D tojiboyeva, A. Yo‘ldoshev maxsus fanlarni o'qitish metodikasi

§. Masala-mashqlar va ularni nazariy darslarda qo'llash

0‘quvchi-talabalarning puxta bilim olishlari, iqtisodiy fanlarni chuqur o‘rganishlarining eng samarali metodlardan biri masala va mashqlardan foydalanish qanday ahamiyatga ega ekanligini ko‘rib chiqdik. 0‘qituvchi masala va mashqlarni o‘quv jarayonida turli shakllarda ishlatishi mumkin.
0‘qituvchi dars berishga tayyorlanar ekan, mavzuni o‘qishda qo‘llaydigan metodlarini, jumladan, masala, mashqlarni chuqur o‘ylab, ulardan qanday tarzda foydalanishni ko‘z o'ngiga keltirishi zarur.
Masala va mashqlar iqtisodiy kategcriya, qonunlami sifat xarakteristikasi bilan birga miqdor aloqalarini ham o‘zida mujas- samlashtirishi bilan muhim rol o'ynaydi.
Masala va mashqlar hisob-kitob qilishni taqozo qiladi. Bu esa o‘quvchi-talabalarning aniq miqdorlar, raqamlar yordamida qonun va kategoriyalarni tushunishini osonlashtiradi. Chunki, iqtisodiyotni nazariy jihatdan o‘rganishda, ko‘pincha, ilmiy abslraksiyadan foy- dalaniladi. Ko‘pchilik o'quvchi-talabalar ilmiy abstraksiya metodini tezda tushunishmaydi.
Masala va mashqlardan nazariy darslarda foydalanishga ikki nuqtayi nazardan yondashish mumkin:

1. 
   Akademik litsey, kasb-hunar kollejlaridagi iqtisodiyotni nazariy jihatdan o‘rganadigan fanlar: «Iqtisodiy bilim asoslari»; «Iqtisodiyot asoslari», oliy o‘quv yurtlarida o‘rganiladigan «Iqtiso­diyot nazariyasi» fanlarini o'rganishda masala, mashqlardan foy­dalanish.
   
2. 
   Barcha iqtisodiy fanlardan nazariy dars o‘tishda masala, mashqlardan foydalanish.
   

Masala, mashqlar uchun quyidagi qoidalar umumiy hisobla­nadi: *

1. 
   Nazariy darslarda masala, mashqlardan foydalanish me’yorini bilish zarur.
   

Masala, mashqlardan keragidan ortiq foydalanilsa, nazariy ma- salalarni yoritishga vaqt yetmay qoladi.

2. 
   Ma’ruza darsi uchun qisqa vaqtda yechiladigan masala tuzgan yoki tanlagan ma’qul.
   

3. 
   Ma’ruzada qo'yilgan masala, mashqni oxirigacha yechish shart emas. Ba’zan masala, mashqni maruza jarayonidan boshlab, mustaqil ravishda davom ettirishni talabalarga topshirish mumkin. Ma’ruza jarayonida 0‘qituvchi masala, mashqni doskada yoki og'zaki shaklda yechishi mumkin. Ularni oldindan ko'rgazmali qurol yoki tarqatma material sifatida tayyorlanadi.
   

Masalan, firma faoliyati va uni baholashni o'rganishda foyda- ning qanday taqsimlanishini ko'rsatuvchi masalani yechish mum­kin:
Firmaning o'z mahsulotlarini sotishdan olgan tushumi 4,5 mil­lion so'm. Mahsulotni tayyorlash uchun sarflangan umumiy xara- jatlar 4 million so'mni tashkil etadi. Olingan foydaning 18 foizi soliqqa, qolgan yarmi dividendga to'lanadigan bo'ldi. Foydaning qolgan qismini 50 foizi ishlab chiqarishni kengaytirish uchun sarf- lanadigan bo'ldi. Foyda normasini, soliq va dividend miqdorini, investitsiyaga ajratilgan mablag' miqdorini hisoblang.
Bu masalani yechish o'quvchi, talabalarga foyda, dividend va boshqa tushunchalami puxta o'zlashtirishlariga yordam beradi.
Dars jarayonida birinchi navbatda foyda miqdorini aniqlash zarur: u 4,5 mln. so'm - 4 mln. so'm = 0,5 mln so'mga teng. Endi foyda normasibi topamiz. Foyda normasi P_n= (foyda x 100%) : xarajatlar;
Masalamiz b o'icha P„= (0,5 mln. so'm x 100%) : 4 mln. so'm = 25% ga teng.
Hisoblarni bajarish jarayonida foyda normasini o'qituvchi tu­shuntirib beradi. Qolgan hisoblarni talabalarning o'zlari bajarib, boshqa tushunchalami mazmuni eslatib o'tiladi. Bu yerda talabalar diqqatini bilvosita (egri) soliqlarga ham qaratib o'tish zarur.
Qaysi mavzuda, qanday tarzda masaladan foydanishni o'qituvchi hal qiladi.

4. 
   Ma’ruza jarayonida qo'llaniladigan masala, mashqlar doimo real ma’lumotlar asosida bo'lishi shart emas. Unda shartli raqam- lardan foydalanish mumkin.
   

Masalan, doimiy va o'zgaruvchan xarajatlarning farqini ko'rsatish uchun quyidagicha masala tuzish mumkin:
Tikuvchilik kichik korxonasida oy davomida 200 dona erkaklar ko'ylagi tikildi. Tikish uchun quyidagi xarajatlar qilindi.
Xomashyo xarajatlari 300 000 so'm.
Energiya xarajatlari 40 000 so'm.
Asbob-uskunaning amortizatsiya to'lovlari 100 000 so'm. Transport yollash uchun xarajatlar 30 000 so'm.