D lutfullayeva, R. Davlatova, M. Saparniyazova

Olmoshlarning tuzilishiga ko‘ra turlari
92

---

Tahlil tartibi:
1. Olmoshning ma’nosiga ko‘ra turi aniqlanadi.
2. Olmoshning grammatik shakli ko‘rsatiladi.
3. Olmoshning tuzilishiga ko‘ra turi belgilanadi.
4. Olmoshning qaysi so‘z turkumi o‘mida qo'llanganligi aniqlanadi.
5. Olmoshning sintaktik vazifasi belgilanadi.
2-amaliy ish. 
Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun tuzilgan 
“Hozirgi o‘zbek adabiy tili” darsligida (A.Nurmonov, A.Sobirov, 
Sh.Yusupova. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. -Toshkent, 2010. 2-k.) berilgan 
quyidagi mashqni bajaring.
282-mashq. Matnni o‘qing. Olmoshlami topib, ularga tavsif bering.
Boshimga bir savdo tushdi-yu rahmatli otarnning o'z tilovatlarida: 
«Nohaq tuhmat, bemahal o'limdan о ‘zing asragin», deya qiladigan 
iltijolari qulog'im ostida jaranglab ketdi. Hamisha shunday: «Salomatlik 
qadriga yetmas — bemor bo ‘Imaguncha» deganlaridek, xom sut emgan 
notavon bandalar boshimizga biror kulfat tushmaguncha yoki peshanamiz 
biror yerga «taq» etib urilmaguncha, so ‘zning ham, nasihat va duoning 
ham qadriga yetmaymiz. Deyarli har kuni ro ‘baro ‘ bo ladigan 
oshnolarimiz pand berib, boshimiz malomatlarga qolganidan keyingina 
beg ‘ubor о ‘tgan kunlarimiz, beig ‘vo kechgan onlarimiz ко ‘zimizga to ‘tiyo 
b o ‘lib ко ‘rina boshlaydi. Faqat shundan keyingina tilimizdagi “tuhmat”, 
“bo ‘hton ” degan so ‘zlaming та ’nolarini ularning paydo bo ‘lish 
sabablarini qidirib qolamiz, faqat shundan keyingina kitob tokchamizda 
jimgina turadigan «Tafakkur gulshani»ning shu kungacha bilmagan 
sahifalarini ochamiz va ilgari e ’tibomi tortmagan hikmatlar dardimizga 
malhamdek yoqa 
boshlaydi: 
“Kaltafahmlar faqat 
odamlaming 
kamchiligini ко ‘radilar-u, fazilatlariga e ’tibor bermaydilar. 
Ular 
badanning nuqul gazak olgan a ’zosiga qo'nmoqchi b o ‘layotgan 
pashshaga о ‘xshaydilar. Bo ‘hton hamyaxshi odamlargayopishadi".
Ha, ming afsuski, tuhmat balosi ham yaxshilarning, biror sohada 
omadi chopib, ishi yurishib qolganlarning gardaniga yopishadi. Yana
93

---

mevali daraxtga tosh otiladi! Bunga misol izlab ovora bo'lmasligimiz 
uchun Fitrat, Cho ‘Ipon, Abdulla Qodiriy, Usmon Nosirlar taqdirini bir bor 
eslab qo ‘yishning о ‘zi kifoya. Xalqimizning bu asl farzandlari eng birinchi 
navbatda, g ‘arazgo‘y, toshbag'ir, qora yurak hamkasblarining qurboni 
bo'ldilar. O'zbek adabiyotining yorqin yulduzlari bo‘Igan bunday 
jahonshumul iste 'dodlar hasadgo ‘y va g ‘alamis hamkasblarining bo ‘htoni 
tufayli bu yorug ‘ olamni bag ‘ri xun bo ‘lib о ‘tkazishga, otashin so ‘zlarini 
bo ‘g ‘izlarida olib ketishga majbur bo'ldilar. Xo'sh, tuhmat shu qadar 
jirkanch illat ekan, unga qarshi qanday chora qo ‘llagan та ’qul? 
Bizningcha, choralarning eng birinchi va eng osoni - tuhmatchining 
so'zini tinglamaslikdir. Zero, shariat hukmiga binoan g ‘iybatning 
sherigidir. 
U 
g'iybatchini inkor qilib, gapini bo ‘I is hi, mavzuni boshqa 
yoqqa burish bilangina bu gunohdan qutulib qoladi.