Davlat kreditining mazmun-mohiyati va funksiyalari. Davlat krediti klassifikatsiyasi. Davlat kreditini boshqarish

2. Davlat krediti klassifikatsiyasi

Byudjet defitsitini moliyalashtirish uchun davlat boshqaruv organlari qarz mablag’larini, qarzlarni jalb qilishga majburdir.
Qarz mablag’larini, qarzlarni jalb qilish, odatda, qarz shartnomasi asosida amalga oshiriladi. Unga ko’ra, bir tomon (qarz beruvchi) ikkinchi tomonning (qarz oluvchining) mulkiga ma’lum belgilarga ega bo’lgan pul mablag’lari yoki boshqa buyumlarni beradi, qarz oluvchi esa shu summadagi pul mablag’lari (qarz summasi) yoki teng miqdor va sifatdagi buyumlarni qarz beruvchiga qaytarish majburiyatini oladi. Shartnoma bo’yicha qarz oluvchi davlat yoki uning subyektlari, qarz beruvchilar esa fuqarolar yoki yuridik shaxslar hi-soblanadi. Davlat qarzlari ixtiyoriy bo’lib, muomalaga chiqarilgan qarzlarning shartlarini o’zgartirishga yo’l qo’yilmaydi.
Davlat krediti quyidagi bir necha belgilarga ko’ra klasssifikatsiya qilinadi:
1) emitentlar bo’yicha:

• 
  markaziy boshqaruv organlari tomonidan joylashti-riladigan qarzlar;  hududiy boshqaruv organlari tomonidan joylashti-riladigan qarzlar; 2) joylashtirilish joyiga qarab:  ichki qarzlar;
  
• 
  tashqi qarzlar.
  

3) bozorda aylanishiga qarab:
 bozorli qarzlar;  bozorsiz qarzlar.
Bozorli qarzlar erkin sotiladi va sotib olinadi. Ular byudjet defitsitini moliyalashtirishda asosiy omil bo’lib hisoblanadi. Bozorsiz qarzlar erkin ravishda o’z egalarini almashtirishi mumkin emas. Ular qimmatli qog’ozlar bozorida muomalada bo’lmaydi. Ma’lum bir investorlarni jalb qilish uchun bunday qarzlar davlat tomonidan chiqariladi va shu investorlarning o’ziga xos bo’lgan manfaatlariga mos keladi. Masalan, g’arb mamlakatlarida bozorsiz davlat obliga-tsiyalari davlat pensiya fondlari, sug’urta korxonalari va kichik investorlarning mablag’larini jalb qilish uchun chiqariladi.
4) mablag’larni jalb qilish muddatiga ko’ra:

• 
  qisqa muddatli (bir yilgacha qaytarish muddati bilan);
  
• 
  o’rta muddatli (bir yildan besh yilgacha);  uzoq muddatli (besh yil va undan yuqori).
  

Qisqa muddatli qarzlardan byudjet daromadlarining kelib tushishi va xarajatlarini amalga oshirishdagi qisqa muddatli uzilishlarni moliyalashtirish uchun foydalaniladi. Odatda, bunday maqsadlar uchun veksellar chiqariladi. Italiyada g’aznachilik veksellari 3, 6, 12 oylik muddatlarda, Yaponiyada – 60 kunlik, Buyuk Britaniyada – 91 kunlik muddatlarda chiqariladi. G’aznachilik veksellari muddatlarda ikki yilgacha bo’lgan Germaniya bundan mustasnodir.
Ba’zi bir mamlakatlarda nisbatan uzoq muddatlar uchun mablag’larni jalb qilishda g’aznachilik notalaridan foydalaniladi va ular veksellarga nisbatan kamroq tarqalgandir. Italiyada bunday g’aznachilik notalari 2-3 yillik qaytarilish muddati bilan, AQSh da – bir yildan o’n yilgacha qaytarilish muddatlarida chiqariladi. Uzoq muddatlar uchun mablag’larni jalb qilish, odatda, obligatsiyalar yordamida amalga oshiriladi.
5) Qarz majburiyatlari ta’minlanganligiga qarab:

• 
  garovli;
  
• 
  garovsiz bo’ladi
  

Garovli obligatsiyalar mutlaq yoki aniq mulk bilan ta’minlanadi. Xorijning rivojlangan mamlakatlarida tez-tez mahalliy hokimiyat organlari tomonidan bunday obligatsiyalar muomalaga chiqariladi. Garovsiz obliga-tsiyalarda aniq bir narsa ta’minlanmaydi: uning ta’minlanish asosi bo’lib davlatning yoki mahalliy hokimiyat organlarining jami mulki hisoblanadi. Markaziy boshqaruv organlari, odatda, garovsiz obligatsiyalarni muomalaga chiqarishadi. Ularning ishonchliligi juda yuqori bo’lganligi uchun ular qo’shimcha kafolatga ehtiyoj sezmaydi.
6) To’lanadigan daromadning xarakteri bo’yicha:

• 
  yutuqli qarz majburiyatlari;  foizli qarz majburiyatlari;
  
• 
  nol kuponli qarz majburiyatlari.
  

Yutuqli obligatsiyalar bo’yicha daromadlarning to’lanishi lotareyalar asosida amalga oshiriladi. Bu obligatsiyalar katta talabga ega emas. Chunki investorlar tasodifga tayanib emas, balki barqaror daromad olishga intiladilar. Yutuq olishni istaganlar esa lotareya chiptalari sotib olishni ixtiyor etadilar. Bu turdagi qarz majburiyatlarining asosiysi foizli obligatsiyalar bo’lib, ular bo’yicha daromad kuponlar asosida yilda bir, ikki yoki to’rt marta to’lanadi. Investorlarning ko’pchiligi ana shunday qarz majburiyatla-rini ma’qul ko’rishadi.
Davlatning qisqa muddatli qarz instrumentlari kuponlarga ega emas. Ular nominalidan chegirmalash asosida sotiladi va nominal bo’yicha sotib olinadi.
Ayrim uzoq muddatli qarz majburiyatlari ham kuponlarga ega bo’lmasligi mumkin. Ular bo’yicha barcha daromadlar asosiy qarzning summasi bilan birgalikda to’lanadi. Xuddi qisqa muddatli obligatsiyalar singari ular ham nominalidan chegirmalash orqali sotiladi va nominali bo’yicha sotib olinadi. Amaliyotda bunday obligatsiyalar nol kuponli obligatsiyalar nomini olgan.