Dastlabki musiqa cholg'ulari haqida ma’lumot

CHANG MUSIQA CHOLG'USI
Chang musiqa cholg'usi tanburning o'ttiz ikki pardasidan olinib ixtiro qilingan. Ba'zi rivoyatlarda go'yo Arastun (Arestotel) Hakim Zuhro yulduziga qiyos qilib ixtiro qilgari deyiladi. (Nag'mai niyogon. Tahqiq va tahiyai A. Rajabov. Dushanbe. Adib, 1988. 124 s.).
Undan tashqari Abdulqodir Marig'iy o'zining "Maqosid ul alhon"("Kuylar maqsadlari'') kitobida chang musiqa cholg'usini yuziga teri tortilgan unga 24 ta tor ikki tomoniga ip bilan bog'lab qo'yilgan" degan ma'lumot berilgan bo'lib, noxun (tirnoq) vositasida ijro etilgan. Egri chang musiqa cholg'usining bir turi bu cholg'uning yuz qismiga teri emas bal'ki yog'och qoplangan. Torlari ip bilan emas cho'plar vositasida berkitib qo'yilgan.
Fozirgi kunda O'zbekiston hududida musiqa ijrochiligida qo'llanilayotgan "'Chang" nomli musiqa cholg'usi Sharq va boshqa xalqlarning milliy musiqa ijrochiligida turli xil nomlanishlarga ega. Belarusiya, Ukrainadagi - simbala. Uyg'ur xalqlaridagi - chang, Erondagi-santurlar, O'zbekistondagi - "Chang" musiqa cholg'usiga o'xshash. Ko'pgina musiqiy risolalarda zikr etilgan "Chang" cholg'usi hamda XYI asrlarda yashagan Darvesh Ali Changiy ijro etgan "Chang" nomli musiqa chol'gusi tamoman boshqa ko'rinishda bo'lib, hozirgi kunda musiq? ijrochiligida qo'llanilayotgan "Arfa" musiqa cholg'usining aynan o'zidir.
Chang so'zi sozandaning o'ng va chap qo'llari bilan changga panjalar orqali "Chang solish" vositasida musiqa ijro etish ma'nolarini anglatadi. Qadimiy "Chang" musiqa cholg'usi "Arfa"ga o'xshash bo'lib, Sharq xaiqiari miiliy musiqa ijrochiligida qoMlanib kelingan. Bu turdagi chang Ozarbayjon musiqa cholg'ulariga bag'ishlangan kitobda berilgan. (C. Abdullayeva. Narodniye muzikalniye instrumenti Azerbaydjana. Baku. 1972.14 s). Undan tashqari XVIII-XIX asrlarda Ozarbayjonda changga o'xshash "Nuzxa" va "Migni" nomli musiqa cholg'ulari bo'lib, ular aynan chang va qonunga o'xshash bo'lib, "Nuzxa"da 81 tor, "Migni"da 33 ta tor uch qatordan tortilgan bo'lgan va bu turdagi chang musiqa cholg'ulari navozandaning o'ng va chap qo'l barmoqlari, tabiiy tirnoqlari vositasida ijro etilgan. Hozirgi kunda O'zbekistonda "Chang" cholg'usi miiliy va zamonaviy musiqa ijrochiligida keng miqyosda qo'llanilmoqda. Faxriddin Sodiqov, Fozil Xarrotov, Ahmad Odilov, Rustam Negmatov. Abdurahmon Xoltojiyevlar o'ziga xos chang ijrochiligi maktabini yaratgan ustozlar hisoblanadi. Warning ijrochilik an'analarini yosh changnavoz shogirdlari Tilash Xo'jamberdiyev, Temir Mahmudov, Anvar Lutfullayev, Fazilat Shukurova, Abdusalom Mutalov va boshqalar davom ettirmoqdalar.
Cang musiqa cholg'usining tovushqatori uch oktavadan iborat bo'lib, birinchi tovush "sol" ovozidan boshlanadi, chang ijrosi katta qarhishdan yasalgan ikkita cho'bcha vositasida ijro etiladi. Chang musiqa cholg'usi to'g'irisida ko'pgina ma'lumotlami quyidagi kitobdan olish mumkin. (Ahmad Odilov, Anvar Lutfullayev. Chang. Toshkent. 2002 y.).