«d yevonu lurotit turk» аs аrinin g ilmii -tа rixii аxаm iyaTI

«D Ye V O N U LUROTIT TURK» АS АRI N I N G
I L M I I -TА RI X I I АXАM IYaTI
Turkiy urur va sabilalar tillarining xususiyatlarini, ularnyng tarixi va lurat boyligini urganishga
barishlangan «Devonu lurotit turk» asari uz davrining
isteʼdodli olimi Maxmud Ibn Dusayn ibn Mu^ammadil
Koshrariy tomonidan 1072—83 yillarda arab tilida
yozilgan. Kupgina ilmiy adabiyotlarda Maxmud Koshrariy uz asarini 1072— 1073 yoki 1073— 1074 yillarda
yozib tugatgan deb kursatiladi. Аmmo bu asarning z^ajmi, unda bayon silingan materiallarning mitsyosi uni
bir-ikki yilda yozish mumkin emasligini kursatadi.
Аsarning yozilish sanasi satsida «Devonu lurotit turk»
asarida muallif tomonidan sizitsarli maʼlumotlar
berilgan. Bu faktni E. I. Fozilov sam sayd etadi.1
Maxmud Koshrariy XI asrda Urta Osiyo xaltslari
orasida yetishib chivdan yirik adabiyotchi, tilshunos, tarixchi, geograf va etnograf olimdir. U uzining butun
ilmiy-ijodiy faoliyatini uz xaltsining tilini, tarixini, uning xalk; orzaki ijodiyotini, joylashgan ^ududini, urf-odatlarini va umuman turkiy xalklarning
moddiy va maʼnaviy madaniyatini urganishga, uni keng
tarrib silishga barishladi. U turkiy urur va sabila
tillarini, ularda sullangan suzlarning leksik-grammatik xususiyatlarini, suzning maʼno va shakllarini,
talaffuz meʼyorlarini chutsur urganish asosida dastlab
«Javo^ir-un natsv fi lurotit turk» asarini yozadi.
Аmmo bu asar bizgacha yetib kelmagan.
Maxmud Koshrariy «Devonu lurotit turk» asarini
yozishdan ilgari kup yillar davomida turkiy sabilalar orasida yurib, ularning tillarini, tarixini va urfodatlarini sinchiklab urganadi, juda kup mitsdorda leksik material — suz va iboralar, sheʼriy parchalar, matsol va xikmatli suzlar tuplaydi, ularni uzaro chogishtiradi va umumlashtiradi. Bu z^atsda «Devonu lugotit
turk» asarida shunday fikrlar keltiriladi: «Men turklar, turkmanlar, uguzlar, yagmolar, sirgizlarning sha-
^arlarini, sishlots va yaylovlarini kup yillar kezib
chitsdim, lugatlarini tupladim, turli xil suz xususiyatlarini urganib anitslab chitsdim. Men bu ishlarni til
bilmaganligim uchun emas, balki bu tillardagi ^ar bir
kichik fartslarni ^am anitslash uchun sildim... Ularni
^ar tomonlama puxta bir asosda tartibga soldim».1
Bizgacha «Devonu lugotit turk» asarining birgina
sulyozma nusxasi yetib kelgan, u 1914 yilda Turkiyaning
Diyorbakir sha^rida topilgan, ^ozir Istambulda satslanadi. Devon 1915— 1917 yillarda turk olimi R. Rifat tomonidan Istambulda uch tomlik kitob shaklida
nashr etildi. 1928 yilda shartsshunos olim K. Brokkelьman bu asarni nemis tiliga tarjima silib nashr etadi.
1938—41 yillarda turk olimi Basim Аtalay uni usmonli turk tiliga tarjima silib nashr ettirdi. 1960—■
63 yillar davomida tilshunos olim S. Mutallibov «Devonu lugotit turk» asarini uzbek tiliga tarjima silib
nashr ettirdi. 1967 yilda uning indeks-lugati bosilib
chitsdi.
«Devonu lugotit turk» asari ikki asosiy bulimdan — mutsaddima va lugat sismidan iborat. Mutsaddimada muallifning uz oldiga suygan matssadi, devonning
tuzilishi, turkiy kabilalar tillarining xususiyati va
ularni urganishning axamiyati, bu tillarda bulgan ayrim fartslar, shuningdek asarda ishlatilgan yozuv, feʼldan ot yasalishi, ot va feʼllardagi orttirma belgilar,
suz va ^arflarning oldin-keyin kelish tartibi kabilar
^atsida sistsacha maʼlumot beriladi. Lugat bulimida esa
X—XII asrlarda turkiy sabilalar tilida keng sullangan suzlarga ilmiy-tarixiy ji^atdan izo^lar beriladi. Bunda xam asosiy ditstsat keng isteʼmolda bulgan
suzlarga saratilgan, sullanishi cheklangan, isteʼmoldan chikdan suzlarga esa izo^ berilgan emas. Demak, usha
davr tilida suzlarning sullanish darajasi, ularning faol yoki sustligi, suz maʼnolarining uzgarishi kabi
sodisalarga kuprok; eʼtibor berilgan.
Suz turkumlari devonda ikkita — ism va feʼllarga
ajratilib izoxlanadi. }^ar ikkala guru^da sam oldin
(z^amzali) sarflar — unlilar (a, o, u, i kabi), keyin
tartib asosida undosh z^arflar bilan boshlanadigan cf3-
lar berilgan. «Devon»da kup maʼnoli suzlar va omonimlar, sinonim va antonimlar, suzlarning tulits va
sistsa variantlari satsida yetarli maʼlumotlar berilgan: OFyp — vatst (ne orurda keldik), joyida (bu ish
ogurlur boldы), badal, evaz (atka ogur oldыm); ta b i b —•
umchi, sinduv, kup — ugush, talim kabi.
«Devon»da fonetika, morfologiya va dialektologiya
masalalarini yoritishga barishlangan alotsida boblar
berilgan emas. Аmmo suz maʼnolari va shakllari bayonida ularnyng turlicha sabila tillaridagi siyosiy izoz^ini berish jarayonida shu masalalarga oid sizikarli
va simmatli fikrlar bayon silinadi. Jumladan, Maxmud Koshrariy devonda fonetika masalalari sox.asida
tovush bilan z^arf munosabatini anitslaydi. Uning kursatishicha, turkiy tillardagi barcha tovushlarni ifodalash uchun amalda bulgan yozuvdagi 18 ta z^arf yetarli
emas, balki shu sarflarga maxsus belgilar suyib yozish
asosida yana 7 ta sarf sushish talab silinadi. Shu asosda u turkiy tildagi tovushlarning xususiyatini bayon siladi: suzlarda tovushlarning sattitsligi va yumshokligi
z^amda ularnyng chuzitsrots talaffuz silinishi xodisalarini izotslaydi, anits misollar keltiradi. Tor va
keng, sistsa va chuzits unlilarning xususiyati, talaffuzini anitslab berdi. M. Koshrariyning usha davr fonetikasiga bergan izoz^lari turkiy tillar fonetikasi uchun
simmatlidir. U tovush va z^arflar urtasidagi munosabatni birinchi marta anitsladi.
Аsarda tovush tushishi, tovush almashinishi, assimilyatsiya kabi sator fonetik uzgarishlar va ularnyng atsamiyati z^atsida sizitsarli fikrlar bayon silingan. J um ­
ladan, ;usha davr turkiy sabilalar tiliga xos suyidagi fonetik z^odisalar satsida maʼlumotlar berilgan.
Unlilardagi kenglik va torlik, chuzitslik va siskalik,
undoshlar tizimidagi sodda va kombinator undoshlar,
ulardagi jaranglilik va jarangsizlik, undoshlarning
sator kelishi sodisalarini bayon etadi.
Turklar tilida suz boshida kelgan y tovushi uruz tilida tushib soladi: yelkin — elkin, y ы l ы r suv — ы l ы r
suv kabi.
y ~ j ^odisasi, yaʼni turklar tilida suz boshidagi
y tovushi uruzlarda j ga utadi: yinju — jinju (gave^ar), yurdu — jurdu (tuya yungi).
y ~ n . Suz urtasi va oxirida kelgan y tovushi arru
tilida n ga utadi: koy — son, jiray — jigan (kambaral), sayu nets (^aysi narsa).
m ~ b . Suz boshidagi m tovushi uruz, 1^ipchok;, suvorlar tilida b bilan aytiladi: men bardыm — ben bardum, mun — bun (shurva).
t ~ d . Suzdagi t tovushi uruzlarda d ga utadi: tevay —
devey (tuya), ot — od (teshik). Аksincha, turklarda suzdagi d undoshi uruzlarda t ga utadi: bogde — bokte
(xanjar), yigde — yikte (jiyda).
d ~ z ~ y . Turklar tilida suzdagi d tovushi ^ipchov;,
yamak, suvorlarda z ga utadi, yarmo, tuxsi, yabo^u, tatar va uruzlarda esa y tovushi bilan almashtiriladi:
ada^ — azats — ayats, karыn todtы — karыn tozdы — sarыn toydы; kadыn — kazыn —■ sayыn (^ayin daraxti).
«Devonu lurotit turk»da turkiy tillarga xos suz
yasalishi va morfologiya so^alari buyicha kupgina sizik;arli fikrlar berilgan. Jumladan, feʼldan ot yasalishiga oid (keng maʼnoda) ^ator yasovchi affikslar
(z^arflar) keltiriladi: -/g/a: bilge (bildi, bilig asosida), oge — ak;lli, bilimdon (udi — tushundi suzidan),
uva — taom nomi (uvdi — burdaladi suzidan).
-ma (m e): kesme, orma (urma soch).
-ch: kbmech (non maʼnosida), kumdi feʼlidan; sevinch.
-sh: urush, tok;ush, bilish.
- /ы / f : apbiF — toza (arыndы — tozalandi feʼlidan),
i^ypyp, yaylag, ^ishlar.
-F y , -gu: y p F y (uradigan), kesgu, bыchru (kesadigan narsa).
-/a/k, -/e/k: tarrak (taro^) ,orrak (uro^), kesek (narsaning bulagi), etuk — yopinchi^ kabi.
-/ы/m: yazыm — gilam, namat (yaztы feʼlidan), bыchыm — tilim, bir bыchыm sarun (bichdi feʼlidan).
Feʼl shakllari yasalishi masalasida orttirma, birgalik, uzlik va maj^ul nisbatlari, shuningdek orzuistak maʼnolarini ifodalovchi shakllar yasovchi -t,
-/ы, u/sh, -sa, se, -/ь, i/l, -/ы, i/n kabi affikslar keltiriladi: bardi — barturdы, keldi — kelturdi, urushdы —
turushdы, ыchsadы, atыldы, alыndы, boz totsыldы kabi.
«Devonu lurotit turk»da berilgan sheʼriy parchalar, matsol va ^ikmatli suzlar asosida bu davr tilida
sadimgi turkiy yodgorliklarga xos shakllarning isteʼmolda bulganligini kurish mumkin. Bular tushum kelishigining -/ы, u/r, -/i, u/g shakli: Ta6yF tash yarar, tash
bashir yarar; junalish kelishigining -garu, -geri, -ra,
-re turi: yarыkaru kirish sыldыm — dushmanga ^amla
kildim; -n affiksli surol-vosita kelishigi shakli:
Аlыn arslan tutar, kuchun kosnuk tutma — ^iyla bilan
arslon tutish mumkin, zurlik bilan surirchok; z^am tutib
bulmaydi; shuningdek, -dachы, -dechi, -rlы,- gli, -duk, -duk
affiksli sifatdoshlar (boldachы buzagu bkuz ara belgul u k— buladigan buzots z^ukizlar orasida maʼlum;) ol
meni suvdыn kechrugli erdi. Bulmaduts nepa sevinmen —
topilmagan narsaga sevinmang kabi) ^am uchrab turadi.
«Devonu lugotit turk»da juda kup turkiy sabilalar
^atsida anits maʼlumotlar keltirilgan. Bu sabilalarning tarixi, joylashgan urni, geografik sharoiti, turmush tarzi kabilar anitslangan. Bir tomondan, shimolda
rarbdan sharada sarab bajanak, sipchots, utuz, boshkirt,
basmil, sirriz, tatar va ikkinchi tomondan, janubda
chigil, tuxsi, ya r m o , uyrur, jumul va boshtsa sabilalar,
ularning bir-biriga munosabati va tillari turrisida
juda anits maʼlumotlar beriladi. Uruzlar va sipchotslarning tillari sheva xususiyatiga sarab y-j, m-b,
t-d ga utishi bilan xarakterlanishi, usha davrlardayots
sipchots, tuxsi, ya r m o tillarida «ch» fonemasining yutsligi, uning urnida «sh» ishlatilganligi kursatiladi. Bu
esa ^ozirgi sozots, soratsalpots va nuray tillari uchun
xos xususiyatdir.
Shunday silib, Maxmud Koshrariyning «Devonu lurotit turk» asarida X—XII asrlarda yutsori Chindan Urta Osiyogacha bulgan katta ^ududda yashagan turkiy kabilalarning tillari, jonli suzlashuv nuttsi va dialektlarnga xos xususiyatlar keng izo^lab beriladi. Аsarda
juda boy va simmatli lingvistik material bilan birga usha davrda yashagan xaltslarning tarixi va etnografiyasi, ijtimoiy-itstisodiy a^voli, ular yashagan ^ududning geografik-tabiiy sharoiti kabilar turrisida juda kup maʼlumotlar keltiriladi.
Demak, turkiy xaltslarning tarixini, madaniyatini,
adabiyoti va sanʼatini, ularning yashash sharoiti va urfodatlarini urganishda «Devonu lugotit turk» juda
katta simmatga ega asar ^isoblanadi. Bu asar, aynitssa
turkiy tillarni, ularning rivojlanish xususiyatini,
uzaro bir-biriga taʼsiri masalalarini anitslashda juda mu^im manba bulib xizmat siladi. U fatsat tilshunoslik asari bulibgina solmasdan, uz davrining sobusnomasi xamdir. Chunki unda turli xalklarning tarixi,
ijtimoiy-siyosiy axvoli, urf-odati, tabiiy sharoiti,
etnografiyasi samda adabiyoti sakida simmatli manbalar bor.