Dam, jamiyat, adabiyot va fikr «Fikrat» jurnali uchun suhbat

DAM, JAMIYAT, ADABIYOT VA FIKR
«Fikrat» jurnali uchun suhbat

Nazar Eshonqul 1962 yil 15 iyunda Qashqadaryo viloyati Qamashi tumanidagi Tersota kishlog’ida tug’ilgan. ToshDUning jurnalistika fakultetini tamomlagan (1986). Dastlabki asari — «Urush odamlari» 1988 yilida nashr etilgan. Shundan so’ng yozuvchining «Momo ko’shiq», «Maymun yetaklagan odam», «Shamolni tutib bo’lmaydi», «Momo qo’shiq» o’plamlari, «Go’ro’g’li» romani va boshqa asarlari nashr etilgan. Xuan Karlos Onettining «Hikoyalar va qissalar»ini, Alber Kamyuning «Esselar»ini, Chexovning «Boloxonali uy» hikoyasini, Al`ber Kamyuning falsafiy esselarini va boshqa ko’plab dunyo adabiyoti namunalarini o’zbek tiliga tarjima qilgan.

– Nazar aka, fikr nima? Uning falsafiy mohiyatini tushuntirib bersangiz. Tilimizda «fikr», «mulohaza», «aql», «xayol», «tasavvur», «tafakkur» kabi qator so’zlar bor, bularning o’zaro munosabati to’g’risida nimalar deya olasiz?
– Fikr botiniy qiyofa yoki shu qiyofani ko’rsatib turuvchi mezon, menimcha. Fikri yo’q odamning qiyofasi ham bo’lmaydi. Fikr odamning o’zligini, o’ziga xosligini bildirib, mavjudligini ko’rsatib, talab qilib turadi. Fikr yo’q joyda olomonchilik va johillik qo’pchiydi. Mening fikrim mening qiyofam. U boshqanikiga o’xshamasligi mumkin, birovga yoqmasligi mukmkin, ammo u mening qiyofam. Agar u fikr deyishga arzisa, albatta.
Fikr odamning barmoq izlari kabi o’ta xususiy, o’ta shaxsiy bo’ladi. Biz faqat mazkur fikrni o’z muhitimiz va yashash tarzimizga moslab ifoda etamiz, shu muhitni fikrimiz bilan yangilashni, o’zgartirishni, moslashtirishni, ommalashtirishni istaymiz.
Fikrning ommalashishi alohida mavzu, alohida javob. Ammo yo’q fikrni ommalashtirib bo’lmaydi. Ommalashishi va jamiyatning ma’lum e’tirofiga erishish uchun oldin shu fikrning o’zi bo’lishi kerak. Keling, bir latifani eslaylik. O’tgan tuzumning latifasi. Jamiyat ketayotgan, aslida, to’xtab qolgan poezdni shunday liqillatib turinglarki, go’yo jamiyat fikrlayotganday, taraqqiyot bo’layotganday va poezd oldinga ketayotganday tuyulsin degan latifa esingizdami?! Demak, fikr taraqqiyot mezoni ham ekan. U to’xtagan va hamma bir xil fikrlab qolgan joyda taraqqiyot ham to’xtaydi, faqat «taraqqiy etyapmiz» degan aldamchi tasavvur bo’ladi.
Fikrning taraqqiyot uchun asos ekanligi, fikr rang-barangligi – jamiyat rang-barangligi, taraqqiyot va aql-idrok rang-barangligi ekanini bugun salgina o’qimishli odam ham biladi. Dunyo fikr qilib bugungi taraqqiyotga erishdi. Dunyo fikr qilsa, ertaga taraqqiyotga erishadi. Fikr to’xtagan jamiyatda botiniy tanazzul boshlanadi. Uzoqqa bormay, XVII asrdan XX asrgacha bo’lgan Turkistonning ahvolini bir eslang! (Darvoqe, jurnallaringizdagi iqtiboslarda ham bu haqda ba’zi bir ishoralar bor).
Fikr va qalb yaratganning ichimizga solgan ruhining o’zini namoyon qilishidir. Qalb his etish va muhabbat orqali namoyon bo’ladi, fikr bilim va bilishga intilish orqali. Fikrning boshi ham Yaratgan edi, oxiri ham Yaratgan bo’ladi. Biz faqat ana shu oraliqda darajamizga mos idrok jilvalarini yaratamiz. Bizga ana shu oraliqda o’zimizni tanish va o’zlikka erishish imkoniyati berilgan, xolos. Qalb va fikr muvozanatiga erishish komillikning o’zidir. Shu paytgacha o’tgan falsafiy va fikriy oqimlar ana shu komillikka erishishning turli yo’llarini targ’ib qilib keldi. Har qanday jamiyat fuqarolarining ana shu birligi – muvozanati haqida qayg’ursagina ma’rifiy jamiyatdir.
– Siz fikrlayotgan odamni qanday tasavvur qilasiz? Agar rassom bo’lganingizda, o’zbekona fikrlayotgan kishi obrazini qanday tasvirlagan bo’lardingiz?
– Fikrlayotgan odam men uchun o’zining mavjudligini isbotlashga urinayotgan odam. Mavjudlikka intilish falsafiy va murakkab hissiy jarayon. Jamiyatda mavjud bo’lib yashashdan, mavjudligini isbotlab yashashdan mavjudlikka intilmay yashash oson. Mavjudlikka intilish o’zlikni anglash va uni himoya qilish, unga intilish, muhitni, qotib qolgan tushunchalarni, qarashlarni, aqidalarni yangilash, taraqqiyotga va yangilikka, o’zgarish va o’sishga yo’l ochish, umuman,nntiriklarga xos yashash degani. Fikrsizlik ma’naviy o’limdir. Fikr to’xtagan joyda inson bo’lib yashashga xos hamma narsa to’xtaydi. Ehtimol, biologik odam hayoti davom etar, lekin yuksak inson tushunchasi o’ladi. Biologik hayotni instinktlar boshqaradi. Faqat instinkt bilan yashagan odamning hayvondan deyarli farqi yo’q. Fikr esa ma’naviyatga va madaniyatga taalluqli tushuncha.
O’z davrining boshqa allomalarini sanamasdan ham birgina Navoiy yetishgan fikrning va tasavvurning ko’lamini ko’z oldimizga keltirsak, milliy o’zligimiz va salohiyatimiz qanchalik yuksalganiga guvoh bo’lamiz. Navoiy o’z idroki bilan nimaga erishgan bo’lsa, millatimiz ham Navoiy qiyofasida o’sha darajaga erishdi. Ammo keyinchalik erishilgan cho’qqilar unutildi, tashlab ketildi. Buning o’z ob’ektiv va sub’ektiv sabablari bor. Lekin bizning umummilliy qalbimiz va fikrimiz o’sha payti Navoiy darajasida aynan uning qiyofasi orqali yuksalgani bor gap. Bugun agar o’sha cho’qqiga qayta chiqilsa ham, bizdan qudratli va ma’rifatli, idrokli va fikrli millat bo’lmasdi.
– Fikr odamlarni, jamiyatni o’zgartirishi mumkinmi? Shu ma’noda fikrning turli qirralaridan kelib chiqqan holda klassifikatsiya qilish mumkinmi?
– Mumkin emas, o’zgartiradi. Jamiyatda fikr bo’lsagina u yangilanadi. Qotib qolgan yoki bir xil qolipdagi qarash va fikr bilan yashash bir kuni jamiyatni ham iqtisodiy, ham ma’naviy tanazzulga olib keladi. Olov yoqishni dastlab o’rgangan ajdodimiz o’sha davr fikrida inqilob qilgandi, uning atrofidagilardan boshqacharoq fikrlagani, chaqmoqtoshdan xas-xashakni yoqishni anglaganining o’ziyoq buyuk hodisa edi. U fikrning dastlabki dahosi edi. Agar u hammaga o’xshab fikrlaganda, ehtimol, bugungi taraqqiyot ham bo’lmasdi. Fikrning qudrati shunday. Yevropa taraqqiy etishdan oldin uning fikri va san’ati, falsafasi taraqqiy etdi, u ijtimoiy fikrga turtki va quvvat berdi, xilma-xil «o’zliklar» orqali xilma-xil g’oyalarga yo’l ochildi. Bu g’oyalar ichida, albatta, iqtisodiy, texnikaviy, ilmiy g’oyalar ham bor edi. Yevropa ana shu fikrlarga va g’oyalarga yo’l berdi va uni amalga oshirishga imkoniyat yaratdi. Bugungi ma’naviy tanazzulini hisobga olmasa, Yevropaning eng ulkan yutug’i fikr va g’oyalar erkinligidadir deb aytish mumkin bo’ladi.
– Asarlaringizdagi qahramonlar fikr odamlari, ayrimlari donishmand, muallim, rassom, ziyoli. Ularning dono gaplari ko’p. Bu qahramonlar bilan muallif orasiga tenglik alomati qo’ysa bo’ladimi?
– Bo’ladi. Boshqalarni bilmadim, men yozayotganda o’zimni turli toifalarga, qahramonlarga, obrazlarga, tushuncha va qarashlarga bo’lib yuborib yozaman. Aslida, hammasi bir odam. O’ylayotgan, o’ylashga urinayotgan yoki suhbat mavzusidan kelib chiqsak, fikrlashga intilayotgan, fikrlashga harakat qilayotgan, o’zini izlayotgan odamlar. Ular o’zini qaysi darajada oqlaydi, buni adabiy muhit va vaqt hal qiladi.
– Badiiy asar, umuman, san’at asarlari bir necha g’oyalar qatlamiga, ya’ni polifonik xarakterga ega bo’lsa, adabiyotshunoslar ko’proq qadrlaydilar. M.Baxtin F.Dostoevskiy asarlariga nisbatan ana shu «polifonik» atamasini qo’llagan. Buni yaxshi bilasiz. Savolim shuki, o’zbek adabiyotining qaysi namunalarini polifonik xarakterli deb o’ylaysiz?
– Navoiy, Bobir, Mashrab asarlarini. XX asrda Cho’lponni. U boshlagan eksperimentlarini yakunlay va oxiriga yetkazolmay ketdi. Lekin boshlagan yo’nalishiyoq polifonik edi. Bugun sal boshqacha yozganlarni «modernist» deb atash rusum bo’lganini inobatga olsak, ehtimol, o’zbeklarning birinchi modernisti Cho’lpondir? «Kecha va kunduz»da Cho’lpon XX asr Yevropa an’analarini ong osti kechinmalarini hamda ichki monologni ochiqchasiga olib kirishni boshlagan. Poeziyada bunga arziydiganlar ko’p, nazm ancha ilgarilagan, nasrda Shukur Xolmirzaev, M. M. Do’st asarlari. Ammo shunisi borki, ijtimoiy fikrni faqat nasr bilan o’zgartirish mumkin. Nazm bilan esa qalbni. Umuman, san’at asari o’zida faqat bir qatlamli fikrni va bir ma’noni ifoda etsa, uning umri shu fikr bilan teng, ya’ni qisqa. Davrga oid fikr o’limga mahkum, ertaga eskiradi, ammo inson va inson iztirobi haqidagi fikr abadiydir. Ko’pqatlamlik insondagi iztirob, insoni haqida qayg’urish qatlamning ko’pligi va beadadligi bilan bog’liq.
– Aksariyat qahramonlaringiz ismsiz. Ayrim adiblar ismlarga ham ma’no yuklaydilar. Ismsizlik sababini qanday izohlaysiz?
– Mavridi kelgani uchun yuqoridagi gaplarim asarlarimga bevosita bog’liq ekanini aytishim kerak. Fikri yo’q odam men uchun qiyofasi yo’q va ismsiz odam. Aarlardagi obrazlar o’z ismini topishga intilayotgan kishilar. Ular hali ismini topganlari yo’q, lekin topish uchun intilyapti. O’zlarining kimliklarini muhokama qilishyapti. Muhit degan salobatli va zalvorli oqim yo’qotib yuborgan o’zlarining qalblari va fikrlarini izlab yurgan kishilar. To’g’ri, ismi obrazlar ham bor. Lekin ular o’zligi va o’zlarining mustahkam qarashlariga ega. Ularni mazkur qarashlardan qaytarib bo’lmaydi. Shuning uchun ism qo’yilgan.
– «Maymun yetaklagan odam» ajoyib hikoya. Fikrga chorlaydi. Shu hikoyaning tug’ilish jarayoni xususida ikki og’iz gapirib bersangiz.
– Menga «Odam o’z umrining rassomi, har kim qanday yashasa, shunday surat chizadi, kunlarni, umrni, umrning fasllarini chizadi» degan fikr kelib qolgan. Keyin atrofimda qarashlarning duvillab to’kilishini, tanazzulga yuz tutgan g’oyalar va tushunchalarni ko’rdim. Ular birma-bir Qadimgi Bobil qo’rg’onlariga o’xshab ko’z oldimizda qulay boshladi. Ha, 80-yillarda biz bularning hammasini ko’rdik. O’sha qulagan qarashlar, g’oyalar, intilishlar millionlab umrlarni o’zi bilan birga olib ketdi. Shunda men o’z umrini o’tab bo’lgan ziyoli odamning obrazi orqali hayotning ana shu silsilasini aks ettirishni istadim. Hikoya o’sha kayfiyatda yaratilgan. Hikoyada rassom haqida umuman o’ylamaganman. Men uchun suratlar shunchaki metofora – tashbeh vazifasini o’tagan. Ziyoli odamning ichki dunyosini ifodalashni istaganman, xalos.
– Qachon fikr o’sadi? Qachon fikr uyg’onadi? Fikr uyg’onishi, fikr o’sishi mumkinmi?
– Odam o’zining kimligini anglasa, fikr o’sadi. O’zini anglash uchun, bobolarimiz aytganidek, ma’rifatga bir marta bo’lsa-da cho’milib ko’rish kerak. Fikrni ma’rifat uyg’otadi. Ma’rifat o’stiradi. Ma’rifat yangilaydi, keraksiz bo’lib qolganda almashtiradi. Faqat ma’rifatgina, bilimgina, kitobgina, kitobga bo’lgan muhabbatgina bizni quyunday bostirib kelayotgan, ongimiz va didimizni sayozlashtirayotgan san’at, go’zallik, did haqidagi tushunchalarimizni, shu paytgacha ajdodlarimiz shakllantirib bergan va o’zimiz shakllantirgan tushunchalarni yemirishga kirishgan olomon madaniyati va dididan, boshqacha aytganda, fikrsizlik va didsizlikdan, ya’ni olomonchilikdan asray oladi. XXI asrda biz katta taraqqiyotga erishish barobarida olomon madaniyati chohiga butunlay qulab tushishi xatari bilan yuzma-yuz turamiz. Bizni mazkur xatardan ma’rifat, did va fikr qutqara oladi.
– Yangi nashr – «FIKRAT» uchun taklif, tanqid, mulohazangiz bo’lsa ayting.
– Men bir turkumimni «Fikratlar va fitratlar» deb ataganman. Ularning ba’zi bir namunalari «Momoqo’shiq» to’plamida chiqqan. Bu turkumdan bosh maqsadim fikr obrazini yaratish edi. Odamlar ham, boshqa jami badiiy vositalar fikr obraziga – fikr tashbehiga xizmat qilsa degandim. Shu sababli jami intilishlaringiz yangi fikr uyg’onishiga va fikrning qudratiga xizmat qilishini tilayman.

IJOD ILOHIYOTGA DAXLDORLIKDIR
Taniqli yozuvchi Nazar Eshonqul bilan suhbat
Suhbatdosh: Xolli Norboy

Nazar Eshonqul 1962 yil 15 iyunda Qashqadaryo viloyati Qamashi tumanidagi Tersota kishlog’ida tug’ilgan. ToshDUning jurnalistika fakultetini tamomlagan (1986). Dastlabki asari — «Urush odamlari» 1988 yilida nashr etilgan. Shundan so’ng yozuvchining «Momo ko’shiq», «Maymun yetaklagan odam», «Shamolni tutib bo’lmaydi», «Momo qo’shiq» o’plamlari, «Go’ro’g’li» romani va boshqa asarlari nashr etilgan. Xuan Karlos Onettining «Hikoyalar va qissalar»ini, Anton Chexovning «Boloxonali uy» hikoyasini, Alber Kamyuning falsafiy esselarini va boshqa ko’plab dunyo adabiyoti namunalarini o’zbek tiliga tarjima qilgan.

Xolli Norboy: Nazar aka, ruhiyat tarixi bo’lmish adabiyot haqida so’z ochishdan oldin yapon adibi Akutagavaning: «Insoniyat hayoti Bodlerning bir satriga ham arzimaydi»,– degan so’zlariga qanday qarashingizni bilmoqchi edim.
Nazar Eshonqul: Akutagavaning gapi so’z qarshisidagi hayratdan tug’ilgan. Bodler esa so’zning qudratini yangi pog’onaga ko’targan shoir edi. Uning har bir she’rida isyon – qalbning, ruhning, musibatli yurakning isyoni sezilib turadi. Bodlergacha bo’lgan she’riyatda ijtimoiy munosabatlarga, tartiblarga isyon qilinardi. Bodler insonning mohiyatiga, uning ibtidosiga isyon qildi. «Isyon inson mohiyatidadir» degan ekzistentsiyalcha falsafa asli Bodlerdan boshlangan; uning qarashlariga ko’ra, insonning o’zi har qanday falsafaning, dinning manbaidir. Bodler she’rlarini o’qigan odam insoniyatning bo’ynidagi juda katta mas’uliyat bo’yinturug’ini aniq his etadi, shu lahzada o’quvchiga o’zi muhim deb hisoblab kelgan tashvishu ikir-chikirlar arzimas narsaga aylanadi. Bodler she’riyati ijod – isyonning yorqin na`munasidir. Ijod Bodler nazarida inkordir. U hamma narsani inkor qildi. Bodler inkordan dunyo yaratdi. So’z odamni mast etadi. Akutagavaning gapi ana shu «mastonalik» kayfiyatidir. Buni Sharqda junun deb ham atashadi.
X.Norboy: San’at, xususan, adabiyot hozir siz aytganingizday junun dunyosi. Ayting-chi, insonda ana shu dunyoga bo’lgan sog’inch yoki ehtiyojning paydo bo’lishiga bosh sabab nima deb o’ylaysiz?
N. Eshonqul: Hali inson qalbida go’zallikka bo’lgan intilish so’nmagan ekan, u san’atga hamisha ehtiyoj sezaveradi. Faqat itlar yoki hayvonlargina san’atni tushunmaydi, unga ehtiyoj sezmaydi. Odam hamisha o’zidan mukammalroq narsaga intiladi. San’at esa hozircha insonga qaraganda mukammalroq, unga ehtiyoj sezish ana shu mukammallikka intilish degani. Agar siz aytayotgan «junun» xayol ma’nosida bo’lsa, to’g’ri, adabiyot xayolot dunyosi. Quruvchi g’ishtdan uy quradi, yozuvchi xayoldan dunyo yaratadi. Dard, og’riq, musibat, iztirob, bilim ana shu xayolning mustahkam tirgaklari. Ulardan birontasini sug’urib olsangiz, adabiyot ag’darilib tushadi. Iste`dod ham asli xayol bilan hayotni omixtalashtirish, bir-biriga yaqinlashtirish va bu ikkisidan yangi dunyo yarata olish mahoratidir.
«Hayotiy asar», «hayot kabi tabiiy» degan baholar san’atning o’rnini, mavqeini pasaytirib qo’yadi. San’at asari quruq hayot in’ikosi emas. Agar u faqat hayot in`ikosi bo’lganda bu qadar jozibali bo’lmasdi. San`atkor uchun hayot haykaltorosh tanlagan toshga o’xshaydi. Haykal faqat toshmi? Unga qarab turib hatto uning toshligini ham unutasiz: toshdan emas, aksincha, haykaltarosh toshga o’ygan xayoldan, xayoliy dunyodan hayratlanasiz. hayotiy voqelik ham adib uchun xuddi shunday tosh vazifasini o’taydi. Toshga o’zining xayoliy dunyosini – ko’z oldimizdagi voqelik timsolini o’ygan va yaratgan haykaltaroshning toshni tarashlayotgan paytdagi «jununiy» kayfiyati uning yaratuvchi ilohiyotga daxldor ekanini ko’rsatadi. Ijod ilohiyotga daxldorlikdir; ijod ilohiyot eshiklarini qoqishdir. Shu sababli insoniyat ushbu ilohiyot bonglarini eshitish uchun san’atga hamisha ehtiyoj sezaveradi. Ijod buyuklikka, qudratga, go’zallikka taqlid qilishdir. Odam hatto do’zaxiy jamiyatda ham zulmat qoplagan ko’nglining bir chetida buyuklikka, go’zallikka ehtiyoj sezadi: ana shu ehtiyoj uni san`atga boshlab kelaveradi.
Inson voqelik oldida yoki voqelik qiyofasidagi ko’lam oldida juda kichkina, ojiz. Voqelikning zabardastligi odamni qismatning quli qilib qo’yadi – ijod esa ana shu qullikka isyondir.
X. Norboy: Miflar insoniyat tafakkurining ilk badiiy mevalari deymiz. Mifologik tafakkur olamni idrok qilishda, inson «meni»ni hissiy bilishda qanday o’rin tutadi?
N.Eshonqul: O’sha siz aytayotgan miflar – insoniyat tafakkurining ilk badiiy mevalari insonni ijod qilishga o’rgatdi: olamni ramzlar, timsollar orqali tasavvur qilish bu ijodning boshlanishi edi. Inson tabiati tashqi olamni ramzlar orqali qabul qilishga moslashgan. Har qanday xodisaning o’zini emas, odam hissiyoti uning ramzini qabul qiladi. Miflar yaratilgan davrda shuuriy idrok birinchi o’rinda edi va ularning tili ham ramzlar tili bo’lib qoldi. Biroq insoniyat taraqqiyoti aqliy idrokni birinchi o’ringa olib chiqdi, shuuriy, hissiy idrok ong osti hislariga aylandi. Freyd ijodkorlik – aynan aqliy idrokda emas, dastlab hissiy, shuuriy idrokda paydo bo’ladi, shoirlik hissiy idrokning ong yuziga qalqib chiqishidir deb tushuntiradi. Shu ma`noda Freyd ham, Yung, Xaydeger, Fromm ham inson «men»i miflar yaratilgan davrdagi «men»dan farq qilmaydi deyishadi. Insoniyat sivilizatsiyasi aqliy bilimlar hosilasi, ijodkorlik hissiy, shuuriy idrok, ramzli idrok hosilasidir.
Freydga ko’ra, ijodkorlik insoning o’z ichki ovozini tinglab olishidir. Biz misol uchun yomg’irga, qorga yoki yo’l yoqasidagi gulga e`tibor bermay, aqliy idrokka bo’ysunib, aqlimizga xos harakatlar bilan o’tib ketamiz. Biroq bizdagi hissiy idrok yomg’irni ham, qorni ham, gulni ham «surat»ga olib qoladi. Ana shu ramzlar insondagi ruhiy marom buzilgan paytda yoki aqliy idrok tin olganda yuzaga qalqib chiqadi. O’sha qalqish, inson hissiy idrok ramzlari og’ushida qolish ijodkorlikdir. Buni bizda ilhom deyishadi. Ilhom odamning tashqarisidamas, ichkarisida. Ilhom hissiy kechinmalarning junbushga kelishi va butun idrokni chulg’ashidir. Ana shunday paytda o’lmas ramzlarga qurilgan o’lmas satrlar tug’iladi. Chunki aynan shu holatdagina inson mif yaratgan davrdagidek atrofni timsollar orqali qabul qiladi. Freyd va freydchilar, umuman, psixoanalitik maktab bizga shunday deb o’rgatadi.
Men hozir Freyd yoki freydchilarni muhokama qilmoqchi emasman. Lekin ular XX asr tafakkurida keskin burilish yasadilar. Psixoanalitik maktab tufayli mifga, ramzlarga yangicha qarash boshlandi. Kafka, T.Mann, Joys ijodi bevosita shu maktab bilan bog’liq. Miflar xalq ruhiyatining ramzlari.Agar biz shu ramzlarni sharhlay olsak, xalqning «men»i tomon ulkan so’qmoq ochgan bo’lamiz. Men faqat bitta misol keltirib o’tmoqchiman: «Alpomish» dostonida g’oz obrazi bor. Alpomish zindonda yotganda g’oz kelib qo’nadi, uni Alpomish davolab tiriklik xabarini qo’g’irotga yetkazish uchun uchirib yuboradi. G’oz uchib o’tganda Shakaman ovchi otaman deb otolmay, tuzalmas kasalga yo’liqadi. Endi faqat g’ozni otsagina tuzalishi mumkin. Qo’ng’irotga uchib borayotgan g’ozni ko’rib, Shakaman ovchi yana yoy o’qtaladi: onasi esa o’g’lim g’ozni otib qo’ymasin deb, uni uchirib yuboradi. Shakaman ovchi tuzalmas kasalga mubtalo bo’lgancha qolaveradi. Usmon Azim o’zining «G’oz» hikoyasida shu ramzni ijodiy davom ettiradi. O’g’lining kasalini tuzatish uchun har narsaga tayyor onani tangri g’ozga aylantiradi va Shakaman ovchi g’ozni otib, kasaldan tuzaladi. Onaning g’ozga aylanish ramzi bu shunchaki cho’pchakmas.Turkiy xalqlar mifologiyasida g’oz onalik ramzi. Bir asotirda yer yuzi g’ozning tuxumidan, boshqasida tumshug’idagi loydan paydo bo’lgan deyiladi. Qadimda shomonlarning g’oz marosimi ham bo’lgan. «Avesto»dagi muqaddas vahiyni keltirgan Farishta ham g’oz edi. G’ozga bog’liq qo’shiqlar, marosimlar hozirgacha saqlanib qolgan. Demak, Alpomishning tiriklik xabarini keltirayotgan g’oz ham ilohiy xabarchi – ilohiy g’ozdir. Shakaman ovchi aynan shu ilohiylikni – onasini otib kasaldan tuzaladi. Bu manqurt obrazining «Alpomish» dostonidagi bir ko’rinishi. Bunday ramzlar ko’p, sanoqsiz. Biz miflardagi ramzlarni ijodiy sharhlay olsakkina xalq tafakkurining qudratli «men»iga duch kelamiz, qudratli «men»ni kashf qilamiz. Miflar – insonni kashf qilishning, inson ruhiga, ummoniga kirishning bir vositasi. har qanday mifda xalq o’tmishi, dunyoqarashi, shaxsi «men»i yashiringan. «Men»i yo’q odam garchi u ulkan ijodkor bo’lsa ham shaxs bo’lolmaydi.
Men uzoq kuzatgan narsa shuki, bugungi shoirlarning she’ri bilan uning shaxsi bir-biriga mos kelmasligi bizning aynan «men»ni bilishga intilishimiz yo’qligi oqibati deb o’ylayman. Shaxs aqliy idrok mahsuli, ijod esa ong osti kechinmalari mahsuli. Bizda jahon adabiyoti darajasidagi shoirlar ko’p, biroq ijodi kabi shaxsi ham ulkan shaxslar yo’q. Bu biz shaxs tushunchasini, ya’ni ichki «men» tushunchasini tahlil qilmaganimiz oqibati bo’lsa kerak. Shaxsni shakllantirish ham aslida ilm, aslida ijoddir. Har bir adabiyotning o’z «men»i bor. «Men»siz adabiyot eshkaksiz kemaga o’xshaydi.
X.Norboy: Nazar aka, hozir sizning so’zlariningizdan shu narsa anglashilayaptiki, so’z san`atining asosiy tili ramzdir va ramzlar aslida hayolotning shartli ifodasi. Shunday ekan, unda adabiyotning ilohiy kuchi nimada?
N.Eshonqul: Shu vaqtgacha o’tgan jami oqimlar ramzga bo’lgan munosabatlarga qarab farqlanadi. Ramz xayolning va hayotning shartli -ifodasidir. Adabiyotning ilohiy kuchi, qudrati shu ramzlarning qay tariqa ifoda etilganiga bog’liq. Ya`ni ramzlar insonning tasavvur hududini, go’zallikka ehtiyojini qondira oladimi, yo’qmi? Insonning go’zallikka bo’lgan ehtiyojini faqat ilohiy narsalar qondira biladi. Ramzlarga zuhr etilgan go’zallik ilohiydir. Navoiydagi ramzlarni, o’xshatishlarni o’qisangiz adabiyotning ilohiy kuch ekanini his etasiz. Sharqu G’arbdagi shoiru adiblar ramzlardan qay tariqa foydalana bilishiga qarab adabiyot shohsupasidan joy olganlar.
Nasr ham, nazm ham asli ramz, metafora, voqelikning timsolidir. Voqelikning aynan o’zi go’zalmas, uning timsoli go’zal. Yuqorida aytganimizdek, toshmas, toshga yo’nilgan xayol go’zal. Adabiyotning ilohiy kuchi ana shu xayolni yarata olishda ko’rinadi. Ijod yaratishdir. Yaratish esa ilohiyotga daxldorlikdir. Yaratish zavqi barcha zavqdan, yaratish azobi barcha azobdan yuksakroq. Go’zallik yaratish esa ilohiyotni his etish, ilohiyotni tushunish, ilohiyotni sharhlashdir. Adabiyotning ilohiy qudrati go’zallik yaratayotganda ko’rinadi. Go’zallik esa mubtalolik demak. So’zga mubtalolik barcha mubtalolikdan yuksakroq va go’zalroqdir.
X. Norboy: Men adabiyot yolg’iz umuminsoniy oqimga mansub degan fikr tarafdoriman. Ba’zida turli oqimlar ana shu ulkan oqimda milliy xarakterni, ya’ni umumiylikdagi xususiylikni ko’rsatib berish vositasi emasmi deb o’ylab qolaman. Adabiyotning umumiy va xususiy qirralarini hikoyachilik misolida muqoyasa qilish imkoni bormi?
N.Eshonqul: Adabiyotda men uchun iste’dodlar va iste’dodsizlar bor. qolgan barcha narsa ana shu ikki nuqta atrofida aylanadi. Iste`dodli yozuvchilar o’ta milliylikni ham umuminsoniy darajaga olib chiqa biladi. Iste’dod uchun milliylik umuminsoniylik kasb etuvchi vosita. Uning uta milliy asari ham umuminsoniydir. Iste’dodsiz uchun esa yo milliylik yoki umuminsoniylik o’zining iste’dodsizligini yashiruvchi pistirma. Ular yo u, yo bu nuqtada turib o’zini himoya qilaveradi. Shu tufayli, menimcha, adabiyot milliy yoki umuminsoniyligiga qarab belgilanmaydi, uni iste`dodlar belgilaydi. Men uchun o’ta milliy asar bo’lgan Murod Muhammad Do’st qalamiga mansub «Dashtu dalalarda» hikoyasi ham, Fol`knerning «Uosh»i ham birdek qadrli. Ularda na xususiylikni, na umumiylikni ko’raman; bu hikoyalar iste’dod mahsuli bo’lgani uchun jozibalidir. Milliylik chegaramas, aksincha, chegarasizlik, bepayonlik va so’zga zuhr etilgan millatparvarlikdir.
X.Norboy: Jamiyat ichida turib uni xolis kuzatish imkoni yo’q degan fikrga qo’shilasizmi? Davrning, jamiyatning g’oyalari bilan oziqlangan ijod deklorativlikdan qanday xalos bo’lishi mumkin? Mumkin bo’lsa, yangilovchi ruhni adabiyot qaerdan oladi?
N.Eshonqul: Jamiyat qay tomondan kuzatilmasin, agar u yerda iste’dod bo’lmas ekan, adabiyot bo’lmaydi. Adabiyotni iste’dod belgilaydi. Iste’dodga esa o’rgatish kerakmas, uning o’zi deklorativlikdan ham, milliy biqiqdan ham xalos bo’lish yo’lini o’zi topadi. Adabiyot yangilovchi ruhni iste`doddan oladi.
X.Norboy: Nitshe ta`biricha, hissiyot va sezgilari zaif odamni tarix ezib tashlaydi. Shu ma’noda adabiyot juda katta qurbonlik talab qiladi. Bu holatni har bir ulkan so’z san’atkori qismatida ko’zatish mumkin. Ijoddagi professionlik haqida ham biroz to’xtalib o’tsangiz. Adabiyotning saviyasini aynan shu narsa ko’proq belgilamaydimi?
N.Eshonqul: Nitshening bu gapi hazrat Alisher Navoiyning: «Kerak sher ollida ham sheri jangi, agar sher o’lmasa, bori palangi», – degan o’gitini yodimga soladi. O’z davrida katta shoir bo’lmish ijodkorlar adabiyotni yangi kuch, yangi an’ana ila boyitish bilan bir qatorda adabiyot uchun katta yo’qotishlar ham qilishadi: ularning izidan ergashgan tuzukkina iste’dod egalari adabiyotda badar ketadilar. Quyosh chiqqach yulduzlar so’ngani kabi katta iste’dod kichik iste’dod egalarini «yanchib» tashlaydi. Bu tabiat qonuni. Bizda iste’dodlar yetarli, biroq, baribir professionallar kam. Bizda yozuvchilikni, shoirlikni butkul o’ziga qismat qilgan va shusiz yasholmaydigan shoir, yozuvchi yo’q hisobi. Biz bo’sh paytlari yozamiz.o’zimizdan ortganda yozamiz. Xeminguey esa endi yozolmayman, endi hayot menga qorong’u deb o’zini o’zi otgandi. Men hudkushlikni targ’ib qilmoqchi emasman. Men so’zga muhabbat Xeminguey taqdirida qanday bo’lganini aytyapman; bu asli haqiqiy professionallik edi. U so’zga xiyonat qilishni istamadi. Zero, so’z ilohiy. Unga xiyonat o’lmaydi. So’zni qulga aylantirib, uni mardikor qilib bo’lmaydi. So’z ijodkorga mansab yoki martaba keltiruvchi vosita emas. So’zni yolg’onga xizmat qildirib bo’lmaydi. Men professionallikni shunday tushunaman. So’zni muqaddas deb bilish va shunga yarasha yozish professionallikdir.
X.Norboy: Jahon adabiyoti yangiliklari va milliy an’ana o’rtasidagi bog’lanish nimalardan iborat bo’lmog’i lozim? Chetdan ta’sirlanish jarayoni ijodingizda qanday kechgan? Umuman «boshqacha yozish» taqlidmi yoki yuz berishi muqarrar hodisami?
N.Eshonqul: Adabiyot hech qachon yakka holda taraqqiy etgan emas. Jahon adabiyoti dunyodagi yuzlab xalqlarning adabiyoti, shu jumladan, bizning ham. U bizga begona adabiyot emas. Shuning uchun jahon adabiyoti tushunchasiga cho’chib, xavotirlanib qarash noo’rin. An’analar adabiyotdan adabiyotga tabiiy ravishda o’tadi. Kimda nimaga ehtiyoj bo’lsa o’shani oladi. Men ham o’z ehtiyojimga yarasha olganman. Hatto ba`zi hikoyalarimda ataylab bildirib olganman. Kimga kerak bo’lsa, bizdan oladi. Men ta`sirni juda oddiy tushunaman, shu sababli cho’chimayman. «Boshqacha yozish» agar o’ziga xos yozish bo’lsa, bu muqarrar hodisa. Agar u chiranish, oliftagarchilik bo’lsa, u hech narsa, hatto taqlid hammas. Taqlid ham taqlid qilinayotgan narsaga mos bo’lishi kerak. Aks holda, u karnay bo’laman deb chirangan surnayning holiga tushadi. Gap taqlid yoki ta’sirdamas: gap iste`dodda. Yozilgan asarda iste’dod seziladimi, yo’qmi? Agar sezilsa, xavotir noo’rin. U baribir ta’sir darajasini yorib chiqadi.
X.Norboy: Adabiyotshunos olimlarimiz sizning ijodingiz haqida gapirganda G’arb adabiyotining ta’siri haqida ko’p gapirishadi. Menimcha esa, sizning ijodingizda, eng avvalo, Sharq adabiyotining, jumladan, turk mifologiyasining ta`siri yaqqol sezilib turadi.
N.Eshonqul: Yuqorida aytganimdek, gap qaysi adabiyotdan ta’sirlanishdamas, gap qanday asar yarata olishda. Qolaversa, ijodkor uchun Sharq va G’arb adabiyoti degan tushunchalar o’ta nisbiy. Uning o’rtasiga Xitoy devori o’rnatib bo’lmaydi. Agar shunday bo’lganda edi, u adabiyot bo’lmasdi. Lekin G’arb adabiyotini yaxshi o’rgangan ijodkor bu adabiyotga turk asotirlari nechog’lik kuchli ta’sir etganini tezda ilg’ab oladi. Turkiy xalqlar asotir va eposining ta’sir ko’lami shu darajada kengki, biz hatto buni tasavvur ham qilolmaymiz. Agar ana shu merosimizni yaxshi o’zlashtirolsak, G’arb adabiyoti nimadan «oziqlangani»ni ham, chinakam ma’nodagi adabiyot o’zi nima ekanini ham tezda tushunib yetamiz.
X.Norboy: haqiqiy ijodkorga qismat yolg’iz yozish imkonini bergan. Demak, ijod – qismat bitigi. Buni boshqalarning, aniqrog’i, kitobxonning sharhlashi san’at va san’atkor uchun qanday ahamiyat kasb etadi? Kitobxon olishga mahkum xaridormi yoki undan olmaslik huquqi bormi? Bor bo’lsa, unga mazkur huquqni kim beradi? Uning o’zimi, tanqidchimi, asarmi? Yozuvchi, tanqidchi va kitobxon munosabatlari haqida fikrlaringiz bilan o’rtoqlashsangiz.
N.Eshonqul: Avvalo, qaysi kitobxonga degan masalani aniqlashtiraylik. Ommagami? Qaysi davrda bo’lmasin, badiiy voqea sifatida tan olingan shohasarlarning birontasini ham, omma tushunmagan. Uni adabiyotning qadriga yetadiganlar, oz-moz zakovati bor odamlar qadrlaydi va ertangi kun madaniyatini ham badiiy tafakkurini ham ana shu zakovat sohiblari belgilaydi. Misol uchun, XX asr jahon adabiyotining yetuk asarlarini olaylik. Kafka ommaviy yozuvchimas, uni hatto ko’pchilik yevropaliklar bilishmaydi ham. Biroq uning ijodi XX asr adabiyoti, madaniyatining bir qismi sifatida qadrlanadi. Ana shu tarzda shunday yozuvchi, tanqidchi, kitobxon munosabatlari paydo bo’ladi. Hamma uchun tushunarli, hamma uchun yoqimli qilib yozish oson, biroq adabiyot uchun, tafakkur uchun yozish qiyin.
X.Norboy: Men ezgulik hamisha tashviqot qilinishga muhtoj deb hisoblayman, negaki yovuzlikning qo’li juda uzun. Lekin adabiyot tashviqot qurolimas. Sizningcha, adabiy haqiqat hayot haqiqatiga teng bo’lishi shartmi? Adabiyotning buzg’unchilik va poklovchi kuchlari o’rtasiga chegara qo’yib bo’ladimi?
N.Eshonqul: Fikrimcha, ezgulik tashviq qilinishi shart bo’lgan fazilat. Ayniqsa, yovuzlik yuziga ezgulik niqobini kiygan bizning XX asrda. Hohlagan ta’limotni oling; ular inson nomidan, ezgulik nomidan ish ko’rdi. Agar shu ta’limotlar rostdan ham ezgulikka xizmat qilganda, hozir yer yuzi jannatga aylangan bo’lur edi. Ayniqsa, insoniyatning keyingi tarixida ezgulikni yovuzlikdan ajratib olish qiyin bo’ldi. Chunki yovuzlik ham ezgulik foydalanayotgan tildan, so’zdan foydalanadiki, u ham ezgulik haqida tinmay javrab turdi. Uning yuziga qarab ajratib olish qiyin. Farq mohiyatda. Adabiyot ana shu mohiyatni ochadi, mohiyatni ko’rsatadi. Mohiyatni ochayotganda adabiyot baribir tashviqotchiga aylanadi. U inson ruhining tashviqotchisi. Biroq unga tashviqot quroli deb emas, tashviqot manbai deb qarash kerak. Iste’dod mahsuli bo’lmish asar yovuzlikka xizmat qilolmaydi, chunki iste’dod yovuzlikdan tug’ilgan iztirobdan o’sib chiqadi. Iste’dod – og’riq va musibatni shaklga tushirishdir. U ezgulikka ishtiyoqdan paydo bo’ladi. Har bir iste’dodli asar yovuzlikka qarshi isyondir. Isyon so’nsa, iste’dod ham so’nadi. Biroq isyon qullar isyoni kabi tartiblargamas, inson mohiyatiga munosabatdan tug’ilgan isyondir. Isyon ko’z oldingizdagi dunyoga o’chma-o’ch yangi dunyo ijod qilish. Kafka o’z asarlari bilan isyon qildi; u mohiyatga qarab gapirdi, mohiyatni ko’rsatib gapirdi. Shu sababli Kafka ijodi eng katta isyondir. «Jarayon» ham «Qo’rg’on» ham isyon. Chunki ular iste’dod mahsuli. Yozuvchi zamondoshlariga qarata so’z aytarkan, so’z yozuvchining isyonidir. Boshqacha aytsak, ijod bu isyondir. Chunki isyon kabi ijod ham bir dunyoni boshqacha dunyo bilan «almashtiradi». Kichkina badiiy olam yaratgan iste’dod bani borliqni yaratgan parvardigor qudratini yaqqolroq his etadi. Parvardigor qudratini his etish ezgulik tashviqotining boshlanishidir.
X.Norboy: Bugungi o’zbek nasrining ahvolini bo’ron boshlanishidan oldin hukm suradigan tabiiy jim-jitlik desak adashmaymizmi? Nasrimiz haqidagi fikrlaringiz bilan o’rtoqlashsangiz.
N.Eshonqul: Yo’q. Men bo’ron kutayotganim yo’q. Men uzoq davom etadigan jimlikni kutyapman. Balkim bu jimlikni XXI asrning o’n yilliklari buzar? Hozir esa Shodiqul Hamro, Xayrulloning nasri ko’ngilga biroz taskin beradi. Biroq, nazarimda, umumiy shavqdan, yalpi uyg’onishdan, yalpi nasriy to’lqindan darak beruvchi guldirakni eshitayotganim yo’q. Aksincha, adabiyot maydoni bo’shab qolib, uch-to’rtta o’yinchi o’z bilganicha to’p surib yurgandek taassurot qoldiradi.
X.Norboy: Xulio Kortasar ham o’zoq vaqt kitob chiqarishga shoshilmagan. Nazar Eshonqul bu borada ham «taqlid» qilyaptimi yoki buning boshqa sabablari bormi?
N.Eshonqul: Kortasarga ham kitobingni chiqarishga homiy topib kel yoki shuncha nusxa sotilishiga kafolat qog’ozi keltir deyishganda, u umr bo’yi, ehtimol, kitob chiqarmagan bo’lardi. Men «taqlid» qilayotganim yo’q, biron oliyhimmat «homiy» kutayapman. Kim biladi, balki Kortasar ham «homiy» topolmagani uchun uzoq yillar kitob chiqarolmagandir? Ba’zan xayolga detektiv narsalar yoki ko’p qismli oldi-qochdi videofil`m stsenariysini yozsammi degan o’y ham keladi. Xar qalay, odamlar o’zining tirikligini isbotlab berolmagan odam haqidagi xayoliy gaplardan ko’ra kim kimni o’ldirgani-yu, qanday qilib o’g’irlik sodir bo’lgani haqidagi voqealarga ko’proq ehtiyoj sezmoqda; bunday asarlarning bozori ham chaqqon. Biroq, ijodkor hech qachon vaziyatga qarab ish tutmasligi kerak. Yozilayotgan asar, agar u chinakam asar bo’lsa, bozor uchun ham, olomon va omma uchun ham yozilmaydi.
X.Norboy: O’zbekistonda kechayotgan milliy tiklanish jarayonlariga fikringiz qanday? Odamlar bu jarayonlarga qanday kirib boryaptilar, qanday qarayaptilar?
N.Eshonqul: Bir paytlar ziyolilarimizdan biri ismini aytmasang, bu odamlar uyg’onmaydi deb noligandi. Bugun, ming qatla shukr, o’tmishdan hozirga qadar sochilib ketgan ismlarimiz – millatimizning ismi harfma-harf tiklanyapti. Ism tiklangach xalqning nomini aytib chaqirish va uni turg’izish, harakatga keltirish oson bo’ladi. Biz bugun o’z ismlarimizni topish sari boryapmiz; o’z ismimizni dunyo xaritasiga, tarixiga, madaniyatiga, tafakkuriga manguga raqam etib qo’yish sari borayapmiz. Menimcha, asli milliy tiklanish mana shu.
X. Norboy: «Milliy tiklanish»ga tilaklaringiz.
N.Eshonqul: Millatning ismini topib berishda va uni muqaddas tug’ kabi ko’tarishdek sharafli ishda gazetangizga muvafaqqiyat tilayman.