hosil bo’ladi. Gidratlanishga ayniqsa ionlar moyildir. Ionlar -elektrostatik tortishuv hisobiga dipol suv molekulasini biriktiradilar natijada gidratlangan (solvatlangan) ion hosil bo’ladi.
Solvatlar yoki gidratlarning barqarorligi erigan modda va erituvchi tabiatlariga kuchli darajada bog’liq bo’ladi, bir sistemada solvatlar faqat eritmada mavjud bo’lsa boshqalarini esa undan ajratib bo’lmaydi .Umuman olganda muhimi, solvatlarning (gidratlar) hosil bo’lishi - eritma erituvchi erigan moddalar va ularning ta’siridan hosil bo’lgan maxsulotlardan iborat kimyoviy muvozanatdagi sistemadir. Solvatlar yoki gidratlarning hosil bo’lishi bilan eritmalarning ko’pgina xossalari tushuntiriladi. Jumladan: Eritma toza suvga nisbatan ancha yuqori temperaturada qaynaydi va ancha past temperaturada muzlaydi. Bu hol, eritmalar qaynatilganda gidratlarni buzish uchun qo’shimcha energiya talab qilinishi bilan, eritmalar muzlatilganda temperaturaning pasayishi gidratlar kristallik panjaraning hosil bo’lishiga to’sqinlik qilishi bilan tushuntiriladi. Gidratlarning hosil bo’lishi ko’p hollarda eritmaning ranggi ham tushuntiradi. Masalan suvsiz Cu²⁺ ioni rangsiz, gidratlangan, suv molekulalari bilan o’ralgan [Cu(H₂O)₅]²⁺ ioni esa havo rang. Shuning uchun suvsiz CuSO₄ - rangsiz, eritmada esa CuSO₄∙5H₂O -kristallogidrat holida havo rang. Tuzilishida suv molekulalari mustaqil birlik sifatida ishtirok etadigan yoki bog’langan suv molekulalari bo’lgan birikmalarga kristallogidratlar deyiladi. Kristallogidratlar tarkibiga kiradigan suvga kristallizasiya suvi deyiladi. Gidratlar, qoida bo’yicha unchalik barqaror emas, ular eritmalar bug’latilganda buziladi. Ammo, ayrim hollarda bunday buzilish sodir bo’lmaydi, eritmadan ajralib chiqadigan kristallar o’zlari bilan bog’langan suv molekulalarini tutgan holda ajralib chiqadilar. Kristallogidratlarning tarkibi, undagi bir mol modda to’g’ri keladigan suv molekulalari soni (n) ko’rsatilgandek formulalar bilan ifodalanadi. Masalan: CuSO₄∙5H₂O (n=5) yoki FeSO₄∙7H₂O (n=7). Kristallardan kristalizasiya suvini faqat moddalarni qizdirish yo’li bilangina yo’qotiladi
Qizdirilgan (suvsiz) kristallogidratlar ochiq havoda, ma’lum vaqtdan keyin havodagi suv bug’larini tortib oladi va yana kristallogidratlarga aylanada.
Tuzlarni kristallogidratlar hosil qilishga moyilliklari katta. Ko’pgina tabiiy birikmalar kristallogidratlardir, masalan, gips CaSO₄∙2H₂O yoki Na₂SO₄∙10H₂O
Kristallogidratlarning nomi tegishli tuz nomiga suv molekulasi sonini ko’rsatuvchi qo’shimcha gidrat oldiga qo’shib nomlanadi: CuSO₄∙5H₂O - mis sulfatning pentagidrati,
Na₂SO₄ ∙10H₂O - natriy sulfatning dekagidrati.
Ayrim hollarda qadimiy (trivial) nomlaridan ham foydalaniladi: CuSO₄∙5H₂O- mis kuporosi, Na₂SO₄∙10H₂O- glauber tuzi. Kristallogidratlarga suvsiz kristallar va kristalizatsiya suvi bo’lgan fizik kimyoviy aralashmalar deb qarash mumkin va ularning tarkibini: quruq modda miqdorini suv miqdorini ko’rsatuvchi massa ulushlarda quyidagi tenglamalar bilan ifodalanadi: 
Modda molekulasi bilan suv molekulasi orasidagi nuqta ko’paytirish belgisini emas, balki kimyoviy bog’ mavjudligini bildiradi.
Eritmadagi gidratlarning tarkibi, ehtimol o’zgaruvchandir. Eritmada ular bilan birga, shubhasiz, suvning ozod molekulalari ham bo’ladi. Shunday ekan eritmalarni muayyan tarkibli kimyoviy birikmalar deb bo’lmaydi, ammo ularni oddiy mexanik aralashmalar qatoriga ham kiritish mumkin emas .
Eritmalarning xossalari bir tomondan kimyoviy birikmalarga, ikkinchi tomondan mexanik aralashmalarga yaqin turadi. Eritmalarning kimyoviy birikmalariga o’xshsashligi ularning bir jinsliligi, ya’ni erigan modda bilan erituvchi orasida chegara sirt yo’qligi - gomogenligidir.
Shuningdek, ko’pchilik moddalar eriganda issiqlik yutulishi yoki ajralib chiqishi hamda erish jarayonida hajmning o’zgarishi erigan modda bilan erituvchi orasida o’zaro kimyoviy ta’sir borligini ko’rsatadi. Ammo eritmalar tarkibining keng chegarada o’zgaruvchanligi, yani erigan modda bilan erituvchining miqdorlari orasida ekvivalent nisbat yo’qligi jihatdan eritmalar aralashmalarga o’xshaydi.
4-4.
Elektrolitlar – eritmalari yoki suyuqlanmalari ionlarga ajraladigan va shu sababli elektr toqini o’tkazadigan moddalardir.
Elektrolitmaslar - eritmalari yoki suyuqlanmalari ionlarga ajralmaydigan va shu sababli o‘zidan elektr toqini o’tkazmaydigan moddalardir.
Kislotalar, asoslar va tuzlar sinflariga kiruvchi hamma moddalar elektrolitlar hisoblanadi. Elektrolitlar eritmalari va suyuqlanmalarining elektr o’tkazuvchanligi ularda molekulalar va kristallardan musbat va manfiy zaryadlangan ionlarning hosil bo’lishi sababli vujudga keladi.
Elektrolitmaslarga juda ko’pchilik organik moddalar misol bo’la oladi (spirtlar, efirlar, ketonlar, qand va boshqalar), shuningdek, molekulalarida faqat kovolent qutbsiz va kam qutbli bog‘lanishlar bo‘ladigan moddalar kiradi.

Kuchli elektrolitlar suvda eriganda ionlarga to‘liq dissotsialanadi. Ularga quyidagilar kiradi.
Deyarli barcha tuzlar.
ko‘pchilik mineral kislotalar, masalan:
ishqoriy va ishqoriy - er metallarining asoslari.
Kuchsiz elektrolitlar suvda eriganda ionlarga qisman dissotsialanadi. Ularga quyidagilar kiradi:
deyarli barcha organik kislotalar;
ba’zi mineral kislotalar, masalan,
ko‘pchilik metallarning asoslari (ishqoriy va ishqoriy – er, metallarning asoslaridan tashqari), shuningdek , suv kuchsiz elektrolitlarga kiradi.
1887 yilda shved olimi Svante Arrenius eritmalarning elektr o‘tkazuvchanligini o‘lchash asosida elektrolitik dissotsilanish nazariyasini taklif qildi. Bu nazariyaga muvofiq kislota, asos va tuzlar suvda eriganda qarama-qarshi zaryadli ionlarga ajraladi. Arreniusdan ilgari, Klauzius, Grotgus, Faradey va boshqa olimlarning fikricha, faqat eritmadan elektr toki o‘tgandagina ionlar hosil bo‘lishi, elektr toki o‘tishi to‘xtagach ionlar yana bir-biri bilan birikishi lozim.
Arrenius fikricha, molekulalarning ionlarga ajralishi uchun elektr tokining hech qanday ahamiyati yo‘q; elektrolitlar suvda erish jarayonida ionlarga ajraladi (3-rasm). Buning natijasida eritmalardagi zarrachalarning soni ortadi va shuning uchun elektrolit eritmalarining osmotik bosimi xuddi shunday konsentratsiyadagi noelektrolit modda eritmasining osmotik bosimidan bir necha marta ko‘p bo‘ladi. Elektrolit molekularning ionlarga ajralishi qaytar jarayondir; masalan:

Eritma, umuman olganda elektroneytral bo‘lgani uchun eritmadagi manfiy zaryadlar soni musbat zaryadlar soniga teng bo‘lishi kerak.
Arrenius nazariyasi kimyo fani taraqqiyotiga munosib hissa qo‘shdi va kuchsiz elektrolitlar uchun hozirga qadar tatbiq qilib kelinmoqsa.
1. Arrenius nazariyasi elektrolitlarning suvdagi eritmalari orqali elektr toki o‘tishi sababini izohlab berdi. Bu nazariyaga ko‘ra, noelektrolit moddalarning suvdagi eritmalarida ionlar bo‘lmaydi, elektrolitlarning eritmalaridagina ionlar bo‘ladi. SHuning uchun ham elektrolitlar orqali tok o‘tadi, chunki ionlar elektrni «tashiydi». Arrenius nazariyasi elektroliz vaqtida musbat ionlarning katodga, manfiy ionlarning anodga borishi sababini ham to‘la izohlab berdi.
2. Arrenius nazariyasi elektrolitlarning eritmalari, noelektrolitlarning xuddi o‘shanday konsentratsiyadagi eritmalariga qaraganda pastroq haroratda muzlashi va yuqoriroq haroratda qaynashi sababini ham qoniqarli ravishda tushuntirib berdi. CHunonchi, osh tuzi eritmasini olsak, bu eritmada kristalidagi zarrachalar va ionlariga ajraladi. SHu sababli, eritmada zarrachalarning soni qariyb ikki marta ortadi. SHuning uchun, bu eritma muzlash haroratsining pasayishi qand eritmasining shunday konsentratsiyali eritmasining muzlash haroratsi pasayishidan deyarli ikki marta ortiq bo‘ladi.
3. Arrenius nazariyasi tarkibida bir xil ionlar bo‘ladigan moddalarning eritmalari reaksiyaga bir xilda kirishini ham izohlab berdi. Masalan, kabi tuzlarning eritmalari AgNO₃ eritmasiga qo‘shilganda oq cho‘kma AgСl hosil bo‘ladi. Buning sababi shundaki, KCl, NaCl va BaCl₂ eritmalarida ionlari bor bo‘lib ular Ag⁺ ionlari bilan birikib, AgCl cho‘kmasini hosil qiladi. Arrenius nazariyasi , CHCl₃ kabi moddalarda Cl bo‘lsada, ularning eritmalari AgNO₃ eritmasiga qo‘shilganda oq cho‘kma hosil qilmasligini ham to‘g‘ri izoh qildi. Buning sababi shundaki, masalan eritilganda xlor ioniga ajralmaydi, balki va ionlariga dissotsilanadi , ionlar esa Ag⁺ ioni bilan cho‘kma bermaydi.
Elektrolitlar eritmalarida va suyuqlanmalarda ionlarga ajralish protsessi elektrolitik dissotsiatsiya deb ataladi.
Elektrolitik dissotsiatsiya nazariyasining asosiy prinspilari quyidagilardan iborat:
1. Elektrolitlar suvda eriganda musbat va manfiy zaryadlangan ionlarga ajraladi (dissotsialanadi).
Ionlar bitta atomdan hosil bo’lishi (oddiy ionlar) hamda bir necha atomlardan (murakab ionlar) hosil bo’lishi mumkin. Oddiy ionlarga natriy ioni - mis (II) ioni, - xlorid ioni, murakkab ionlarga - sulgfat ioni, permanganat ioni, - ammoniy ioni misol bo’lishi mumkin.
2. Elektr toki ta’sirida ionlar bir yo‘nalishda harakatlanadi: musbat zaryadlangan ionlar katodga, manfiy zaryadlangan ionlar anodga tomon harakatlanadi. SHu sabali musbat zaryadlangan ionlar kationlar, manfiy zaryadlanganlari anionlar deyiladi.
3. Dissotsialanish – qaytar jarayon: molekulalarning ionlarga ajralishi (dissotsialanishi) bilan bir vaqtda ionlarning birikish jarayoni (assotsialanish) ham sodir bo‘ladi.
;
Arrenius nazariyasi eritmalardagi xodisalarning hamma murakkab tomonlarini hisobga olmadi. Arrenius fikricha, ionlar bir-biriga o’zaro ta'sir etmaydi, elektrolit eritmalari ideal gazlarga o’xshash, ya’ni ularning hamma xossalari zarrachalarning soni bilan xarakterlanib, zarrachalarning kimyoviy xossasiga bog’liq emas.
Arrenius nazariyasi ionlarni erkin holdagi, erituvchi molekulalariga bog’liq bo’lmagan zarrachalar deb hisobladi. Arrenius nazariyasiga Mendeleevning eritmalarning gidratlar nazariyasi, ya’ni, eruvchi moddalar molekulalari bilan erituvchi o’rtasidagi o’zaro ta'sir to’g’risidagi tasavvur qarshi turar edi. Ikkala nazariya o’rtasidagi qaram - qarshilikni yengishda rus olimi I.A.Kablukovning xizmatlari katta bo’lib, u birinchi marta ionlarning gidratatsiya to’g’risidagi fikrni bildirdi. Bu goya`ning rivojlantirilishi elektrolitik dissotsiatsiya nazariyasini mukammallashtirishda muhim hissa bo’ldi va Arrenius hamda Mendeleev nazariyalarini birlashtirishga olib keldi.
Dissotsiatsiya jarayoni. Suvsiz holdagi eruvchi moddalarning tuzilishiga bog’liq holda ularning dissotsiatsiyasi turlicha bo’ladi. Gidratlangan ionlarning suvli muhitda hosil bo’lishi quyidagi bir-biridan farq qiluvchi ikki mexanizm bilan boradi.
I. Ion tuzilishdagi kristallarning erishdagi dissotsiatsiyasini olaylik, natriy xlorid NaCl kristallari suvga tushirildi. Bunda kristallar yuzasidagi ionlariga suvning qutbli molekulasi o’zining musbat zaryadlangan tomoni bilan ionlarga esa manfiy tomoni bilan elektrostatik tortiladi (ion-dipol o’zaro ta'sir). Ionlarning suvning dipollari bilan bunday o’zaro ta'siri natijasida kristallning ionlari o’rtasidagi o’zaro bog’lanish bo’shashadi va ular eritmaga gidratlangan ionlar holida o’tadi.
I.A.Kablukovning tekshirishlari natijasida, tuz ion kristallaridagi bog’lanishni uzish uchun yoki molekulalarning parchalanishi uchun bo’lgan energiya eruvchi moddaning erituvchi bilan o’zaro ta'siri protsessi hisobiga olinishini aniqlandi.
Suv molekulalarini elektrolit bilan birikishida ajraladigan gidratlanish energiyasi tuz kristallaridagi elektrostatik bog’lanishni bo’zishga yetarli darajadagi miqdorda bo’ladi.
Erituvchi molekulalarning qutbliligi ham ion tuzilishdagi, ham molekulyar tuzilishdagi moddalarning dissotsialanishi uchun imkon beradi. Suvdan tashqari, qutbli molekulalardan tashkil topgan boshqa suyuqliklar ham (etil spirti, ammiak, chumoli kislota va boshqalar) ionlashtiruvchi erituvchilar hisoblanadi. Bu suyuqliklarda erigan tuzlar, kislotalar va asoslar ionlarga parchalanadi suyuqliklar ichida suv o’zining yuqori ionlashtirish xususiyati bilan ajralib turadi. Suvning yuqori dielektrik doimiyligi (200 da 80,4) har xil zaryadli ionlar o’rtasidagi elektrostatik o’zaro ta'sirini keskin kamaytiradi va molekulalarning ionlarga parchalanishiga olib keladi. Suvda ionlarga dissosilanuvchi moddalar qutbsiz molekulalardan iborat erituvchilar (benzol, toluol) da ionlarga parchalanmaydi, chunonchi, molekulasi suvda yaxshi dissotsilanib, benzolda ionlarga parchalanmaydi.
Ionlarni gidratlanishi: 1891 yilda I. A. Kablukov dissotsilanish jarayoniga D.I.Mendeleevning gidratlar nazariyasi asosida qarab, erigan modda ionlari erituvchi molekulalari bilan kimyoviy birikib, ionlarning gidratlarini hosil qiladi degan xulosaga keldi. SHu bilan birga I. A. Kablukov Arrenius nazariyasining suvdagi eritmalar bilangina cheklanishini kuzatdi. Agar modda uchun muvofiq erituvchi tanlansa, suvda noelektrolit bo‘lgan modda bunday erituvchida elektr tokini o‘tkazuvchan bo‘lishi mumkin.
Gidradlangan ionlar tarkibida suv molekulalarining soni o‘zgarmas va o‘zgaruvchan bo‘lishi mumkin. Bir molekula suvni tutib turadigan o‘zgarmas tarkibli gidrat hosil qiladi – bu gidratlangan proton Ilmiy adabiyotda u formula bilan tasvirlanadi va gidroksoniy ioni deyiladi.
Elektrolitik dissotsilanish nazariyasi nuqtai nazaridan olganda kislota, asos va tuzlarning xossalari.
Dissotsilanganda kationlar sifatida faqat vodorod kationlari hosil bo‘ladigan elektrolitlar kislotalar deyiladi.
Kislotalar. Suvda eriydigan barcha kislotalar dissotsilanadi. Bunda vodorod ioni bilan kislota qoldig‘i ioni hosil bo‘ladi:

Ko‘p negizli kislotalar bosqichli dissotsilanadi:

Kislotalarning umumiy xossalari, ya’ni nordon mazzaga ega bo‘lishi, indikator gangini o‘zgartirishi, kislotalar, kislotali oksidlar va tuzlar bilan reaksiyaga kirishuvi ulrninig dissotsiatsiyalanishi natijasida vodorod ionini hosil bo‘lishi bilan tushuntiriladi.
Kislotalarning asosliligini dissotsialanganda hosil bo‘ladigan vodorod kationlarining soni bilan aniqlanadi. Masalan: bir asosli kislotalar – bitta vodorod kationi hosil bo‘ladi; - ikki asosli, - uch asosli kislotalar, chunki dissotsialanganda tegishli ikkita va uchta vodorod kationi hosil bo‘ladi. Sirka kislota molekulasidagi to‘rtta vodorod atomidan faqat bittasi, karboksil guruppa - tarkibiga kiradigangina kation holida ajrala oladi.- - sirka kislota bir asoslidir. Ko‘p asosli kislotalar bosqich bilan dissotsialanadi.
birinchi bosqich
ikkinchi bosqich
uchinchi bosqich
Ko‘p asosli kislotalar asosan birinchi bosqich bo‘yicha, kamroq ikkinchi bosqich bo‘yicha va juda oz darajada uchinchi bosqich bo‘yicha dissotsialanadi. SHuning uchun, masalan ning suvdagi eritmasida molekulalari bilan birga (asta – sekin kamayib boradigan miqdorlarda) ionlar ham bo‘ladi.
Dissotsialanganda anionlar sifatida faqat gidroksid ionlar hosil bo‘ladigan elektrolitlar asoslar deyiladi.
Masalan:
Suvda eriydigan asoslar ishqorlar deyiladi. Ular ko‘p emas. Bular ishqoriy va ishqoriy er metallari asoslaridir.
Asoslarning kislotaliligi ularning gidroksil gruppalari soni bilan aniqlanadi. Masalan: - bir kislotali asos, - ikki kislotali asos, - uch kislotali asos va h.k. Ikki va ko‘p kislotali asoslar bosqich bilan dissotsialanadi:
birinchi bosqich
ikkinchi bosqich
uchinchi bosqich
Dissotsialanganda bir vaqtning o‘zida vodorod kationlarini va gidroksid-ionlarini hosil qiladigan elektrolitlar amfoter elektrolitlar yoki qisqacha amfolitlar deyiladi. Ularga suv, rux, alyuminiy, xrom gidroksidlari va ko‘pgina boshqa moddalar kiradi. Masalan: Suvda vodorod kationlari borligi tufayli kislota xossalari va ionlari borligi tufayli asos xossalari bir xil darajada ifodalangan.
Amfoter rux gidroksid ning dissotsialanishini ushbu tenglama bilan ifodalash mumkin:

Cuvda eriydigan asoslar uchun xos bo‘lgan barcha umumiy xossalar indikatorlar rangini o‘zgartirishi, kislotalar, kislotali oksidlar va tuzlar bilan reaksiyasi ularning dissotsiatsiyalanishidan hosil bo‘lgan ionlari tufaylidir.
Dissotsialanganda metallarning kationlari (shuningdek ammoniy kationi ) va kislota qoldiqlarining anionlari hosil bo‘ladigan elektrolitlar tuzlar deyiladi.
Masalan: ;
O‘rta va qo‘sh tuzlar ana shunday bir bosqichda dissotsialanadi.
Nordon, asosli va kompleks tuzlar bosqich bilan dissotsialanadi. Masalan:
Dissotsialanganda metall kationlari bilan birga vodorod kationi hosil qiladigan elektrolitlar nordon tuzlar deyiladi.

Dissotsialanganda kislota qoldig‘i anionlari bilan birga gidroksid anionlarini ham hosil qiladigan elektrolitlar asosli tuzlar deyiladi.
; Dissotsialanganda kopleks kation yoki kompleks anion hosil qiladigan elektrolitlar kompleks tuzlar deyiladi.
Dissotsialanish darajasi – bu ionlarga ajralgan molekulalar soni ning umumiy erigan moleklalar soni ga nisbatidir:
foyizlarda so‘ralsa formula quyidagicha bo‘ladi.
Elektrolitik dissotsialanish darajasi tajriba yo‘li bilan aniqlanadi va birning ulushlarda yoki protsentlarda ifodalanadi. Agar bo‘lsa, u holda dissotsialanish sodir bo‘lmagan, agar yoki 100% bo‘lsa, u holda elektrolit ionlarga to‘liq ajralgan bo‘ladi. Agar bo‘lsa, bu berilgan elektrolitning 100 molekulasidan 20 tasi ionlarga ajralganligini ko‘rsatadi. Dissotsialanish darajasi elektrolitning konsentratsiyasiga va temperaturaga bog‘liqdir. Elektrolitning konsentratsiyasi kamayganda, ya’ni u suv bilan suyultirilganda, temperatura ko‘tarilishi dissotsialanish darajasi ko‘payadi.
bu erda - dissotsialanish konstantasi, konsentratsiya.
ga teng bo‘ladi.
Agar ammoniy xlorid suvdagi eritmada tuz kabi bo‘lsa ( va ionlariga dissotsialanadi), u suyuq ammiada kislota xossalarini nomoyon qiladi – metallarni eritib, vodorod ajratib chiqaradi. Suyuq vodorod ftoridda yoki suvsiz sulfat kislotada eritilgan nitrat kislota asos sifatida ta’sir etadi. Bu dalillar elektrolitik dissotsialanish nazariyasiga mos kelmaydi. Ularning kislota va asoslarning protolitik nazariyasi tushuntirib beradi, bu nazariyani 1923 yilda bir – biridan bexabar holda daniyalik olim Brenstend bilan ingliz olimi Louri taklif etganlar.
Berilgan reaksiyada molekula yoki ionlari protonlar ajratib chiqaradigan moddalar kislotalar deyiladi. Molekula yoki ionlari protonlarni biriktirib oladigan moddalar asoslar deyiladi. Bunday moddalarning ikkalasi ham umumiy nom bilan protolitlar deb ataladi.

4-5.
1. Elеktr tоki tа`siridа yoki o`zi elеktr tоki hоsil qilib bоrаdigаn kimyoviy jarayonlаr elеktrоkimyoviy jarayonlаr dеyilаdi. Bundаy jarayonlаrni kimyoning elеktrоkimyo bo`limidа o`rgаnilаdi.

Mеtаllаrning elеktrоkimyoviy kuchlаnishlаr qatori. Mеtаllаrni ulаrning birikmаlаridаn boshqa mеtаllаr siqib chiqarishini N.N.Bеkеtоv mukаmmаl o’rgаngаn. N.Bеkеtоv mеtаllаrni kimyoviy аktivligini pаsаyib bоrishi tаrtibidа «siqib chiqarish qatori» dеb аtаlgаn qatorgа jоylаshtirdi. Hozirgi vaqtdа Bеkеtоvning siqib chiqarish qatori mеtаllаrning elеktrоkimyoviy kuchlаnishlаr qatori dеb аtаlаdi. Mеtаllаr bu qatorgа ulаrning stаndаrt elеktrоd pоtеnsiаllаri qiymatlаrining оrtib bоrishi tаrtibidа jоylаshtirilgаn:
Li, K, Ca, Na, Mg, Al, Mn, Zn, Fe, Ni, Sn, Pb, (H₂), Cu, Hg, Ag, Pt, Au.
Bu qator stаndаrt (nоrmаl) elеktrоd pоtеnsiаllаri qatori ham dеb аtаlаdi
Mеtаllаrning elеktrоkimyoviy kuchlаnishlаr qatorigа vоdоrоd ham jоylаshtirilgаn bo’lib, u qаysi mеtаllаr kislоtаlаrning suvdаgi eritmаlаridаn vоdоrоdni siqib chiqаrа оlishini aniqlаshgа imkоn bеrаdi. Bu qator elеktrоkimyoviy sistеmаning tutgan o’rni hamdа оksidlоvchi-qaytaruvchi qоbilyatini xarаktеrlаydi. Elеktrоd jаrаyonidа ishtirоk etuvchi hammа mоddаlаrning mаjmuаsi elеktrоkimyoviy sistеmа dеb tushunilаdi.
Galvanik elementlar deb- oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari natijasida kimyoviy energiyani elektr energiyasiga aylantirib beruvchi elektrokimyoviy sistemalarga aytiladi.¹
Galvanik elementlar boshqacha nom bilan kimyoviy tok manbalari ham deb aytiladi. Bular qatoriga akkumulyatorlar, batareyalar kiradi. Galvanik elementlarning ishlash prinsipini tushunish uchun mis-rux elementining hosil bo`lishi va ishlash mexanizmini o`rganamiz.
Gаlvаnik elеmеntni hаr хil mеtаllаr juftidаn hоsil qilish mumkin. Mаsаlаn, Dаniel-Yakоbi elеmеntidа ruх vа mis elеktrоdlаr tеgishlichа ZnSO₄ vа CuSO₄ tuzlаrini 1 mоlyar eritmаsigа tushirilgаn vа elеktrоdlаr gаlvаnomеtrlаr оrqаli tutаshtirilgаn.
Bundа elеktrоnlаr аktiv mеtаlldаn (Zn) nоаktiv mеtаlgа (Cu) tоmоn yo`nаlаdi. Аgаr elеktrоlit eritmаlаr o`zаrо birlаshtirilmаsа, ruх sulfаt eritmаsidа musbаt zаryadlаngаn Zn²⁺ iоnlаri, mis sulfаt eritmаsidа mаnfiy zаryadlаngаn SO₄^2- iоnlаri to`plаnаdi, bu esа prоtsеssning dаvоm etishigа qаrshilik ko`rsаtаdi. Shuning uchun ikkаlа idishdаgi eritmаlаr elеktrоlit eritmаsi bilаn to`ldirilgаn nаychа yoki yarim o`tkаzgich to`siq yordаmidа tutаshtirilаdi. Bu bilаn Zn<sup>2+</sup> kаtiоnlаri vа SO<sup>2-</sup><sub>4</sub> аniоnlаrining bir idishdаn ikkinchi idishgа diffuziyalаnishi tа`minlаnаdi vа nаtijаdа оksidlаnish–qаytаrilish prоsеssi dаvоm etаdi:
Zn⁰+Cu²⁺= Zn²⁺+ Cu⁰
Bu gаlvаnik elеmеntni quyidаgi elеktrоkimyoviy sхеmа bilаn yozish mumkin:
А(-)Zn²⁺+/ Zn// Cu²⁺+/ Cu(+)K
Аnоd Kаtоd
Bundаn ko`rinаdiki, аnоddа оksidlаnish prоtsеssi, kаtоddа qаytаrilish prоsеssi bоrаdi.
Gаlvаnik elеmеntning elеktr yurituvchi kuchi (e.yu.k.)ni аniqlаsh uchun elеktrоd pоtеntsiаl qiymаti kаttаsidаn qiymаti kichigi аyirib tаshlаnаdi
Kоntsеntrаtsiоn gаlvаnik zаnjirning e.yu.k. judа hаm kichikdir. Shuning uchun ulаr qiyin eriydigаn tuzlаrning (mаsаlаn AgCl) iоnlаr kоntsеntrаtsiyasini аniqlаshdа ishlаtilаdi.
Gаlvanik elеmеntlаrning ishlаshi bir хil mеtаllаrning boshqa mеtаllаrni ulаrning tuzi eritmаsidаn siqib chiqarishigа аsоslаngаn. Chunоnchi, ruх plаstinkаsi mis sulfаt eritmаsigа tushirilsа, quyidagi reaksiya bоrаdi:
0 +2 0 +2
Zn + Cu = Cu + Zn
Ruх qaytaruvchidir, chunki u elеktrоn bеrаdi. Bu yarim reaksiya quyidagichа ifоdаlаnаdi: 0 +2
Zn - 2e = Zn
Cu²⁺ mis kаtiоni оksidlоvchidir, chunki u elеktrоn qabul qilib оlаdi. Bu jаrаyon quyidagi yarim reaksiya bilаn ifоdаlаdi:
+2 0
Cu + 2e^- = Cu
Bu ikkаlа yarim reaksiya ruхning eritmаgа tеgib turgаn qismidа bоrib, elеktrоnlаr ruх аtоmlаridаn mis iоnlаrigа o’tаdi. Bu yarim reaksiyalаrni аyrim idishlаrdа оlib bоrish vа elеktrоnlаrni tаshqi zаnjir orqali o’tkazish mumkin. Оksilаnish-qaytarilish reaksiyasini bundаy аmаlgа оshirish nаtijаsidа reaksiya enеrgiyasi elеktr enеrgiyagа аylаnаdi.
Elеktr yurituvchi kuchni ham har bir yarim reaksiya uchun to’g’ri kеlаdigаn ikkitа kаttаlikni аyirmаsi dеb qаrаsh mumkin. Bu kаttаliklаr elеktrоd pоtеnsiаllаri dеb аtаlаdi.
Elеktrоd jаrаyonlаrining pоtеnsiаllаri mеtаllning tаbiаti (аktiv vа аktivmаsligi) gа, eritmаdаgi iоnlаrning kоnsеntrаtsiyasigа hamdа sistеmаning haroratigа bog’liqligi aniqlаndi. Bu bog’lanish Nеrnst tеnglаmаsi bilаn ifоdаlаnаdi;

Bu tеnglikdаgi Е – аyni elеktrоd pоtеnsiаli; Е_о – аyni elеktrоdning stаndаrt (nоrmаl) pоtеnsiаli; R – univеrsаl gаz dоimiysi; T – аbsоlyut harorat; n – reaksiyadа ishtirоk etuvchi elеktrоnlаr sоni; F – Fаrаdеy sоni (96500 Kl/mоl), C – mеtаll iоnlаrining kоnsеntrаtsiyasi (mоl/l).
Elеktrоd jаrаyonidа ishtirоk etuvchi mоddаlаrning kоnsеntrаtsiyasi (aniq аytgаndа аktivligi) 1 mоl/l gа tеng bo’lgandаgi elеktrоd pоtеnsiаli stаndаrt (nоrmаl) elеktrоd pоtеnsiаli dеb аtаlаdi.

1