D. Y. Yormatova
Download 1.24 Mb. Pdf ko'rish
|
ekologiya tadqiqot usullari va jihozlari (1)
,
3 1 5 , 9 0 1 6 , 5 7 , 2 1 0 0 8 7 5 8 1 5 , 4 8 Yillar Korsatkichlar 77 7-jadval Dunyo boyicha suv zaxirasi 7.2. Suv otlarini organish Suvning indikatori sifatida suv otlaridan foydalanish yoki suv otlarining turlari, soni, kop yoki kam uchrashini bilish ular osadigan suv havzasi haqida aniq malumotlar olish imkonini beradi. Suv otlari turlariga qarab osadigan joylar bor. Qaysi joyda toza suvlar bolsa, shu joyda suv otlarining malum bir turlari yaxshi osadi va kopayadi. Kozga ularning hammasi bir xil bolib koringani bilan aslida ular juda xilma-xil, shuning uchun suvni organmoqchi bolgan mutaxassis suv otlarini i r a l a z v a h v u S - p o t v u S n a g n a l , n o d y a m m k n l m 2 g n i n v u S ,i m j a h m k g n i m 3 a d z i o f a g i s a r i x a z o y n u D y i m u m u a g a r i x a z % , n a t a b s i n k u h c u h c a g r a l v u s % , n a t a b s i n i n a e k o o y n u D 3 , 1 6 3 0 0 0 8 3 3 1 5 , 6 9 i r a l v u s it s o r e Y 8 , 4 3 1 0 0 4 3 2 7 , 1 r a l v u s k u h c u h c , n a d n u h S 0 3 5 0 1 6 7 , 0 1 , 0 3 i g il m a n q o r p u T 2 8 5 , 6 1 1 0 0 , 0 5 0 , 0 r a l r o q a v k il z u M 2 , 6 1 4 6 0 4 2 4 7 , 1 7 , 8 6 i r a l k il z u m it s o r e Y 1 2 0 0 3 2 2 0 , 0 6 8 , 0 i r a l v u s l o k k u h c u h C 4 2 , 1 1 9 7 0 0 , 0 6 2 , 0 i r a l v u s l o k r o h S 2 8 , 0 4 , 5 8 6 0 0 , 0 i r a l v u s k il q o q t o B 8 6 , 2 5 , 1 1 8 0 0 0 , 0 3 0 , 0 i r a l v u s r a l o y r a D 2 , 8 4 1 1 , 2 2 0 0 0 , 0 6 0 0 , 0 v u s i g a d a r e f s o m t A 0 1 5 9 , 2 1 1 0 0 , 0 4 0 , 0 v u s i g a d r a l m z i n a g r O 1 , 1 1 0 0 0 , 0 3 0 0 , 0 i s a r i x a z y i m u m u g n i n v u S 6 , 4 8 9 5 8 3 1 0 , 0 0 1 g n i n v u s k u h c u h C i s a r i x a z y i m u m u 2 , 9 2 0 5 3 3 5 , 2 0 , 0 0 1 78 bilishi va tushunchaga ega bolishi faqat ishni ijobiy tomonga boshlaydi, xolos. Òoza, zararlanmagan suvlarda suv otlarining ayrim turlari osadi, qayerda suv otlari bolsa, demak, osha joy- dagi suv manbalari toza va ifloslanmagan boladi. Suvni organmoqchi bolganda, avval: 1) suvning oqib turganligini bilish lozim; 2) suv yaqinida yuksak osimliklarning yoki daraxtlarning osishiga etibor berish; 3) suv ichida suv otlarining bolishi; 4) suv otlari suv tubiga oz ildizlari bilan tabiiy ravishda birik- kan bolishi; 5) suvning rangi ozgarmagan bolishi kabi korsatkichlarga etibor beriladi. Suv otlari orqali suvni baholash uchun maxsus 5 balli shkala ishlab chiqilgan, tekshirish uchun namuna olinganda uch- raydigan suv otlari, ular ichida eng kop tarqalganlari, domi- nant turlar va ularning saprobliligi hisobga olinadi. Polisaprob suv havzasida infuzoriyalar, bakteriyalar, xlorella, politoma va xlamidona kabi keraksiz suv otlarining turlari kam miqdorda uchraydi. Polisaprob suv otlari osayotgan hududlarga organik ifloslangan suv tashlanmalari kelib tushadi va shu joydagi suv sekin-asta ifloslangan suvga aylanadi. Mezosaprob hududda suv otlarining turli xillari juda kop uchraydi, ammo beta-mezosaproblar osuvchi suv havzalarida suv otlarining turlari kop bolgani bilan suv otlari soni alfa- mezosaprob suv otlariga qaraganda kamligi bilan ajralib turadi. Alfa-mezosaprob suv otlari mavjud hududlardagi holat shun- day ogirki, bu suvlar juda ifloslangan bolib, bu havzalarga sanoat korxonalari yoki kanalizatsiya suvlari kelib tushadi, natijada bu suvlar foydalanishga mutlaqo yaroqsiz holga kelib qoladi. Beta-mezosaprob suv otlari osgan hududlardagi suvlar nisbatan toza, ifloslanish bu yerlarda tabiiy, shuning uchun tarkibida turli gidrobiontlar bor. Bu suvlarni ham toliq tahlil qilib korilsa, ular tarkibida ham zaharli suv otlarini topish mumkin. 79 Yer yuzida eng kam uchraydigani oligosaprob suv otlari bolib, ular mavjud suv havzalarida suvlar tiniq, toza, keraksiz organik moddalar bilan ifloslanmagan, bunday suvlar oziq- ovqat sanoati va qishloq xojaligi uchun bemalol foydalanishga yaroqli. Oligosaproblar toglardan chiqib keladigan buloqlar, daryo irmoqlari, toshlar tagidan jildirab kelayotgan suvlarda uchraydi. Suvning tarkibi organilayotganda faqat ularning turlari emas, balki mol-kolligi ham aniqlanib, ularni belgilab olish uchun alohida koeffitsiyent (indeks) tuzish mumkin. Òurlarning mol- kolligini saproblik korsatkichlariga kopaytirish orqali koeffitsiyent aniqlanadi, masalan, oligo = 1, beta = 2, alfa = 3, poli = 4. Yuqoridagi xususiyatlariga qarab, suv havzasining ichida suv otlarining har xil saprobligi aniqlanadi, shu orqali tozaligi haqida xulosa beriladi. 4-rasm. Suv otlarining turlari: 1politoma; 2xlorella; 3evglena; 4entomorflar (ichak tayoqchalari); 5monorafidium; 6ingichka stegioklonium; oligosaproblar: 7mikro- sterias; 8kosmarium; 9sinura. 1 2 3 5 6 7 4 8 9 80 5-rasm. Alfa-mezosaprob suv otlari: 1qisqa ossillatoriya; 2buyuk ossillatoriya; 3iðli ignasimon; 4xlami- donas; 5pardali iðli; 6siklotella menegini; 7xlamidonas ataktogamli; 8gonium pektoraniy; 9ignali klosterium. 6-rasm. Beta-mezosaprob suv otlari: 1kok-yashil mikrosistis; 2pediasrium; 3mikrotinium; 4aktinasrium; 5akladofora (umumiy korinishi); 5b kladofora bitta hujayra; 6tabelariya; 7spirogira. 1 2 3 9 4 7 5 6 8 1 2 3 4 7 a 6 5 b 81 Òabiiy oqar suvlarning tozaligini bilmoqchi bolganda, avvalo, ularda yashaydigan suv hasharotlari turlari va turlarining kop- ozligi aniqlanishi kerak. Malumki, hamma hasharotlar ham duch kelgan suvlarda yashab, kopayib ketavermaydi, ming yillik evolutsiya natijasida har bir tirik organizm alohida bir muhitga moslashadi. Òoza suv havzalarida yashaydigan hasharotlarga quyidagilar kiradi: vesnyanok, vislokrilok va rucheyniklar. Organilishi lozim bolgan suv havzasida yashovchi umurt- qasiz hayvonlarni ham suv otlariga oxshab uchraydigan turlari soniga, kop-kamligiga qarab, biotik indeksini belgilash zarur. Biotik indeksi aniqlangan bolsa, osha suvdan nima uchun, qaysi maqsadda foydalanish zarurligi ayon boladi. Eng baland qiymatga 7-rasm. Beta-mezosaprob suv otlari: 1donli melozira; 2Italiya melozirasi; 3oddiy diatoma; 4fragilariya; 5ignali sinedra; 6tik qomatli asterionella; 7tort dumli ssenedesmus. 1 2 3 4 5 6 7 82 ega biotik indeks 10 soni bilan belgilanib, bu korsatkich suvning ekologik jihatdan toza, sifatli ekanligini bildiradi, suv oz tarkibida kerakli miqdorda bioelementlar va kislorod saqlashini, ozida zaharli gazlar va kimyoviy birikmalar uchramasligini hamda bunday suvlar turli nokerak hasharotlar kam yashashini tamin- laydi. Suvning biotik indeksini aniqlash uchun, avval suvdan maxsus asbob orqali namuna olinadi. Namunada suv bilan birga ozroq mayda qum, tuproq va hasharotlar ham bolgani maqul, suv olganda ichiga nima tushsa, oshalar birgalikda olinishi kerak. Namunada qanday hasharot uchragan bolsa, alohida ajratib olinib, maxsus emal vannachadagi toza suvga solinadi. Ajratilgan hasharotlar sinchiklab, turlari va guruhlariga qarab bolinadi, hasharotlar kop hollarda bir-birlariga oxshaganligi uchun kuzatuvchi osib qoyilgan maxsus rasmlardan foydalanishi mumkin. Avval namuna uchun eng kop uchraydigan turlar, keyin ularga yoldosh bolib yashovchi hasharotlar turi ajratib olinadi, chunki suvda yashovchilar oz muhitidan kelib chiqib, sharoitga moslashadi. 8-jadval Suv tubidagi umurtqasizlarning chuchuk suvlar ekotizimiga qarab, biotik indeksini aniqlash Organilgan suv namunasida uchragan hasharotlar turi, guruhi, guruhchalar ularga birikkan avlod, oila, sinflarga ajratiladi. Masalan, guruhcha deganda rucheynikov oilasi, xironomidlar oilasi, ploskix maloshchetinkovix kolchesov, qurtlarning har bir turi, shilliqlar, molluskalar, qisqichbaqasimonlar, ninachilar, chivinlar, qon- gizlar, suv kanalari va boshqalar tushuniladi. Hasharot guruhlari, i m o n g n i n r u T a n o d , r a l r u t n a g i d y a r h c u p o k g n E g n i n r u T i g il d u j v a m r u t a h c e n r i B i h s il o b r u t r i b t a q a F d u j v a m 83 kop uchraydigan turlarining biotik indeksini yuqoridagi jadvalning vertikal va gorizontal kesishgan joyidan topish mumkin. Masalan, suv havzasidan bir vesnyanokning bir necha turi va 15 guruhga mansub suv tubida yashovchi topilsa, ularni birinchi gorizontal qatorda, vertikal qatorning 6 raqamida belgilab, ular kesishgan joyda 9 raqamini koramiz. Demak, ushbu suv havzasining biotik indeksi 9 raqami bilan belgilanadi. Suv havzasida shunday turlar borki, ular suvning toza yoki notoza ekanligini belgilaydi. Uchraydigan hasharot turlariga qarab, suvning istemolga yaroqli ekanligini aytish mumkin. Ushbu uslub asosida oqituvchi oz talabalari bilan birgalikda ozlari yasha- yotgan hudud suvini olib tekshirib korishlari va suv haqida kerakli malumotlarni ekoxaritaga kiritishlari lozim. 8-rasm. Chuchuk suv molluskalarining korinishi. 84 Chuchuk suvlar molluskalarisuvning tozaligini bildiruvchi bioindikatorlar. Suv tabiatdagi barcha tirik organizmlar kabi ozini saqlab turishga doimo harakat qiladi. Har qanday ogir sharoitda ham suv ozida yashab turgan ekotizim uchun ozini 9-rasm. Kichik daryo va kollarda yashovchi hasharotlar olamining korinishi. 85 javobgar sezadi va biologik yollar bilan ozini ozi tozalab turadi. Suvning tozalanishi bir necha omillarga: suvning kop- kamligiga, oqish tezligiga, suvning kimyoviy tarkibiga, uning haroratiga va boshqa bir qator omillarga bogliq. Bu vaqtda sanitariya talablari yuqori darajada bolishiga hech kim kafolat bera olmaydi. Mavjud bolgan sanitariya meyorlari suv havzalariga tash- lanadigan suvlarning tarkibida zararli moddalar miqdori juda kam bolishi lozimligini talab qiladi. Suv havzalaridagi iflos- langan suvlarga malum bir miqdorda boshqa joylardan toza suvlarning qoshilishi natijasida suvlar 4050 % tozalanishi mumkin. Ifloslangan suvlarni toliq tozalash ishlarini olib borish uchun qilinadigan xarajatlar miqdori juda katta boladi. Daryo suvlarining ozini ozi tozalashini tezlashtirish uchun suniy havo yuborish yoki aeratsiya usulini qollash samara beradi. Ushbu holatda suvdagi tirik organizmlarning biologik rivojlanishi tezlashadi. Daryo va kol suvlariga toza suvlarni aralashtirib, tozalash eng kam xarajat qilish imkonini beradi. Daryoga qoshiladigan suv miqdorini oldindan bilib, shunga qarab ish olib borish yoki shuncha miqdordagi suvni tayyorlash mumkin. Qoshiladigan suvning koeffitsiyentini aniqlash zarur. Buning uchun maxsus jihozlar orqali oqib tushadigan va chiqib ketadigan suv miqdorini aniq bilish lozim. Buning uchun osha joyda qurilma jihozlanadi, chiqib ketadigan suv miqdori doimo bir xil bolishi kerak. Qurilmaning teshiklari yerdan bir metr balandlikda bolib, suv bir xil meyorda chiqib va kirib turishi kafolatlanadi. Chiqib ketadigan suv oqimga mos bolishi kerak. Suvni aralashtirib tozalashda katta suv omborlaridan maxsus nasoslar yordamida suvlar olinib, ifloslangan havzaga solinganda tozalash ishlari tezlashadi. Suvning tozalanishida suvdagi kislorodning suvning ozini ozi tozalashining tez borishida katta ahamiyatga ega. Suv tozalanishi uchun suvda erigan kislorod yetarli darajada bolishi zarur, kislorod bu jarayonning borishini tezlashtiradi. Suv havzasida ikki jarayon boradi, birinchidan, kislorodning oz- lashtirilishi natijasida organik moddalarning minerallashuvi 86 borsa, ikkinchi tomondan, tirik organizmlarning nafas olishi natijasida kislorodning zaxiralari hosil bolishi kuzatiladi. Suv havzasida kislorodning ishlatilishi va hosil bolishiga reaeratsiya deyiladi. Suvdagi kislorod rejimi suvning harorati baland yoki pastligiga bogliq. Suvdagi haroratning kotarilishi tufayli kislorodning iste- mol qilinishi oshadi, bu vaqtda reaeratsiya hodisasining tezlashishi kuzatilmaydi. Yoz mavsumida kislorodning ishlatilishi kop va tez bolib, daryo suvlarida kislorod miqdori kam boladi. Ammo yozda kislorod miqdori suvda kam bolsa ham, undan yaxshi foydalaniladi. Qish faslida kislorodning kamligi boshqa bir hodisada korinadi kislorod, asosan, suvning yuza qismida toplanadi, qishda daryo va kollar muzlagandan song baliqlar va tirik orga- nizmlar uchun kislorod taqchilligi seziladi, suv usti muz bilan qoplangach, kislorod yetishmasligi tufayli, tirik organizmlar nobud boladi. Qish mavsumida muz qoplamlari reaeratsiya jarayonini mutlaqo toxtatib tashlashi bois, suv tarkibida erigan kislorod miqdori kamayib ketadi. Bu vaqtda tirik organizmlarni halokatdan saqlab qolish uchun aeratsiya ishlarini olib borish kerak. Buning uchun, eng avvalo, suv yuzasidagi muz qatlamini olib tashlash lozim. Ana shunda suvning tarkibi yaxshilanib, qulay sharoit paydo boladi. Suv omborlarida yuza qismida boladigan shamollarning tasirida boradigan sirkulatsiya tufayli suv oz-ozidan kislorod bilan boyitilib turiladi. Ushbu holat suvdagi planktonlar yoki baliqlarning oziqalari yaxshi rivojlanishiga sabab boladi. Ammo shamollar tezligi uzoq davom etsa, u holda suvning tarkibi ozga- rishi mumkin. Bu vaqtda suvning zichligi oshib boradi. Suvlar zichlashganda havzadan kotarilishi qiyin kechadi, ular doimo bir joyda turishidan, suvning pastki qatlamlaridagi tirik organizm- larning yashashi uchun noqulay vaziyatlar vujudga keladi. Natijada osimlik va hayvonlar qoldiqlari toplanib, ularning chirishi tufayli serovodorodli birikmalar suvda toplanib qoladi. Oxir-oqibatda suvning kislorodsizlanishi va tarkibining yanada ifloslanishiga olib keladi. 87 Suv havzalarining kislorodga bolgan taqchilligini yechish uchun suniy aeratsiya ishlarini olib borish zarur. Ana shundagina planktonlarning yashashiga qulay vaziyat kislorodli muhit vujud- ga kelib, baliqlar yil boyi oziqalar bilan taminlanishiga sharoit paydo boladi. 7.3. Suv havzalarining bakterial ifloslanishi Ushbu turdagi ifloslanish eng xavfli ifloslanishlardan biri hisoblanadi. Ayniqsa, kundalik turmushda qollanadigan suvning bakteriyalar bilan zararlanishi ogir oqibatlarga olib keladi. Chunki ichimlik suvi orqali turli xil ogir kasalliklar tarqalishi mumkin. Suv orqali tif, vabo, ichburug va boshqa kasalliklarning tarqalishi kopchilik hollarda kuzatilgan. Sanitariya meyorlariga kora, ichimlik suvlari hech qachon oz tarkibida kasallik tarqatuvchi bakteriya, virus va zamburuglarni saqlamasligi kerak. Bunday suvlarni kundalik turmushda, oziq-ovqat tayyorlashda, chomilishda, ekinlarni sugorishda ishlatish qatiyan man etiladi. Suv havzasida bakteriyalar sonini kamaytirishga erishish bilan suvning ozini ozi tozalashga sharoit yaratib berish mumkin. Ammo suv bakteriyalardan ozini ozi tozalashi haqida aniq fikr haligacha yoq. Kopincha, ozini ozi tozalash jarayonida suv havzalarida suvlar kamayganda bakteriyalar soni bir martaga oshganligi kuzatilsa, keyinchalik ular soni bakteriyalarning olishi tufayli kamaygani kuzatiladi. Ayniqsa, suv havzalarida suvlar boshqa toza suv bilan aralashtirilganda, bu holat kuzatiladi. Chunki chetdan kelgan suvlar bilan qoshilib kelgan bakteriyalar yangi joyda kopayishi qandaydir qonunlarga asosan tezlashadi. Malumotlarga kora, suvlarda suv saprofitlari va ichak tayoqchalarining bolishi kuzatiladi. Kopgina ichak kasalliklarini chaqiruvchi bakteriyalar suv havzalarida juda yaxshi kopayadi, chunki suvlarda ularning kopayishi uchun qulay sharoit yetarli boladi. Kopgina kasalliklarni chaqiruvchi patogen mikroblar, qorin tifi va vaboni chaqiruvchi mikroblar suv tubidagi eng noqulay sharoitda ham uzoq vaqt yashaydi. 88 Suvning bakteriyalardan ozini ozi tozalash jarayoni, ayniqsa, yoz va kuz mavsumlarida kop kuzatiladi. Masalan, suvda 24 soat- dan song bakteriyalarning maksimal miqdoridan 50 % qolsa, 72 soatdan song 10 %, 96 soatdan song bakteriyalardan bor- yogi 0,5 % i qoladi. Fizik omillarning tasiri. Ifloslangan suvning tozalanish jarayoni, odatda, katta suv havzalariga boshqa toza oqib turgan suvlarni aralashtirish yordamida kechadi. Bunda suvning tarkibida organik moddalarning tarkibi suyuqlashadi va suvda yashayotgan turli xil mikroblarning kopayishiga noqulay sharoit vujudga keladi. Òoza suvdagi muhit ularga salbiy tasir korsatadi va ularning kopayishi qiyinlashadi. Natijada soglom muhit yuzaga keladi. Suvlar aralashgan paytda suv tagida chokib yotgan va suvda erimaydigan organik moddalar, noorganik birikmalar va bakte- riyalar suv yuzasiga kotarilib chiqqanda nobud boladi. Mikro- organizmlarga ultrabinafsha nurlarning tasiri natijasida bakteriya va mikroblar nobud bolib, suvda oz-ozidan tozalanish jarayoni yuz beradi. Ushbu xildagi tozalanish tabiiy tozalanish usullaridan biri hisoblanadi. Masalan, kuz boyi toxtab, harakatsiz yotgan daryo yoki kollarga yomgir yoki bahorda erigan qor suvlarining qoshilishi fizik tozalanish uchun sharoit yaratib beradi, yogin suvlari eng qulay va arzon tarzda oz-ozidan kelib qoshiladi va suvlarning tozalanishiga sharoit yaratadi. Aslida butun dunyodagi suvlarning tozalanish usullaridan eng kop qollanadigan yoki oddiy tarzda boradigan usul ham shu hisoblanadi. Kimyoviy usullarning tasiri. Suvlarning bu usul yordamida tozalanishi antropogen omillarning tasirida yuz bergan iflosla- nishlarni bartaraf qilish jarayonida boradi. Qaysi joylarda kimyoviy sanoat korxonalaridan tashlanayotgan chiqindilar miqdori juda Download 1.24 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling