D lutfullayeva, R. Davlatova, M. Saparniyazova

qattiqchilikni ko'rmas edingiz
(A.Qahhor). 3. - R a ’noni egasiga 
topshirmaguningizgacha,
- dedi Nigor oyim, - quyulmaydiganga 
о ‘xshaydi
(A. Qodiriy). 4. Tojiboy bir-ikki qadam oldinda bormoqda edi, 
ovozni eshitib ketiga qaradi, eshagini o'z holiga qo'yib yubordi... 
(S. Abdulla). 5. Chor tarafga angraya-angraya attorlikka о ‘taman 
(Oybek).
Fe’l
Musta-
qil-
nomus-
taqilligi
Ma’no
turi
0 ‘timli
-o‘tim-
sizligi
Nisbat
shakli
Bo'lish
-li-bo‘-
lishsiz
shakli
Funksio­
nal yoki 
katego­
rial 
shakli
Shaxs-
son
shakli
Mayl
shakli
Zamon
shakli
Sin-
taktik
vazi­
fasi
yugur­
dim
musta­
qil
yo‘nal-
ma
harakat
fe’li
o'tim-
siz
aniq
nisbati
da
bo‘lish
-li
funk­
sional
shakl
1 -shaxs, 
birlikda
xabar
mayli
o'tgan
zamon
kesim
3-amaliy ish. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun tuzilgan 
“Hozirgi o ‘zbek adabiy tili” darsligida (A.Nurmonov, A.Sobirov, 
Sh.Yusupova. Hozirgi o ‘zbek adabiy tili. - Toshkent: Ilm-ziyo, 2010. 2-k.) 
berilgan quyidagi mashqni ishlang.
53

---

319-mashq.
Fe’l nisbati yasovchi qo‘shimchalar o ‘zaro sinonimik 
qator hosil qiladiganlarini yozing. Ularga misollar keltiring.
*
Bilimingizni tekshirib ko‘ring!
Fe’l so‘z turkumi yuzasidan egallagan bilimingizni “Master” 
(tarmoqlash) usuli orqali tekshirib ko‘ring. Tarmoqlami davom ettiring va 
to‘ldiring.
m *
7
i
‘Fe’l” mavzusi bo‘yicha egallagan bilimlaringizni savollarga 
javob berish orqali tekshirib ko‘ring.
1. 0 ‘zbek tilshunosligida fe’lning morfologik belgi-xususiyatlari 
yuzasidan qanday nazariy qarashlar shakllangan?
2. Qanday vaqtda fe’llarning gapni shakllantira olish xususiyati 
namoyon bo‘ladi?
54

---

3. Fe’llar ma’no jihatdan qanday turlarga bo‘lib o ‘rganiladi?
4. Nutq va tafakkur fe’llari qanday farqlanadi?
5. Munosabat va ruhiy holat fe’llariga qanday fe’llar kiradi?
6. 0 ‘zbek tilidagi fe’llar tuzilishiga ko‘ra qanday turlarga bo‘lib 
o ‘rganildi?
7. 0 ‘zbek tilshunosligida fe’lning qanday grammatik kategoriyalari 
farqlanadi?
8. Fe’l zamoni va gap zamoni o‘rtasida qanday farq mavjud?
9. 0 ‘zbek tilshunosligida ko‘makchi va to‘liqsiz fe’llar qaysi tilshunos 
olim tomonidan maxsus tadqiq etildi?
10. Fe’lning tuslanishi, deganda nimani tushunasiz?
11. Fe’l gapda qanday sintaktik vazifalarda qoilanadi?
12. To‘liqsiz fe’llar qanday xususiyatlarga ega?
■f
R.Rasulovning “0 ‘zbek tili fe’llarining m a’no tuzilishi” 
(-Toshkent, 2001) kitobida berilgan fe’llaming tasnifi masalasiga 
munosabat bildiring.
S
“0 ‘z uyingni o'zing asraV’ mavzusida kichik ma’rifiy matn 
tuzing. Matnda qo‘llangan fe’llarning zamoni va maylini aniqlang.
S
“0 ‘zbek xalq maqollari” kitobidan holat fe’llari ishtirok etgan
10 ta maqol toping. Maqollar mazmunini sharhlang. Holat fe’llarining o ‘z 
yoki ko‘chma ma’noda ishlatilganligini aniqlang.
S
0 ‘zingiz yoqtirgan badiiy asarlardan nisbat ko‘rsatkichlari 
birdan ortiq qo‘llangan fe’llar ishtirokidagi gaplarni ko‘chiring.
UYGA VAZIFA
55

---

О Т SO ‘Z TU RK U M I
f -
^
1-amaliy ish. ‘‘T ushunchalar tahlili” metodi orqali 
mavzuga oid tayanch tushunchalarga izoh bering. 0 ‘qituvchingiz 
tomonidan berilgan qo‘shimcha ma’lumotlami 3-ustunga yozib oling.