Davlat tili – bu Davlat tili, milliylik belgisi Davlat tili va Konstitutsiya

Davlat tili va men egallayotgan soha
Reja:

1. 
   Davlat tili – bu
   
2. 
   Davlat tili, milliylik belgisi
   
3. 
   Davlat tili va Konstitutsiya
   

Davlat tili — muayyan mamlakatda qonun chiqarish, ijroiya va sud hokimiyatlarida ish yuritish uchun rasmiy belgilangan til. Odatda, koʻp millatli mamlakatlarda, mas, Hindiston, Kanada, Shveysariyada qaysi til yoki tillar rasmiy ekanligi konstitutsiyalarida belgilab qoʻyilgan. Davlatlarning koʻpchiligida rasmiy til bilan D.t. aynan bir xildir. Faqat ayrim mamlakatlardagina rasmiy til maqomi D.t. maqomidan farqlanadi. Mas, Shveysariyada konstitutsiyaga binoan nemis, fransuz, italyan tillari — rasmiy til; nemis, fransuz, italyan va retoroman tillari — D.t. sanaladi.
Oʻzbekistonda shoʻrolar hukmronligi paytida D.t. haqida umuman gapirish ham mumkin boʻlmagan, aksincha oʻzbek tilining ijtimoiy hayotda qoʻllanilishi tobora cheklanib qolgandi. Jamiyatni qayta qurish maʼnaviy poklanishni boshlab berdi. Uning natijasi oʻlaroq "Oʻzbekiston Respublikasining davlat tili haqida"gi qonun qabul qilindi (1989-yil 21 okt.). Bu qonun oʻzbek xalqi milliy ongining rivojlanishida, mamlakat mustaqilligi mustahkamlanishida, madaniy merosning tiklanishida muhim rol oʻynadi. Mazkur qonun qoidalari Oʻzbekiston Konstitutsiyasida mustahkamlab qoʻyildi. Konstitutsiyaning 4-moddasiga binoan Oʻzbekistonda D.t.— oʻzbek tilidir. Qoraqalpogʻistonda bunday maqom qoraqalpoq tiliga ham berilgan. Mamlakatda yuz berayotgan real jarayonlar va imkoniyatlarni hisobga olib, lotin yozuviga asoslangan oʻzbek alifbosini uzil-kesil joriy etishni bosqichma bosqich amalga oshirib borish vazifasi til islohoti bilan bogʻliq masalalarga zarur tuzatishlar kiritish ehtiyojini tugʻdirdi, respublika hali sobiq Ittifoq tarkibida boʻlgan va madaniy-maʼnaviy sohada oʻziga xoslikni mustahkamlashga intilgan bir sharoitda qabul qilingan D.t. haqidagi qonunning koʻpgina moddalariga oʻzgartirishlar va qoʻshimchalar kiritishni taqozo etdi. Natijada 1995-yil 22 dek.da Oʻzbekiston Respublikasining D.t. haqidagi qonuni yangi tahrirda qabul qilindi. Oʻzbek tilining Oʻzbekiston Respublikasi hududida D.t. sifatida amal qilishining huquqiy asoslari ushbu qonun va b. qonunlar bilan belgilanadi. Oʻzbekiston Respublikasida D.t.ni oʻrganish uchun barcha fuqarolarga shart-sharoit yaratiladi hamda millatlar va elatlarning tillariga izzat-hurmat bilan munosabatda boʻlish, ularning rivojlanishi taʼminlanadi. D.t.ni oʻqitish bepul amalga oshiriladi (4-modda). D.t.ga yoki boshqa tillarga mensimay yoki xusumat bilan qarash taqiqlanadi. Fuqarolarning oʻzaro muomala, tarbiya va taʼlim olish tilini erkin tanlash huquqini amalga oshirishga toʻsqinlik qiluvchi shaxslar qonun hujjatlariga muvofiq javobgar boʻladilar (24-modda). Mamlakatda demokratik, baynalmilal tamoyillarga rioya qilinib, har bir millat va elatning erkin rivojlanishi, ularning til mustaqilligi va tengligi taʼminlangan. Taʼlimtarbiya ishlari oʻzbek tilidan tashqari tojik, rus, qozoq, koreys, turkman, qirgʻiz tillarida ham amalga oshiriladi. Milliy markazlarning faoliyati uchun yetarli imkoniyat yaratilgan. Shaxsga millati, irqi, tili, urf-odat va anʼanalariga qarab biror imtiyoz berish yoki shu vajdan huquqlarini cheklash javobgarlikka sabab boʻladi.
Har qanday xalqning tarixi, oʻziga xos tabiati, qadriyatlari, avvalo, oʻsha xalqning ona tilida aks etadi. Bejiz tilni millatning maʼnaviy immuniteti deb baholamaganlar. Boisi, oʻz tilini asrab-avaylagan, uni zamonlar osha rivojlantira olgan millatgina oʻzligini, milliy qiyofasini saqlab qoladi.
Bu yil “Davlat tili haqida”gi qonunimizning qabul qilinganiga 30 yil toʻladi. Ushbu qonunning mustabid tuzum hukmronligi davrida qabul qilinishi xalqimizning oʻziga xos jasorati timsoliga aylangan edi. Bu qonun oʻz vaqtida xalqimizning Istiqlolga boʻlgan umid-ishonchini, milliy gʻurur tuygʻusini kuchaytirdi, Mustaqilligimizning oʻziga xos poydevori vazifasini bajardi desak, mubolagʻa boʻlmaydi.
Yurtimiz ozodlikka erishgach, oʻz ona tilimizda emin-erkin soʻzlash huquqiga ega boʻldik, tilimizning kamsitilishiga chek qoʻyildi. Nufuzli xalqaro minbarlarda oʻzbekcha soʻzlarimiz yangray boshladi, tilimizni oʻrganishga qiziquvchi xorijliklar koʻpaydi. Oʻzbek tilida chop etilayotgan matbuot nashrlari, kitoblarning turi va adadi keskin darajada oshdi. Zamonaviy axborot texnologiyasi boʻyicha oʻzbekcha dasturlar paydo boʻldi va hokazo. Shubhasiz, bu jarayonda bundan oʻttiz yil oldin qabul qilingan “Davlat tili haqida”gi qonunning xizmati katta boʻldi. Ammo shu bilan birga, tan olish kerakki, bu muhim hujjatda aks etgan bandlar ijrosini oʻtgan yillar davomida hamisha ham taʼminlay oldik, deya olmaymiz.
Bugun davr oʻzgaryapti. Xalq fikri eng asosiy mezon sifatida qaralayotgani, barcha muhim ijtimoiy-iqtisodiy, maʼnaviy-maʼrifiy qarorlar yurtdoshlarimiz bilan bamaslahat qabul qilinayotgani fuqarolarda ijtimoiy faollik hissini kuchaytirmoqda. Turli dolzarb masalalar qatori, davralarda davlat tili, milliy gʻurur, oriyat, tarix va qadriyatlar haqidagi qizgʻin musohabalarga guvoh boʻlyapmiz. Jumladan, ijtimoiy tarmoqlarda: “Davlat tili haqida”gi qonunni isloh qilib, bugungi kun talablariga moslashtirishimiz kerak. Bu jarayonda yozuvchi, shoir, tilshunos olim va boshqa soha vakillari bilan yuzma-yuz oʻtirib, ushbu masalalar boʻyicha oʻzaro fikr almashishimiz lozim” degan mazmundagi mulohazalar bildirilmoqda.
Zero, Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati Kengashining “Davlat tili haqida”gi qonunning Toshkent shahrida ijro etilishini oʻrganish natijalari toʻgʻrisida”gi qarori asosida Hukumatimiz tomonidan 2018 yilning 24 dekabrida ishlab chiqilgan “Yoʻl xaritasi”da ham “Davlat tili haqida”gi qonunning yangi tahririni tayyorlash bosh masala qilib qoʻyilgan. Yaqinda Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasida boʻlib oʻtgan davra suhbatida aynan shu mavzu atroflicha muhokama etildi. Davra suhbatini Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasi raisi oʻrinbosari Nodir Jonuzoq olib bordi.
Turkiy tillarning katta oilasiga mansub boʻlgan oʻzbek tilining tarixi xalqimizning koʻp asrlik orzu-intilishlari, dardu armonlari, zafarlari bilan uzviy bogʻliq. Oʻzbek tilining jozibasi momolarimiz allasi, maqomlarimiz, ertak va afsonalarimiz, romanu dostonlarimizning sehrli satrlarida, jiloli ohanglarida aks etgan. Tarixga nazar solsak, buyuk ajdodlarimiz, ota-bobolarimiz aynan ona tilimiz orqali jahonga oʻz soʻzini aytgan hamda nodir maʼnaviy meros, qadriyatlarimizga asos solganligiga guvoh boʻlamiz.
Jasur va matonatli xalqimiz har qanday zulm va zoʻravonliklarga qaramasdan, oʻz ona tilini — milliy gʻururini saqlab qoldi. Qanchalik ogʻir boʻlmasin uni rivojlantirib, bugungi avlodlarga bezavol yetkazib berdi.
Ushbu qutlugʻ ayyom, 1989-yil 21-oktyabr sanasi— “Davlat tili haqida”gi qonun qabul qilingan kun maʼnaviy jasorat, ezgu maqsadlar roʻyobi boʻlgan kunligi bilan ahamiyatlidir. Ilm-fan, texnika aqlbovar qilmas darajada rivoj topganiga qaramasdan, dunyo hamjamiyati sayyoramizda nechta til borligi haqida aniq maʼlumotga ega emas. Baʼzi maʼlumotlarga koʻra, dunyo tillarining soni 7 mingdan oshadi. Mazkur tillardan 14 tasida insoniyatning uchdan ikki qismi gaplashadi. Ushbu tillarning har birida soʻzlashadiganlar soni esa 50 milliondan ziyod. Dunyodagi 70 tilda gaplashadiganlar 5 milliondan koʻp boʻlsa, qolgan tillarda muloqot qiladiganlar 1 milliondan kam.
Ularning faqat 200 ga yaqini davlat tili yoki rasmiy til maqomiga ega. Shu nuqtayi nazardan qaraganda oʻzbek tiliga davlat tili maqomini huquqiy jihatdan muhrlab bergan mazkur qonunning xalqimiz hayotidagi oʻrni beqiyosdir. Bunday nufuzga ega boʻlgan oʻzbek tili asrlar sinovidan oʻtgan, qiyomiga yetgan va boshqalarga ibrat boʻla oladigan til sanaladi. Bugun Oʻzbekiston hukumati tomonidan olib borilayotgan siyosat buni amalda koʻrsatmoqda.
Mamlakatimizning Asosiy qonuni — Konstitutsiyamizning oʻzbek tilida yaratilishi uning nufuzini yana-da yuksaltirdi. Yurtimiz boʻylab va xalqaro maydonlarda ona tilimizda yangrayotgan Davlat madhiyasi ham qalblarimizda Vatan tuygʻusini joʻsh urdiradi. Ulugʻ maʼrifatparvar bobomiz Abdulla Avloniy taʼkidlaganidek, har bir millatning dunyoda borligini koʻrsatadigan oynai hayoti — bu uning milliy tili va adabiyotidir.
Oʻzbek tili davlat tili sifatida siyosiy-huquqiy, iqtisodiy-ijtimoiy, maʼnaviy-maʼrifiy hayotimizda faol qoʻllanmoqda, xalqaro minbarlarda baralla yangramoqda. Oʻzbek tilining chinakam jonkuyarlari xotirasiga bagʻishlangan yodgorliklar majmuasi Adiblar xiyoboni farzandlarimizning goʻzal tarbiyalarida, maʼnaviy, axloqiy ahamiyatga egadir. Dunyoga nazar solsak, oʻzbek tili rivojlangan bir necha davlatlarining 60 ga yaqin universitetlarida va 100 dan ziyod maktablarida oʻrganilib kelinayotgani quvonarli xoldir. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining «Oʻzbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida» gi Farmoniga binoan “Davlat tili haqida” gi qonun qabul qilingan kunning ulkan tarixiy oʻrni va ahamiyatidan kelib chiqqan holda, 21-oktyabr sanasi yurtimizda “Oʻzbek tili bayrami kuni” deb belgilanishi xalqimizning milliy ruhi va gʻururini yuksaltirish bilan birga, davlat tilini hayotimizda toʻlaqonli joriy etishga xizmat qiladi.
Shu oʻrinda XX asr boshida olti tilli-oʻzbek, arab, fors, hind, turk, va rus tillarida lugʻat tuzgan Isʼhoqhon Ibratning «Bizning yoshlar albatta boshqa tilni bilish uchun saʼy-harakat qilsinlar, lekin avval oʻz ona tilini koʻzlariga toʻtiyo qilib, ehtirom koʻrsatsinlar. Zero, oʻz tiliga sadoqat-bu vataniy ishdir» degan purmaʼno soʻzlariga ortiqcha izohning hojati yoʻq. Oʻzbek tili dunyodagi eng boy va chuqur tarixiy ildizlarga ega boʻlgan buyuk tillardan.
Bu jihatdan Alisher Navoiy ijodi va faoliyati barcha avlodlarga yuksak namuna. Buyuk mutafakkir «Muhokamat ul-lugʻatayn» asarida bu muhim muammo xususida shunday yozadi: “xalq orasidan chiqqan isteʼdod ahli salohiyat va qobiliyatlarini oʻz tillari turganda oʻzga til bilan zohir qilmasalar va ishga solmasalar edi. Agar ikkala tilda ijod etish qobiliyatlari boʻlsa, oʻz tillarida koʻproq yozsalar edi”. Navoiy haqiqiy millatparvar shoir sifatida oʻzbek tili va adabiyotimizning nechogʻlik boy, rang-barangligi va cheksiz imkoniyatlarini butun ijodi va serqirra faoliyati bilan isbotlab, uning nufuzini jahon miqyosiga olib chiqdi.Hazrat Navoiy ona tilining taqdiri uchun ana shu tarzda kuyundi, uning mavqeini koʻtarmoq, millatning shaʼnini yuksaltirmoq uchun bor salohiyatini safarbar etdi. Bu millatdan yetishib chiqqan taʼb ahlini – ijodkorlarni oʻzga lisonda emas, ona tilida bebaho badiiy asarlar bitmoqqa chorladi.
Til — millatning koʻzgusi boʻlib, unda tarix - oʻtmish va kelajak jonlanadi. Maʼlumki, eng katta xiyonat eʼtiqodga boʻlgan xiyonatdir. Bizning eʼtiqodimizning uzviy bir jihati ham tilimizga boʻlgan eʼtiborimiz bilandir. Ona tilimiz yurtimizdagi qadim va muqaddas, moʻjizaviy buloqlardek toza va musaffo, isteʼmolga doim yaroqli boʻlishi shart. Uning ichki imkoniyatlari cheksiz va mislsizdir. Ona tilimizning tabiiyligi uchun kurashish, ogʻzaki va yozma nutqda til meʼyorlariga rioya qilish, uning tarovatini saqlab qolish barchamizning eng muqaddas va sharafli burchimizdir.