D. Y. Yormatova
Download 1.24 Mb. Pdf ko'rish
|
ekologiya tadqiqot usullari va jihozlari (1)
V
W t bu yerda, Wsuv sarfi; Vsuv quyiladigan idishning hajmi; tidishning suv tolishi uchun sarf bolgan vaqt. Agarda kichik ariqdan yoki buloqdan chiqayotgan suv ostiga 20 litrli idish qoyib, u idish sekundda toldi deb faraz qilsak, bu holda suv sarfi mana bunday boladi: 20 2 / 30 . = − = V l W l sek t l Demak, sekundiga suv 2 litrdan sarf boladi. Ushbu usul bilan aniqlangan suvning sarfi aniq boladi. Vositali suv sarfini olchash guruhiga kiradigan usullarda sarfi olchanmaydi, balki suv oqimining bazi bir elementlari olchanib, suv sarfi shular asosida hisoblab chiqariladi. Suv sarfini aniqlashning ushbu usullarini oquvchilar oz kuchlari bilan bajarishlari mumkin. Suvni tejash, uni asrab- avaylash va sarflash ishlariga kirishish talabalar ongiga singdirilishi lozim. Kolning rejasini olish Suv toplanib turgan kolni koz bilan chamalab, rejasini olish usuli eng oddiy usullardan biri hisoblanadi. Bu usulning qulayligi shundaki, u juda tez bajariladi va maxsus asboblar talab qilmaydi, aniqlash uchun ruletka va ortacha qadam zarur, bur- chaklar esa kompas bilan aniqlanadi. 248 Kolning rejasini olish uchun uning shunday ikki nuqtasi tanlab olinadiki, u yerdan kolning hamma joyi yaxshi korinib tursin. Belgilangan joyning birida turib, planshetni shimolga moljallash va ozi turgan joyni planshetga belgilash kerak. Songra kol atrofida tanlangan buyumlar yonalishi chiziladi. Keyin planshet ikkinchi joyga kochiriladi. Buning uchun dastlabki joyda turib, planshet moljalini buzmagan holda ikkinchi nuqta tomon chiziq yonaltirib olinadi. Oraliqdagi masofa olchab, masshtab bilan rejada belgilanadi. Ikkinchi joyga borib planshetni moljallab olgandan keyin, birinchi joyda turib, chiziqlardan buyumlar tomon yana chiziqlar otkazilishi kerak. Chiziqlarning kesishgan joylari moljallab togri chiziq otkaz- gan buyumlar bolganligi uchun osha buyumlarga nisbatan kolning qirgoq chiziqlari otkaziladi. Ana shunda kolning rejasi tayyor boladi. Kol suvining haroratini olchash Kol suvining harorati yuqori qatlamda oddiy termometr bilan olchansa, suvning pastki qatlamidagi harorat maxsus batometr bilan olchanadi. Batometr chuqurlikka tushiriladi, bunda batometr malum chuqurlikka yetgach, uning ogzi ochiladi va ichiga suv toladi. Suvni tortib olgandan song suv harorati termometr bilan olchanadi. Agarda kollejda batometr bolmasa, bu holda oquvchilar shisha yoki plastik idishlardan foydalanishlari mumkin. Idishning hajmi kamida 1 litr bolishi kerak va unga santimetrlarga bolingan iðni boglab, yana bir idish va iðni pastga tortadigan yuk osib qoyilib, suvga tashlanadi. Ogziga boglangan iðning 10 sm yuqorisidan idishning ogziga togri keladigan tiqin boglanadi. Shu tariqa batometr tayyor boladi. Idish kerakli chuqurlikka tushgandan song iðni biroz tortib qimirlatilsa, tiqin ochilib ichiga suv kiradi va iðni tortib, olib chiqilgan suvning harorati termometrlar bilan olchanadi. Yuqorida korsatilgan tajribalarni kopgina kollejlarda oqituvchilar va oquvchilarning say-harakatlari bilan bajarish mumkin. 249 18-laboratoriya mashguloti Òabiiy oqar suvlarni tekshirish usullari Òabiiy suvning sifat korsatkichlari tahlil qilinganda, uning tarkibidagi bir qator moddalar aniqlanadi. Shundan suvdagi tuzning umumiy miqdori, suvning muhiti, undagi organik mod- dalar, Cl ioni, SO 2 4 ioni, temir moddasi borligi va suvning qattiqligi kabi xususiyatlari organiladi. Malumki, istemol qilinadigan yoki dalalarni sugorishda foydalaniladigan suv tarkibida turli moddalar miqdori ruxsat etilgan korsatkichlardan oshib ketmasligi kerak, aks holda har ikki jarayonda ham insonlarning sogligiga va shu bilan birgalikda atrof-muhit himoyasiga zarar yetadi. Suv insonlar tomonidan kuniga 2,22,5 litr miqdorda istemol qilinadigan mahsulotlar turiga kiradi. Shuning uchun ichadigan suvimiz toza bolishiga harakat qilishimiz lozim. A. Suvdagi tuzlarning umumiy miqdorini aniqlash. Ushbu tajribaga kirishishdan oldin qolimizda yilning barcha fasllarida olingan suvning namunasi bolishi kerak, demak, bu ishga oldindan tayyorgarlik koriladi. Òajriba uchun asbob va mate- riallar tarozi, chinni kosacha, 500 ml.li menzurka, elektr plita, suv hammomi, quritish shkafi va tekshiriladigan suv namunalari kerak boladi. Dastlab chinni kosacha tarozida tortiladi va tekshiriladigan suvdan 50 ml olchab olinib, shu kosachaga solinadi. Solingan suvning uchdan ikki qismi buglatiladi. Qolgan qismi tuzlar isrof bolmasligi uchun suv hammomida buglatishga qoyiladi. Kosachaga chokkan chokmaning ogirligi ozgarmaguncha 102°C da quritish shkafida quritiladi. Kosacha ichidagi chokma birgalikda tarozida tortiladi va 50 ml suvda qancha tuz eriganligi aniqlanadi. Shunday qilib, suv tarkibidagi tuzning foiz miqdori aniqlanadi. Bu usul juda oddiy va har qanday kollejda bajarilishi mumkin bolgan tekshirish usullaridan biri hisoblanadi. Suvning muhitini aniqlash. Stakanga suv solinib, uning ichiga kok lakmus qogozi solinadi. Shu suvdan biroz olib, probirkaga 250 solinib, qaynatiladi va yana lakmus qogozi tashlanadi, agarda qogozning rangi ozgarmasa, bu holat suvda karbonat angidrid borligini bildiradi. Qizil lakmus qogozi solinganda u kokarsa, suv tarkibida ammiak borligini korsatadi. Organik moddalarni aniqlash. Buning uchun ikkita probirka olib, biriga 56 ml distillangan suv, ikkinchisiga tekshirilayotgan suvdan 56 ml quyiladi. Har qaysi probirkaga bir tomchidan kaliy permanganatning 0,5 % li eritmasidan qoshiladi. Agarda probirkadagi suvda pushti rang hosil bolsa, unda organik birik- malar borligini korsatadi. Qancha tomchi kaliy permanganat qoshilganiga qarab, organik moddalar qoshimchasining miqdori aniqlanadi. Cl ioni borligini aniqlash. Òekshirilayotgan suvga bir tomchi kumush nitrat eritmasidan quyiladi, agarda suv tarkibida xlorid moddalar bolsa, probirkadagi suv loyqalanadi. SO 4 2 ioni borligini aniqlash. Laboratoriya sharoitida tekshi- rilayotgan suvga bariy xlorid eritmasi tasir ettirilganda, pro- birkadagi nitrat kislotada erimaydigan quyqa hosil bolishi unda sulfatlar borligini bildiradi. Òemir borligini aniqlash. Òekshirilayotgan suvning 34 ml.ga 2 ml konsentrlangan nitrat kislota qoshiladi va Fe 2+ ioni Fe 3+ ionigacha 23 minut qaynatiladi. Qaynab bolgandan keyin ammoniy rodanit eritmasidan 34 tomchi qoshiladi. Ularda eritma qizil rangga kirsa, suvda temir moddasi borligi aniq boladi. B. Suvning qattiqligini aniqlash. Ushbu kuzatishlar osongina oquvchilar tomonidan bajariladi. Chunki oquvchi qattiq suv degan tushunchani yaxshi bilib olishi kerak. Qattiq suv tushunchasi bu yerda kochma manoni anglatadi. Suv qattiq bolib, pichoq bilan kesiladigan darajada qattiq emas, balki kimyoviy tarkibi bilan qattiq hisoblanadi. Oquvchilar suvning qattiqligini aniqlash jarayonida eritma tayyorlash, tomchilarni sanash, umuman, kimyoviy tajribalar olib borish sohasida tajribalari oshadi. Suvning qattiqligini aniqlashda eng oson va tez usul tekshi- rilayotgan suvga malum konsentratsiyali sovun eritmasi ara- 251 lashtirib, 5 minutgacha ochmaydigan pufakchalar hosil qilishdir. Odatdagi natriyli sovun suvda erigan tuzlar bilan reaksiyaga kirishib, erimaydigan kalsiy stearinat hosil qiladi. Kalsiyning suvda erigan barcha tuzlari kalsiy stearinatga aylangach, chayqatil- ganda kopik hosil qiladigan sovunli eritma hosil boladi. Suvning qattiqligi qancha katta bolsa, piðetkadan tomchilatib, qoshi- ladigan sovunli eritma shuncha kop ketadi. Sovunli eritmaning har 5 tomchisi qattiqlikning bir daraja- siga togri keladi. Suvning qattiqligi deb, 1 litr suvdagi kalsiy va magniy eruvchan tuzlarining milligramm ekvivalentlarda ifo- dalangan miqdoriga aytiladi. 1 mg-ekv qattiqlik 1 litr suvda 20,04 mg Ca 2+ yoki 12,16 mg Mg 2 borligini korsatadi. 1 g.dagi milligramm-ekvivalentni suvning qattiqlik darajasiga va aksincha, darajani milligramm-ekvivalentlarga aylantirib, qaytadan hisoblash uchun quyidagi nisbatdan foydalaniladi: 1 litrdagi 1 mg-ekv 2,8 ga teng (aslida 1 qattiqlik 0,366 mg-ekv.ga teng deb qabul qilingan). Milligramm-ekvivalent tushunchasi bilan birga kollejda suvning qattiqligini aniqlashda daraja tushunchalaridan foydalanish mumkinligini tavsif qilish mumkin. Bunda talabalarga darajalarni qayta hisoblab, qattiq- likning yangi olchov birligi 1 litrdagi milligramm-ekvivalentga aylantirib korsatiladi. Yumshoq suvning qattiqligi 10° gacha bolishi takidlanadi. Ortacha qattiq suv 1020° gacha, qattiq suv 20°30° gacha boladi, juda qattiq suv 30° dan yuqori boladi. Òabiatda ohakli tog jinslari bilan qoshilgan suvlarning qattiqligi bazan 80° gacha bolishi mumkin, bunday suvlar ishlatishga yaroqsiz. E s l a t m a . Òajriba jarayonida ishlatiladigan sovun erit- masi quyuqligi 60 % li bolishi kerak. Sovunli eritma biroz qizdirib, qaynatmasdan tayyorlanadi. Bu tajriba xato chiqmasligi uchun ikki-uch marta bajariladi va malum bir tumandagi barcha suv havzalaridan namunalar olib tekshirib koriladi. Olingan natijalar asosida qattiq suvlarning diagrammasi tuziladi. Kerakli asbob va materiallar. Òarozi, qisqich, 100 ml.li olchov silindri, 100 ml.li ogzi keng kolba (tiqin va piðetka), 252 250 ml.li 4 ta konussimon kolba, 60 % li kirsovun va suvning bir necha xil namunalari. Òajribani bajarish. Kirsovun maydalanib, undan 5 g aniq tarozida tortib olinadi. Òortib olingan sovunning hammasi 100 ml.li kolbaga solinadi. Sovunning 10 % li eritmasini tay- yorlash uchun lozim boladigan suv miqdori hisoblanadi. Distillangan suvning kerakli miqdori olchov silindrida ol- chab, kolbaga solingach, ilib turgan sovunning hammasi eritiladi. Olchov silindrida distillangan suvdan 100 ml olchab olinib, 250 ml.li kolbaga quyiladi. Kolbaga piðetkadan 5 minutgacha ochmaydigan kopik hosil bolguncha sovunli eritma tomiziladi, bunda tomchilar sanab turiladi. Kolba hamma vaqt chayqatib turiladi. Olchov silindrida tekshiriladigan suvdan 100 ml olchab olinib, 250 ml.li kolbaga quyiladi. Kolbaga avval distillangan suvda kopik hosil bolguncha qoshilgan miqdorda sovunli eritma tomiziladi, songra tomchilatib, 5 minutgacha ochmay- digan kopik hosil bolgunicha sovunli eritma tomiziladi. Òomchilar sanab turilib, kolba doimo chayqatiladi. Sovunli eritmaning har 5 tomchisi qattiqlikning taxminan bir darajasiga togri kelishini bilgan holda tekshirilayotgan suvning qattiqligi aniqlanadi. Buning uchun tekshirilayotgan suvda kopik hosil qilish uchun sarf bolgan sovunli eritma tomchisining umumiy sonidan distillangan suvda kopik hosil qilish uchun sarf bolgan sovunli eritma tomchisi sonini ayirish kerak. Chiqqan natija 5 ga bolinsa, darajalarda ifodalangan suvning qattiqligi kelib chiqadi. Ushbu tajribani otkazish uchun katta miqdorda xarajat talab qilinmaydi yoki har qanday ustaxonada suv boyicha olib boriladigan tajribalar uchun zarur jihozlarni tayyorlab olish mumkin. Otkaziladigan har bir tajriba oquvchida qiziqish uygotishi shubhasizdir. Ozi yashab turgan hududida tuproq, suv, osim- liklar, hayvonlar va tabiatning boshqa tirik organizmlari haqida alohida bir tushunchaga ega bolishni har bir oquvchi bilishni istashi turgan gap. Òajribalarni olib borishda va oquvchilarga yetkazishda fan oqituvchilari masul bolishlari kerak. 253 ÒEST SAVOLLARI 1. Biosfera sozining manosini ayting: a) havo; b) tabiat; d) hayot; e) suv. 2. Litosfera sozining manosini ayting: a) qattiq tog jinslari shari; b) yer shari; d) materik; e) yer yadrosi. 3. Atmosfera necha qatlamdan iborat? a) 7 ta; b) 5 ta; d) 6 ta; e) 4 ta. 4. Atmosfera qatlamlarini aniqlang: a) termosfera, noosfera, gidrosfera, ionosfera, mezosfera; b) troposfera, stratosfera, mezosfera, termosfera, ekzosfera; d) litosfera, gidrosfera, mezosfera, ionosfera, geosfera; e) biosfera, ekzosfera, stratosfera, termosfera, ionosfera. 5. Atmosfera sozining manosini aniqlang: a) havo shari; b) hayot shari; d) suv shari; e) tabiat. 254 6. Sayyoramizda termik rejimni tartibga solib turuvchi regulator: a) litosfera; b) atmosfera; d) troposfera; e) gidrosfera. 7. Geografik qobiq elementlari: a) suv; b) havo; d) tuproq; e) hammasi togri. 8. Yer kurrasida tirik organizm tarqalgani biosfera haqidagi talimot asoschisi: a) V.I. Vernadskiy; b) J.B. Lamark; d) V.L. Sukachev; e) S.I. Vavilov. 9. Yer kurrasidagi eng yirik suv manbayi: a) dengizlar; b) kollar; d) okeanlar; e) muzliklar. 10. Gidrosferadagi chuchuk suv resurslarining eng yirigini ayting: a) muzliklar; b) tuproqdagi namlik; d) yerosti suvlari; e) daryolar. 11. Ekomonitoring nima? a) baholash; b) kuzatish va nazorat; d) taxmin; e) boshqarish. 255 12. Mikroiqlim: a) relyef; b) tuproq tiplari; d) osimliklar qoplami; e) hammasi togri. 13. Ekologik meyor mutlaq buzilganda tuproqning buzilish tezligi 1 yilda necha foizni tashkil etadi? a) 0,5 % dan kam; b) 0,5 % dan 2 % gacha; d) 2 % dan 4 % gacha; e) 4 % dan kop. 14. Umumiy maydon toliq ekologik buzilgan deb hisoblanganda necha foizni tashkil qiladi? a) 5 %; b) 5 % dan 20 % gacha; d) 20 % dan 50 % gacha; e) 50 % dan ziyod. 15. Ekomonitoringning asosiy vazifalari: a) kuzatish va nazorat; b) taxmin qilish; d) boshqarish; e) hammasi togri. 16. Birinchi bolib organiladi: a) umumbashariy; b) mintaqaviy; d) lokal; e) hammasi togri. 17. Mezorelyefga nimalar kiradi? a) jarlar; b) chuqurliklar; d) choqqilar; e) a, b, d. 256 18. Mikrorelyef nima? a) chuqurlik; b) donglik; d) kundalar; e) hammasi togri. 19. Hududning makrorelyefiga nimalar kiradi? a) suv oqadigan oqariqlar; b) qir-adirlar; d) daryo vohalari, togoldi zonalari; e) a, b, d. 20. Ekotizim buzilganligi qanday guruhlar bilan belgilanadi? a) dinamik va statistik; b) ekologik; d) biologik; e) geografik. 21. Chang deganda nimani tushunasiz? a) havo tarkibida mavjud bolgan qattiq zarrachalar tizimi chang deyiladi; b) havo tarkibidagi suyuq modda zarrachalar tizimi chang deyiladi; d) havo tarkibidagi barcha moddalarning harakatlanishi chang deyiladi; e) barcha javoblar togri. 22. Havo tarkibidagi modda zarrachalarining olchamiga kora, changlar necha guruhga bolinadi? a) tort guruhga; b) besh guruhga; d) uch guruhga; e) olti guruhga. 257 23. Qanday changlar suniy changlar deyiladi? a) sanoat korxonalaridan insonning bevosita yoki bilvosita tasiri natijasida hosil boladigan changlar; b) osimlik changlari; d) hayvonot changlari; e) koinot changlari. 24. Chorvachilik korxonalaridan atmosfera havosiga, asosan, qanday zararli moddalar chiqariladi? a) changlar; b) gazlar (NH 3 , CO 2 , SO 2 , CH 4 ); d) uglevodorodlar; e) yuqumli kasalliklarni tarqatuvchi mikroblar. 25. Atmosfera havosi tarkibida necha % kislorod bor? a) 80 %; b) 70 %; d) 20,95 %; e) 50 %. 26. Kislorod tirik organizmlar hayotida qanday ahamiyatga ega? a) ovqat hazm qilish; b) nafas olish; d) nafas chiqarish; e) modda almashinuvi. 27. Antropogen omillar tasiri: a) insonlarning tasiri; b) tabiatning tasiri; d) osimliklarning tasiri; e) hayvonlarning tasiri. 258 28. Atmosferaning ifloslanishida qanday chiqindilar eng kop hisoblanadi? a) sanoat chiqindilari; b) avtotransport chiqindilari; d) kommunal chiqindilar; e) qishloq xojaligi chiqindilari. 29. «Smog» nima? a) shamol esmasdan iflos havoning bir necha kun turib qolishi; b) hidlanish; d) haroratning kotarilishi; e) achchiq tuman (zaharli gaz). 30. Avtomobilning chiqindi gazlari tarkibida necha xil kimyoviy modda bor? a) 100; b) 153; d) 200; e) 105. 31. Ekologik xavfsizlik nima? a) soglom, toza va qulay tabiiy sharoit; b) chiqindilar, tutunlar; d) ifloslangan tabiiy sharoit; e) texnogen, kimyoviy tasirlar. 32. Ekologik tahdid deganda nimani tushunasiz? a) zarar yetkazadigan tabiiy va texnogen hodisalar; b) tozalik, gozallik, ozodalik; d) ofat, falokat, xatar; e) a va d javoblar togri. 33. Ekologik tahdidlar necha darajaga ajratiladi? a) 2 (mahalliy, milliy); b) 3 (mahalliy, milliy, regional); 259 d) 1 (global); e) 4 (mahalliy, milliy, regional va global). 34. Ozbekiston Respublikasining «Òabiatni muhofaza qilish togrisida»gi Qonuni qachon qabul qilingan? a) 1992-yil 9-dekabrda; b) 1990-yil 18-iyulda; d) 1992-yil 14-iyunda; e) 1992-yil 8-yanvarda. 35. Ekologiya sohasida huquqbuzarlik sodir etilganda qanday mamuriy jazo choralari qollanilishi mumkin? a) jarima; b) mamuriy huquqbuzarlikni sodir etish quroli hisoblangan yoki bevosita shunday narsa bolgan ashyoni musodara qilish; d) muayyan shaxsni unga berilgan maxsus huquqdan (masalan, ov qilish huquqidan) mahrum etish; e) hammasi togri. 36. Ekologik jinoyat sodir etishda aybli deb topilgan shaxslarga nisbatan qanday jazolar qollanilishi mumkin? a) jarima; b) axloq tuzatish ishlari; d) qamoq, muayyan huquqdan mahrum qilish; e) hammasi togri. 37. Barqaror rivojlanish nima? a) hozirgi avlodlar hayotiy ehtiyojlarini kelgusi avlodlar ehtiyojlarini qondirishga zarar yetkazmasdan amalga oshi- riladigan rivojlanishi tushuniladi; b) bioxilma-xillikning sonini kamaytirish; d) chol hududining kengayib borishi; e) ozon qatlamining yemirilishi va har xil kasalliklarning kelib chiqishi. 260 38. Hozirgi vaqtda tabiatni muhofaza qilish sohasidagi hamkorlik qanday asosiy shaklga ajratiladi? a) atrof-muhitni muhofaza qilish va resurslardan oqilona foydalanishga qaratilgan ikki tomonlama va kop tomonlama shartnoma va konvensiyalar; b) xalqaro ekologik tashkilotlar faoliyati; d) a va b javoblar togri; e) xalqaro ilmiy-amaliy anjumanlar. 39. Ozbekiston Respublikasi ekologiya sohasidagi xalqaro hamkorlik borasida BMÒga nechanchi yilda teng huquqli azo bolgan? a) 1992-yil 2-martda; b) 1991-yil 1-dekabrda; d) 1992-yil 4-yanvarda; e) 1992-yil 15-noyabrda. 40. Uzluksiz ekologik talim qanday bolmogi zarur? a) 1-bosqich oilada va maktabgacha talim muassasalarida; b) 2-bosqich maktab, akademik litsey va kasb-hunar kollej- laridagi ekologik talim; d) 3-bosqich oliy oquv yurtlaridagi talim; oliy talimdan keyingi bosqich kadrlarni qayta tayyorlash va muntazam ravishda malakasini oshirib borish; oliy bosqich magis- tratura, doktorantura; e) hammasi togri. 41. Atrof-muhitni muhofaza qilish masalalari Ozbekiston Res- publikasi Konstitutsiyasining qaysi moddalarida yoritilgan? a) 50, 54, 55 va 100-moddalarida; b) 40, 44, 53-moddalarida; d) 76, 59, 45-moddalarida; e) 65, 54, 67-moddalarida. 261 OROL DENGIZI BOYICHA BILIMLARNI MUSTAHKAMLASH UCHUN SAVOLLAR ♦ Orol dengizining qurib borish sabablarini korsating. ♦ Orol dengizining hozirgi holati qanday? ♦ Orol dengizini saqlab qolish yuzasidan olib borilayotgan chora-tadbirlarni bayon eting. ♦ Orol dengizini saqlab qolish yuzasidan xalqaro tashkilot- larning amaliy ishlarini ayting. ♦ Orol dengizi va uning atrofidagi ijtimoiy-ekologik vaziyat qanday? ♦ Orol dengizi qurigan qismining tabiiy sharoiti togrisida nimalarni bilasiz? ♦ Orol dengizini inqirozdan qutqarishning qanday yollarini belgilash mumkin? ♦ Orolboyi aholisining ichimlik suvi, tibbiy xizmatlar bilan taminlanishi qanday? ♦ Orol boyidagi vaziyatning osimlik va hayvonot dunyosiga tasirini tushuntiring. ♦ Orol dengizi qurishidan kelib chiqadigan saboqlarga nimalarni aytish mumkin? 262 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Ozbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. Ò., «Ozbekiston», 1999. 2. I.A. Karimov. Ozbekiston XXI asr bosagasida. Ò., «Ozbekiston», 1997. 3. Ozbekiston Respublikasida atrof tabiiy muhit muhofazasi va tabiiy resurslardan foydalanishning holati togrisida. Milliy maruza. Ò., 2006. 4. Þ.È. ×èðêîâ. Îñíîâû àãðîìåòåoðîëîãèè. Ë., 1988. 5. Í.Ñ. Íàçàðîâ. Îõðàíà îêðóæàþùåé ñðåäû è ýêîëîãè- ÷åñêîå âîñïèòàíèå ñòóäåíòîâ. Ì., 1989. 6. Â.Ï. Àíòîíîâ. Óðîêè ×åðíîáûëÿ: ðàäèàöèÿ, æèçíü, çäîðîâüe. Ê., Îáùåñòâî Çíàíèå ÓÑÑÐ, 1989. 7. Ç.Ì. Àêðàìîâ è äð. Ïðîøëîå, íàñòîÿùåå è áóäóùåå Àðàëü- Download 1.24 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling