D. Y. Yormatova
Download 1.24 Mb. Pdf ko'rish
|
ekologiya tadqiqot usullari va jihozlari (1)
98
2 4 9 1 1 7 , 2 5 4 4 0 1 7 , 4 6 3 4 9 1 9 7 , 2 5 9 4 0 1 1 , 5 6 4 4 9 1 1 7 , 2 5 4 4 0 1 7 , 4 6 5 4 9 1 8 7 , 2 5 8 4 0 1 0 , 5 6 6 4 9 1 0 9 , 2 5 6 5 0 1 6 , 5 6 7 4 9 1 9 7 , 2 5 9 4 0 1 1 , 5 6 8 4 9 1 6 5 , 2 5 5 3 0 1 0 , 4 6 9 4 9 1 8 6 , 2 5 2 4 0 1 6 , 4 6 0 5 9 1 2 8 , 2 5 1 5 0 1 2 , 5 6 1 5 9 1 2 7 , 2 5 5 4 0 1 7 , 4 6 2 5 9 1 9 6 , 2 5 3 4 0 1 6 , 4 6 3 5 9 1 6 8 , 2 5 3 5 0 1 4 , 5 6 4 5 9 1 2 1 , 3 5 5 6 0 1 7 , 7 6 5 5 9 1 6 1 , 3 5 7 6 0 1 8 , 7 6 6 5 9 1 2 2 , 3 5 7 7 0 1 2 , 8 6 7 5 9 1 9 1 , 3 5 4 7 0 1 0 , 8 6 8 5 9 1 6 1 , 3 5 7 6 0 1 8 , 7 6 9 5 9 1 8 2 , 3 5 7 7 0 1 4 , 8 6 0 6 9 1 0 4 , 3 5 3 8 0 1 9 , 8 6 1 6 9 1 9 2 , 3 5 9 7 0 1 5 , 8 6 2 6 9 1 7 9 , 2 5 0 6 0 1 9 , 5 6 3 6 9 1 1 6 , 2 5 8 3 0 1 3 , 4 6 4 6 9 1 9 4 , 2 5 0 3 0 1 8 , 4 6 5 6 9 1 1 3 , 2 5 9 1 0 1 1 , 3 6 6 6 9 1 9 8 , 1 5 3 9 9 7 , 1 6 7 6 9 1 7 5 , 1 5 4 7 9 9 , 0 6 8 6 9 1 4 2 , 1 5 2 5 9 1 , 0 6 9 6 9 1 9 2 , 1 5 5 5 9 2 , 0 6 0 7 9 1 3 4 , 1 5 4 6 9 5 , 0 6 1 7 9 1 6 0 , 1 5 0 4 9 7 , 9 5 2 7 9 1 4 5 , 0 5 9 0 9 9 , 8 5 3 7 9 1 2 2 , 0 5 1 9 8 4 , 8 5 99 4 7 9 1 5 8 , 9 4 0 7 8 9 , 7 5 5 7 9 1 1 0 , 9 4 2 2 8 7 , 6 5 6 7 9 1 7 2 , 8 4 9 7 7 7 , 5 5 7 7 9 1 3 6 , 7 4 2 4 7 6 , 4 5 8 7 9 1 6 0 , 7 4 3 1 7 9 , 3 5 9 7 9 1 5 4 , 6 4 0 8 6 9 , 2 5 0 8 9 1 5 7 , 5 4 4 4 6 7 , 1 5 1 8 9 1 8 1 , 5 4 6 1 6 7 , 0 5 2 8 9 1 9 3 , 4 4 4 7 5 3 , 9 4 3 8 9 1 5 5 , 3 4 2 3 5 7 , 7 4 4 8 9 1 5 7 , 2 4 9 9 4 2 , 6 4 5 8 9 1 4 9 , 1 4 6 6 4 6 , 4 4 6 8 9 1 0 1 , 1 4 2 3 4 8 , 2 4 7 8 9 1 9 2 , 0 4 1 0 4 1 , 1 4 8 8 9 1 5 7 , 9 3 0 8 3 9 , 9 3 9 8 9 1 8 0 , 9 3 4 5 3 4 , 8 3 0 9 9 1 4 2 , 8 3 3 2 3 4 , 6 3 1 9 9 1 6 5 , 7 3 9 9 2 8 , 4 3 2 9 9 1 0 2 , 7 3 6 8 2 9 , 3 3 3 9 9 1 * 5 9 , 6 3 8 7 2 2 , 3 3 4 9 9 1 * 0 6 , 6 3 6 6 2 5 , 2 3 5 9 9 1 * * 1 1 , 6 3 0 5 2 3 , 1 3 6 9 9 1 * * 8 4 , 5 3 0 3 2 7 , 9 2 7 9 9 1 * * 0 8 , 4 3 0 1 2 0 , 8 2 8 9 9 1 * * 4 2 , 4 3 4 9 1 6 , 6 2 9 9 9 1 * * * 0 8 , 3 3 1 8 1 4 , 5 2 0 0 0 2 * * * 0 3 , 3 3 9 6 1 9 , 3 2 1 0 0 2 1 , 2 3 2 4 1 1 , 1 2 2 0 0 2 8 0 , 1 3 2 2 1 5 , 8 1 3 0 0 2 8 9 , 0 3 0 2 1 2 , 8 1 4 0 0 2 2 7 , 0 3 5 1 1 6 , 7 1 I z o h : * toliqsiz malumotlarga kora; ** kuzatish malumotlari yoq, darajasi va maydoni SANIGMI tomonidan dengizdagi suv hajmi boyicha hisoblangan; *** darajasi va maydoni SANIGMI tomonidan Katta dengizdagi suv hajmi boyicha hisoblangan. 100 7.4. Biologik omillar tasiri Suv havzalaridagi ushbu turdagi tozalash tabiiy tozalash hisoblanadi, barcha suv havzalarida million yillar davomida ushbu usullar orqali suvlar tozalanib boradi. Bunda suvdagi gidrobiontlar orasida ozaro murakkab jarayonlarning borishi natijasida suv tozalanadi. Gidrobiontlar deganda suvli muhitda yashashga moslashgan osimliklar va hayvonlar turkumi tushuniladi. Ularga mikroblar, kok-yashil suv otlari, oddiy suv otlari, bakterio- faglar va boshqalar kiradi. Suv havzalarini oqar suvlar, sanoat korxonalarining chiqin- dilari ifloslaganda saprofit mikroblarning kopayishiga qulay sharoit yuzaga keladi, ular ozlariga eng oddiy va murakkab birikmalarni biriktirib, ularni barcha turdagi avtotrof organizm- larning (nitrifikatsiya jarayonlarining borishi, oltingugurt, temir bakteriyalarining va suv otlarining oziqlanishi uchun qulay holga keltiradi) yashashi uchun sharoit yaratib beradi. Suv havzalarida moddalarning erishi yoki tozalanishi, asosan, mikrob- larning tasirida boladi. Suv havzalarida, dengiz, daryo va kollarda yashovchi kok suv otlari hamda ayrim bakteriyalar ozlaridan suvga tushadigan mikroblarni oldiruvchi antibiotik moddalarni ishlab chiqaradi. Ushbular qatoriga insonlarda turli yuqumli kasalliklarni qoz- gatuvchi virus va bakteriyalarni ham qoshish mumkin. Ayniqsa, dengiz suvlarida kasallik chaqiruvchilarni oldiruvchi antagonist dengiz viruslarini uchratish mumkin boladi, dengizlarning suvi tez tozalanadi. Stafilokokk va ichak tayoqchalari dengiz suvlarining tasirida tez olib ketadi. 2010-yil aprel oyida AQSHning Meksika korfazida neft qazib olayotgan kompaniyaning aybi bilan juda katta miqdordagi neft mahsulotlari bir necha oy davomida Òinch okeanga tashlandi va shu atrofdagi barcha tirik organizmlarga katta zarar yetkazdi, chunki neft mahsulotlari suv yuzini 10 sm qalinlikda qoplab, kislorod taqchilligini keltirib chiqardi. Shu hududda yashaydigan barcha flora va fauna, qushlarga katta zarar yetdi, shuncha qalinlikdagi neft miqdorini qol bilan tozalab olishning mutlaqo 101 imkoni yoq edi. Neft qoldiqlari tolqinlar, shamollar va boshqa tabiiy tasirlar yordamida yanada koproq joylarni qamrab oldi. AQSH gazetalari oradan bir yarim oy otgandan song, suv ozini ozi tozalayotgani haqida xabar berdi. Odamlarning tasirisiz suvda qaytadan biologik jarayonlar boshlangani, unda suv otlari va boshqa qirilib ketgan organizmlarning paydo bola boshlashi suvda tiklanish imkoni mavjudligini korsatadi. Suv ham barcha tirik organizmlar kabi doimo yangilanib, ozini saqlab qolishga harakat qiladi. Oddiy organizmlar suv havzalaridan kolloidlarni, mikrob- larni va patogen mikroblarni oziga singdirib oladi. Malumotlarga kora, bir dona infuzoriya 1 soatda 30000 dona mikrobni ozlashtirar ekan. Halok bolgan bir hujayralilar va suv otlari, oz navbatida, saprofit bakteriyalarga oziqa boladi. Gidrobiontlarning ishlash mexanizmi yoki antimikrob ish- larni bajarishi turlicha bolib hisoblanadi. Ayrimlari bakteriyalarni birdaniga oziga sorib olsa, ayrimlari esa ozlaridan suv havzasiga tasir qiluvchi moddalarni chiqarib, ular orqali mikroblarni yoqo- tadi. Suv havzalarini tozalashda barcha gidrobiontlar togridan togri ishtirok etadi, ammo bu yerda asosiy rolni suvdagi mikro- flora hal qiladi, mikrofloraning son va sifat jihatdan ozgarishlari suvdagi organik moddalar miqdoriga qarab ozgarib boradi. Suv ifloslanishining saproblik holati havzaning xarakteri bilan olchanadi organik moddalar konsentratsiyasiga, ularning minerallashuv darajasiga va undagi mikroorganizmlarning tarkibi va xossalariga bogliq. Suvlarning saprobligi yoki ifloslanish darajasi uch holatda bolishi mumkin: ♦ polisaprob; ♦ mezosaprob; ♦ oligosaprob. Polisaprob hududlar (juda qattiq ifloslangan) bu suvlar organik moddalar bilan ifloslangan bolib, bu suvlarning 1 ml.da mikroorganizmlar soni bir necha milliondan oshib ketadi. Bular orasidan inson organizmida turli kasalliklarni chaqiruvchi bakte- riyalar ham joy oladi, yana ayrimlari achish va bijgish jarayon- larining tezlashuvida ishtirok etadi. 102 Mezosaprob hududlar (ortacha ifloslangan) deb oksidlanish jarayonida organik moddalarning minerallashuvi va nitrifikatsiya korinishlariga aytiladi. Bu suvlarning 1 ml.da bakteriyalar soni bir necha yuz mingdan oshadi, ammo shuni aytish kerakki, bakteriyalar soni bu suvlarda ancha kam boladi. Oligosaprob hududlar (toza suvli hududlar) bu suvlarda organik moddalar bolmaydi. 1 ml suvda bakteriyalar soni onlab yoki yuzlab bolishi mumkin, bu suvlar tarkibida oltingugurt va temir saqlovchi bakteriyalar kop boladi. Shunday tarkibga ega bolgan suvlarda ozini ozi tozalash imkoni ulardagi mikroorga- nizmlarning tarkibi va sonidan kelib chiqib shakllanadi. 7.5. Òermal ifloslanish va uni tozalash Suv yer yuzidagi eng qimmatbaho mineral bolib, uning ornini hech narsa bosa olmaydi. Osimliklar, hayvonlar va odam organizmining 6080 % i suvdan iboratdir. Suv juda koplab tirik organizmlarning yashash joyi bolib xizmat qiladi, ular suvda tugiladi, yashaydi, oziqlanadi va oz hayot jarayonini tugatadi. Bundan tashqari, suv yer yuzidagi iqlim va undagi ozgarishlarni belgilaydi. Atmosferani zararli moddalardan tozalaydi, tog jinslarini va ayrim minerallarni eritadi, tozalaydi, ishqorlaydi va ularni bir joydan ikkinchi joyga olib borishda xizmat qiladi. Suv inson uchun tiriklik hayotida barcha oziq-ovqatlardan eng ustuni hisoblanadi, u energiya manbayi, transport vositasi, mahsulotlar olish uchun xomashyo, tozalovchi, avtomobillarni sovituvchi va boshqa bir qator vazifalarni bajaradi. Keyingi yillarda suvni toza saqlash muammosi yildan yilga murakkablashib bormoqda, hozirgacha fanga 2,5 mingdan oshiqroq yol bilan tabiiy suvlar ifloslanishi malum. Ushbu holat, avvalo, inson sogligiga salbiy tasir qilsa, ikkinchidan, suvda yashovchi barcha tirik organizmlarga tasir qiladi. Shu- ningdek, suvdagi osimliklarning yashashiga ham tasir korsatadi. Suvga tasir qiluvchi zararli moddalar faqatgina neft va turli zaharli moddalar bolib qolmasdan, respublikamizda paxta 103 dalalaridan oqib chiqqan mineral ogitlarning qoldiqlari bolishi mumkin. Chunki dalalarga solingan mineral ogitlarning kopchiligi erimasdan qaytib oqib chiqib ketadi, ular butun ekotizimga zarar yetkazadi. Ifloslanishning katta miqdori isigan suvlar yoki termal suvlar evaziga boladi. Sanoat korxonalari va issiqlik elektr stansiyalaridan tashlangan suvlar daryo va kollar- ning suvini isitishi natijasida talafot yuz beradi. Eng yirik elektr stansiyalari suvlarni ozi tashlagan issiq suvlar orqali ifloslantiradi. Elektrni buglar yordamida olish samara bermaydi, bunda toshkomirlarni yoqish orqali olingan energiya- ning 3739 % i ishlatiladi. Yoqilgining elektrga aylanmagan katta qismi issiqlik sifatida ozini yoqotadi. Ushbu issiqlikni atmosferaga tashlash orqali undan xalos bolinadi. Eng ogir ekologik muammo daryo, kollarning suvlari togri- dan togri olinib sovitiladi, ammo keyin isigan suvlar shu holicha qaytarib daryo va kollarga tashlanadi. Amaliyotda 1000 MVt quvvatga ega elektr stansiyasi uchun 810 gektarlik kol zarur bolib, uning chuqurligi 8 km.dan ziyod bolishi kerak. Shundagina elektr stansiya yaxshi ishlaydi. Elektr stansiyalar tasirida oddiy suv 515°C ga isiydi. Agarda suvning oz harorati 16°C bolsa, endilikda qoshimcha harorat natijasida issiqlik miqdori 2131°C ga yetadi. Yoz kunlari suvning harorati 3536°C dan oshadi. Ushbu harorat kopgina tirik organizmlar uchun halokatli hisob- lanadi. Suvning harorati oshib borishi suvda million yillardan beri yashab kelayotgan flora va fauna uchun mutlaq xavflidir, ayniqsa, sovuqqonli hasharotlar faqat bir xil sharoitda yashashga konikma hosil qilishgan. Har bir tur ozining hayotiy jarayonida malum bir haroratga moslashadi. Ular oz miqdorda bolsa ham haro- ratning 13°C oshishiga moslasha oladi. Ammo birdaniga 10 15°C ga oshishi ular uchun mutlaq xavflidir, birdaniga haroratning oshib yoki pasayib ketishi malum bir turlarning qirilib ketishiga olib keladi. Organizmlarning muhitga moslashishi uchun malum vaqt otishi kerak, shundagina ular moslasha boradilar. Organizmlarning issiq sharoitga moslashishi sovuq sharoitga qaraganda tezroq kechadi. Ammo bu moslashish degani, ular 104 ushbu sharoitda suvning harorati qancha oshsa ham, yashab keta oladi degan soz emas. Har tur uchun moslashishida mutlaq pastki harorat va yuqori harorat shkalasi mavjud, demak, shu meyorni ushlab turish kerak, aks holda million yillardan beri kelgan sovuqqonli organizmlarni qirib yuboramiz. Òabiiy sharoitda juda sekinlik bilan baliqlar va suvdagi tirik organizmlar tashqi muhitning ozgarishi va haroratning pasayishi yoki oshishiga moslashib, oz turlarini saqlab qoladilar. Daryo va kollarga elektr stansiyalardan tashlangan issiq suvlar tasirida birdaniga yuqori haroratga tushib, unga moslasha olmay qolgan baliqlar va boshqa organizmlar nobud bolib ketadi. Ular issiqlik shokiga duch kelib, birdaniga nobud boladi. Issiqlik shoki issiq ifloslanishning eng songgi fojiali natijasi hisoblanadi. Suv havzalariga isigan suvlarning tashlanishi suvning ozida ham muhitni ozgartirib yuboradi va uning xavfli oqibatlari kelib chiqadi. Òirik organizmlarda modda almashinuvining ozgarishi kelib chiqadi. Van Xoff qonuniga asosan, haroratning 10°C ga oshishi natijasida kimyoviy reaksiyalarning borishi ikki martaga tezlashadi. Sovuqqonlilarning organizmidagi harorat ular yashayotgan suvli muhit bilan bogliqdir, qachonki, suvning harorati oshar ekan, u yerdagi harorat oshganda, baliq va boshqa umurtqasizlarda modda almashinuvi tezlashadi. Endi ularning kislorodga bolgan talabi oshib boradi. Yana bir narsani qayd qilish kerakki, umumiy qonuniyatlarga asosan, isigan suvlarda kislorod miqdori oz-ozidan kamayib boradi. Suv havzasida kislorod yetishmasligi tufayli juda qattiq fiziologik stress yuz berib, organizmlarning olimi ham ortadi. Suvning isib borishi, ayniqsa, yoz paytlari juda sezilarli boladi, suvdagi haroratning bir necha darajaga isishi, hatto baliqlar va boshqa organizmlarning 100 % olimiga olib kelishi mumkin. Suvning tez isishi baliqlarning uvuldiriq qoyishi va ularning katta bolishida ham xavflidir, bunday holatlarda ular mutatsiyaga uchrashi mumkin. Suvning isib ketishi baliqlarning ozlari yashaydigan joylaridan kochib ketishiga olib keladi, yangi muhit ham ular uchun oziqa va tashqi muhitning ozgarishi natijasida 105 halokat olib keladi. Umuman olganda, issiqlik rejimining ozgarishi barcha tirik organizmlar uchun halokatlidir. Suv havzalarida bunday holat suv organizmlarining kopa- yish va saqlanish holatiga salbiy tasir korsatib, populatsiya tizimining uzilishiga olib keladi. Bundan tashqari, ifloslangan suvda osimliklarning barcha turlari ham nobud bolishi mumkin. Suvning isib borishi suv dunyosidagi barcha osimliklar struk- turasini buzib yuboradi, malumki, har bir suv otining oz biologiyasi bor, issiqqa moslashuvchan suv otlari endilikda sovuqqa moslashgan suv otlarini siqib qoyadi va ularning yoqolib ketishiga olib keladi. Suv havzalariga issiq suv bilan bir qatorda dalalardan oqib kelgan, yaxshi erimagan azot va fosforli mineral ogitlarning, mollarning gonglari yoki gong sharbatlari va turli xil chirin- dilarning tushishi ushbu muhitni mutlaq ozgartirib yuboradi. Bu vaqtda suv otlari kutilmagan holda mineral oziqalarga ega boladi va ular tezlik bilan osa boshlaydi, ushbu holatga evtrofika- tsiya deyiladi. Òrofa sozi oziqlanish degan manoni bildiradi. Oziqlangan suv otlarining mahsuldorligi juda oshib ketadi, eng kichik suv otlarining ham osishi tezlashadi. Ular tez osga- nidan tashqi muhitdan kelayotgan yoruglikka nisbatan taqchillik seziladi va yetishmay qoladi, shu bilan birga, nafas olishlari uchun kislorod taqchilligi vujudga keladi. Ushbu sabablarga kora, suv havzalaridagi hayotiy jarayonlar shu tariqa toxtaydi va ekotizim buziladi. Evtrofikatsiya suvosti tizimini mutlaq yoqotishga olib keladigan holatdir. Shuning uchun bunday oqibatlarning oldini olish hammamizning burchimizdir. Elektr stansiyalari faqatgina suv organizmlarining yashash muhitiga tasir qilib qolmasdan, balki suvning fizik xususiyatlariga ham tasir qiladi. Isigan shor suvda metallarning zanglashi yoki korroziyaga uchrashi juda tezlashadi, suvda metall ionlarining, ayniqsa, suv tarkibida misning kopayishiga olib keladi. Natijada suvdagi chiganoqli organizmlar ularni ozlarida tez toplagani uchun istemol qilish imkoni yoqqa chiqadi, chunki ularda mis miqdori oshib ketib, odamlar istemoli uchun yaroqsiz holga keladi. 106 Demak, issiq suvlarning suv havzalariga tushishi natijasida suvosti tabiatiga juda katta zarar yetadi, oxir-oqibat bu ishlar insonning oziga salbiy tasir korsatadi. Malumki, yillar davo- mida ayrim xalqlar faqat dengiz yoki suv ostidan olinadigan oziq-ovqatlarni istemol qilishga moslashib qolishgan, ularning oziqlanish zanjirida ham uzilish yuz beradi. Ming yillar davomida organgan tizimdagi uzilish organizmga tasir qiladi. Issiq ifloslanish oqibatlari yoki zararlarini quyidagilarga bolish mumkin: ♦ iqtisodiy yoqotishlar, bunda suv havzasidan olinadigan mahsulotlar mutlaq yoqoladi, bundan tashqari, ushbu suv havzasini qayta tiklash uchun yana yangidan xarajatlar qilinadi. Suv havzalarida yana qaytadan hayotni tiklashga juda kop vaqt va katta xarajat talab etiladi; ♦ ijtimoiy shu hududdagi tabiiy landshaftning buzilishi yoki degradatsiyasi yuz beradi; ♦ ekologik yoqotishlar ushbu suv ostidagi ekotizimni yoqqa Download 1.24 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling