Davlat va huquq

Huquq  sohalari
Moddiy  huquq
  Protsessual  huquq
   sohalari
          sohalari
– konstitutsiyaviy huquq;
– fuqarolik protsessual
– fuqarolik huquqi;
   huquqi;
– mehnat huquqi;
– xo‘jalik protsessual
– oila huquqi;
   huquqi;
– moliya huquqi;
– ma’muriy protsessual
– ijtimoiy ta’minot huquqi;
   huquqi;
– yer huquqi;
– jinoyat protsessual
– suv huquqi;
   huquqi.
– ekologiya huquqi;
– agrar huquq;
– tadbirkorlik huquqi;
– bojxona huquqi;
– ma’muriy huquq;
– jinoyat huquqi;
– jinoyat ijroiya huquqi
   va boshq.
Qonunchilikni  tizimlashtirish  shakllari
Kodifikatsiya
  Inkorporatsiya        Konsolidatsiya

232
XVI BOB. O‘ZBEKISTONNING HUQUQIY
TIZIMI
1-§. Huquqiy tizim tushunchasi va mohiyati
O‘zbekiston Respublikasi milliy huquqiy tizimi jamiyatning
jadal rivojlanayotgan ijtimoiy tizimlaridan biridir. Huquqiy
tizimning taraqqiy etganlik darajasi, mamlakatdagi iqtisodiy,
ijtimoiy, siyosiy vaziyat bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, aholining
siyosiy-huquqiy ongi va madaniyatida namoyon bo‘ladi. Nafaqat
huquqshunoslar, balki barcha fuqarolarning huquqiy tizim
to‘g‘risida muayyan tasavvurga ega bo‘lishlari fuqarolik jamiyati
barpo etish maqsadlariga erishish uchun nihoyatda muhimdir.
Milliy huquqiy tizimni tavsiflashdan oldin «huquqiy tizim»
tushunchasini yoritish, puxta tahlil qilish maqsadga muvofiq.
Umuman aytganda, «tizim» tushunchasi grekcha «systema»
so‘zidan olingan bo‘lib, «qismlardan tashkil topgan majmua»,
degan ma’noni anglatadi. Hodisalarni tizimli o‘rganish falsafa
fanining alohida yutug‘i bo‘lib, bugungi kunda barcha sohalarga,
jumladan, huquq sohasiga ham joriy etilmoqda. Falsafiy nuqtayi
nazardan «tizim» ichki izchillik va o‘zaro aloqadorlikni,
munosabatlarning bir butunligini anglatadi. Tizimning muhim
jihati uning strukturaviy xususiyatga ega ekanligi, ya’ni voqelikning
ichki tarkibiy qismlarga egaligi, bu qismlar orasida pog‘onali
bo‘ysunishning yuzaga kelishi hamda ularning nisbiy
mustaqilligidan iborat.
Har bir fan o‘zi o‘rganayotgan obyektning mazmun-mohiyatini
ochishga tobora chuqurroq kirib borar ekan, tadqiq etilayotgan
ijtimoiy hodisalarga tizimli yondashuv, tizimli tahlil usullarini
kengroq qo‘llay boradi. Bu esa, insonning o‘zini o‘rab turgan
hodisalar to‘g‘risidagi bilimlarini tobora kengaytirib borishiga
imkon beradi.
Tizimli tadqiqotlarning dolzarbligi ikki muhim holat bilan
belgilanadi. Birinchisi, tabiiy va ijtimoiy hodisalarni tizimli, yaxlit
tarzda anglash ehtiyoji o‘sib borayotganligi bo‘lsa; ikkinchisi,
zamonaviy nazariy bilim va amaliy faoliyat shu darajada
chuqurlashib bormoqdaki, ularni yaxlitlikda o‘rganish zaruriyati
yuzaga kelayotganligidir. Shu sababli bilim va ijtimoiy faoliyatni

233
tizimlashtirish, ular orasidagi bog‘liqliklarni ochib berish ehtiyoji
vujudga keladi. Bu vazifani  aynan tizimli tadqiqotlar hal etadi.
Huquqiy hodisalarga tizimli yondashuv ularni mukammal
o‘rganishga ko‘maklashadi. Huquqiy hodisalar – insonlar
irodasining mahsuli. Aynan insonlar, ularning uyushmalari siyosiy
institutlarni vujudga keltiradi hamda huquqiy hodisalarni
rasmiylashtiradi. Mazkur siyosiy institutlar va huquqiy hodisalar
yig‘indisi o‘zaro aloqada bo‘ladi va yaxlit bir butunlikni tashkil
etadi. Tizimning xususiyati shunda ifodalanadiki, uning tegishli
qismlari bir butunga birlashadi. Qismlar yaxlitlikni hosil qiladi va
aksincha yaxlitlik qismlarni birlashtiradi, ularning mohiyati,
mazmuni va shakllarini, tizim tarkibidagi o‘rni va vazifasini belgilab
beradi.
«Huquqiy tizim» tushunchasi yuridik fanga XX asrning so‘nggi
choragida kirib kelgan bo‘lib, u bugun siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy
tizimlar bilan bir qatorda namoyon bo‘lmoqda. Huquqiy tizim
huquqqa oid tushunchalar, huquqiy institutlar, huquqiy jarayonlar
va boshqa barcha huquqiy voqelikni o‘zida mujassamlashtirgan
holda ular o‘rtasidagi aloqadorlikni ifodalaydi. Huquqiy tizim,
o‘z navbatida, davlat va jamiyatning huquqqa munosabatini aks
ettiradi. Yuqori darajada rivojlangan huquqiy tizim nafaqat
huquqni ijod qiluvchi, uni amalga oshiruvchi hamda muhofaza
qiluvchi organlar faoliyatida qulayliklar yaratadi, balki butun
jamiyatni huquq talablari doirasida hayot kechirishini ta’minlaydi.
Huquqiy tizimni alohida o‘rganish va unga baho berishda
quyidagi muhim jihatlarga e’tibor qaratish lozim:
– huquqiy tizim tushunchasi;
– huquqiy tizimning tarkibiy tuzilishi;
– huquqiy tizimning amal qilish doirasi;
– huquqiy tizimning o‘ziga xos xususiyatlari.
Huquqiy tizim tushunchasini tahlil etishda, mamlakatimiz va
xorijiy davlatlar olimlarining fikrlariga e’tibor qaratish lozim.
Ushbu tushuncha huquqshunoslar tomonidan turlicha talqin
etiladi. Ba’zi mualliflar «huquqiy tizim»ni  «huquq tizimi» iborasi
bilan bir xil deb tushunadilar, boshqa olimlar esa, mazkur
tushuncha doirasida huquqiy normalar va huquqiy
munosabatlarning o‘zaro daxldorligini nazarda tutadi. Uchinchi

234
guruh mutaxassislar «huquqiy tizim tushunchasi normativ tuzilma
sifatida huquqning tuzilishini, vakolatli organlarning huquq
ijodkorlik va huquqni qo‘llash sohasidagi faoliyatlarini qamrab
oladi», deb ta’kidlaydilar
1
. Akademik V.S.Nersesyansning fikricha,
huquqiy tizimni ta’riflash, o‘z mohiyatiga ko‘ra, huquqni umumiy
tushunishni, shartli ravishda «huquqiy tizim» so‘zi bilan
almashtirilishini bildiradi
2
.
«Huquqiy tizim» tushunchasini talqin etish orqali huquqning
ochilmagan yangi qirralarini bilib olish va shu bilan bir qatorda
huquq to‘g‘risidagi tasavvurlarni rivojlantirish mumkin. «Huquqiy
tizim» bilan «huquq tizimi»ni qiyoslab ko‘raylik. To‘g‘ri, huquq
tizimi o‘z tarkibiga huquq sohalari, huquq institutlari, huquq
normalarini qamrab olgani holda, huquqiy tizimning normativ
o‘zagini tashkil etadi. Lekin faqat huquqiy normalarning o‘zi
huquqiy tizimning to‘la hajmini ifodalay olmaydi. Huquqiy tizim
huquq normalaridan iborat bo‘lgan obyektiv huquqdan farq qilib,
nafaqat bir turdagi elementlarni, balki turli yo‘nalish va harakatda
bo‘lgan huquqiy tuzilmalarni, g‘oyalarni, prinsiplarni, jarayonlarni
o‘zida mujassamlashtiradi. Huquqiy tizimga harakatdagi hodisa
sifatida qarash lozim. Huquqiy tizim – keng qamrovli tushuncha
bo‘lib, muayyan makonda va zamonda amal qilayotgan huquqiy
hodisalar, huquqiy prinsiplar, institutlar, huquq normalari hamda
huquqiy jarayonlarning mushtarak bir butunligi, o‘zaro uzviy
bog‘liqligi va aloqadorligidir.
Prof. M.N. Marchenkoning fikricha, huquqiy tizim deganda,
biror-bir mamlakat doirasida amal qiluvchi barcha yuridik
institutlar va muassasalarning yig‘indisidan iborat mamlakatning
butun huquqiy tuzilmasi, jamiyatning yagona vujud sifatida
huquqiy jihatdan tashkil etilganligi tushuniladi. Bu nafaqat huquqiy
normalar, shu bilan birga, huquqiy mafkura, huquqiy ong, huquqiy
madaniyat, huquqiy amaliyot va h.k.larni qamrab oladi.
3
«Huquqiy tizim – o‘zaro bog‘liq bo‘lgan, mutanosib va bir-
1 Àëåêñååâ Ñ.Ñ. Îáùàÿ òåîðèÿ ïðàâà. Ò.1. – Ì.: 1981, ñ.87-88.
2  Ïðîáëåìû îáùåé òåîðèè ïðàâà è ãîñóäàðñòâà / Îòâ. ðåä. Â.Ñ. Íåðñå-
ñÿíö. – Ì.: 2000, ñ.450
3 Qarang: Ìàð÷åíêî Ì.Í. Òåîðèÿ ãîñóäàðñòâà è ïðàâà â âîïðîñàõ è îòâåòàõ.
– Ì.: ÏÁÎÞÏ Ãðà÷åâ Ñ.Ì., 2001. Ñ.131.

235
biriga ta’sir qiluvchi huquqiy vositalardan iborat bo‘lib, ijtimoiy
munosabatlarni, shuningdek, u yoki bu mamlakatdagi huquqiy
rivojlanish darajasini tavsiflovchi tarkibiy qismlarni birlashtiradi»
1
.
Ushbu ta’rif ham huquqiy tizim mazmunini yoritishda muhim
ahamiyat kasb etadi.
Prof. N.I.Matuzovning fikricha, «Huquqiy tizimni ichki
muvofiqlashgan, o‘zaro bog‘langan, ijtimoiy bir turdagi yuridik
vositalarning yig‘indisi sifatida ta’riflash mumkin. Davlat ularning
yordamida ijtimoiy munosabatlarga zarur normativ ta’sir
(mustahkamlash, tartibga solish, qo‘riqlash, muhofaza qilish kabi)
ko‘rsatadi».
2
Lekin fanda «huquqiy tizim» tushunchasini «huquq tizimi»,
«qonunchilik tizimi», «yuridik normalar tizimi» tushunchalari bilan
aynanlashtish uchrab turibdi. Huquqiy tizimni tushunishda,
«huquq tizimi», «huquqiy tizim» va «huquq oilasi»
kategoriyalarining bir-biridan farqini ajratib olish maqsadga
muvofiqdir.
Huquq tizimi – huquqning ichki tuzilishi, ichki qurilishi –
tarkibi bo‘lib, u huquqning qanday qismlardan iborat ekanligini
va qismlar o‘rtasidagi munosabat hamda nisbatni ko‘rsatadi. Yoki,
huquq tizimi – ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi
huquqning ichki tuzilishi bilan bog‘langan, huquqiy normalarni
izchil tarzda joylashtirilishining ifodasidir. Yuqoridagi fikrlardan
ko‘rinib turibdiki, huquq tizimi huquqning ichki strukturaviy
tuzilishidir. Uning tarkibiga: huquq normalari, huquq institutlari
va huquq sohalari (tarmoqlari) kiradi. Demak, huquq tizimi  –
huquqning ichki tuzilishi, uning tarkibiy qismlarini tashkil etilishi
va joylashishining muayyan tartibini ifodalaydi. Huquqiy tizim
esa, mamlakat hududi doirasida amal qiladigan barcha yuridik
vositalar, institutlar va muassasalarning yig‘indisidan iborat bo‘lib,
jamiyatning huquqiy tuzilishi, uning butun huquqiy hayoti va
huquqiy jihatdan tashkil etilishini ifodalaydi.
Huquqiy tizim nafaqat huquq normalarining o‘zi, balki ularni
1
  Ñàèäîâ À., Òîæèõîíîâ Ó. Äàâëàò âà µó³ó³ íàçàðèÿñè. Èêêè æèëäëè. 2-
æèëä. ¥ó³ó³ íàçàðèÿñè. –Ò.: 2001.  48-bet.
2
 Ìàòóçîâ Í.È. Ïðàâîâàÿ ñèñòåìà è ëè÷íîñòü. Ñàðàòîâ. 1987. Ñ.26.

236
harakatga keltiruvchi, o‘zaro bog‘liq huquqiy hodisalar yoki
vositalar hamda ularning bir butun harakatdagi ko‘rinishidir.
Huquqiy tizim tarkibiga huquq normalari bilan bir qatorda, huquq
ijodkorligi, huquqni qo‘llash, huquqiy amaliyot, huquqiy ong,
huquqiy madaniyat, huquqiy mafkura, huquqiy siyosat, huquqiy
tamoyillar, yuridik muassasalar va boshqalar kiradi.
Huquqiy tizim, asosan, muayyan mamlakat va davlat miqyosida
amal qiladi. Chunki, davlatlarda hokimiyatni amalga oshirish usuli,
davlat organlarining tashkil etilishi va shu kabi davlatning asosiy
siyosiy xususiyatlariga qarab, uning qonunchiligi, huquqiy asoslari
yaratiladi.
Huquq oilasi «huquq tizimi» va «huquqiy tizim»ga nisbatan
keng ma’noli tushuncha bo‘lib, ularni o‘z tarkibiga qamrab oladi.
Huquq oilasi ko‘p yuridik adabiyotlarda huquqiy tizim tushunchasi
bilan aynanlashtiriladi
1
. Qiyosiy huquqshunoslik bilan
shug‘ullanuvchi olimlar tomonidan «huquq oilasi» atamasi turlicha
bayon etiladi. Jumladan, R.David «huquqiy tizimlar oilasi», K-
O.Ebert va M. Reynstayn «huquqiy doiralar», S.S.Alekseyev
«tuzulmaviy umumiylik», deb ataydilar. Ushbu tushunchaning
umumiy ta’rifini ishlab chiqish va fanda qo‘llash o‘rinli bo‘lardi.
Fikrimizcha, huquqiy tizim va huquq oilasi tushunchalarini
bir-biridan farqini aniqlab, to‘g‘ri talqin etish zarur. Huquqiy
tizim tushunchasini muayyan davlatlardagi huquqiy voqelikka
nisbatan qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Huquq oilasi esa, aynan
huquqiy tizimlarning paydo bo‘lishi, rivojlanishiga asos bo‘luvchi,
o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan, tarixan shakllangan, bir
necha milliy huquqiy tizimlarni aks ettiruvchi dunyo miqiyosida
huquqning eng katta tarkibiy qismidir. Bir qator huquqiy tizimlarga
xos bo‘lgan umumiy xususiyatlarni belgilab olish, ularni huquq
1
 Qarang: Äàâèä Ð. Îñíîâíûå ïðàâîâûå ñèñòåìû ñîâðåìåííîñòè. –Ì.: 1988./
/ Äàâèä Ð., Æîôôðå-Ñïèíîçè Ê. Îñíîâíûå ïðàâîâûå ñèñòåìû ñîâðåìåí-
íîñòè. –Ì.: 1996.
2
 Qarang: Âèøíåâñêèé À.Ô. Îáùàÿ òåîðèÿ ãîñóäàðñòâà è ïðàâà // À.Ô.Âèø-
íåâñêèé, Í.À.Ãàðáàòîê, Â.À.Êó÷èíñêèé; Ïîä îáù. ðåä. ïðîô. Â.À.Êó÷èí-
ñêîãî. –Ì.: 2004. Ñ.280.
3
 Qarang: Îáùàÿ òåîðèÿ ïðàâà è ãîñóäàðñòâà // Ïîä ðåä. Â.Â.Ëàçàðåâà. –
Ì.: 2001. Ñ.218; ×åðäàíöåâ À.Ô. Òåîðèÿ ãîñóäàðñòâà è ïðàâà. –Ì.: 1999.
Ñ.400.

237
oilalari bo‘yicha tasniflash imkonini beradi
2
. Demak, «huquqiy
oila» kategoriyasi yuridik belgilari o‘xshash bo‘lgan huquqiy
tizimlar guruhini ifodalashga xizmat qiladi
3
.
Demak, huquqiy tushunchalarni «obyekt doirasi» (hajmi) yoki
tartibga solish jarayoni bo‘yicha tartiblashtirsak, dunyo huquqiy
xaritasi, huquq oilasi, huquqiy tizimlar va huquq tizimi kabi
ko‘rinishga ega bo‘ladi.
Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, jamiyatda mavjud huquq
tavsifiga tizimli yondashilganda, uning barcha tarkibiy qismlari
xalqning manfaat va irodasini ifodalashida namoyon bo‘ladi.
Huquqiy tizimning alohida tarkibiy qismlari tegishli ijtimoiy
munosabatlarni tartibga solish jarayonida uzviy tarzda o‘zaro
bog‘langan bo‘ladi va bir-biriga faol ta’sir ko‘rsatadi. Bunday
tartibga solish yagona maqsadga, ya’ni jamiyat barqarorligini
ta’minlash, huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini shakllantirishga
yo‘naltirilgan.
O‘zbekiston Respublikasi huquqiy tizimi – mamlakatimizdagi
huquqiy voqelikni ijtimoiy borliqning tarkibiy qismi sifatida
ifodalovchi nisbatan yangi huquqiy kategoriyadir.
Mamlakatimiz o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgandan so‘ng,
mohiyat va mazmun jihatdan mutlaqo yangi milliy huquqiy tizimni
shakllantirishga kirishildi. Albatta, huquqiy tizimni yaratish bir
qancha yo‘nalish bo‘yicha amalga oshirilmoqda. Zamon ruhiga
yot, yagona mafkurani o‘rnatuvchi, bozor munosabatlariga
to‘sqinlik qiluvchi normalar bekor qilindi, ba’zi birlari esa
mohiyatan o‘zgartirildi va aksariyat qoidalar mutlaqo yangidan
qabul qilindi. Bu normalar yaxlit tizimning tarkibiy qismlariga
aylandi.
O‘zbekiston Respublikasi huquqiy tizimi  – bu umum e’tirof
etilgan talablar va xalq manfaati hamda fuqarolarimizning erkin
hayoti va farovon kelajagini hisobga olgan holda yaratilgan hamda
unga muvofiq harakatda bo‘lgan huquqiy hodisalar, vositalar,
jarayonlar, prinsiplar, institutlar hamda muassasalarning mantiqiy
bog‘liq holdagi ifodasidir.
Milliy huquqiy tizim muayyan davlatning ichki huquqiy hayoti,
jamiyatning iqtisodiy va siyosiy tizimi bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan
huquq tizimi, huquqiy mafkura, huquqiy ong, huquqiy

238
munosabatlar, huquqiy madaniyat, huquqiy amaliyot va yuridik
fanni qamrab oluvchi, o‘ziga xos amal qilish xususiyatlariga ega
bo‘lgan hamda doimiy rivojlanishda bo‘lgan ijtimoiy-huquqiy
voqelikdir.
Milliy huquqiy tizim muayyan mamlakat miqyosida amal qiladi
va jamiyat rivoji bilan bog‘liq holda harakatlanadi. Shu bilan bir
qatorda, jamiyat taraqqiyotining huquqiy asosi sifatida maydonga
chiqadi.
Shunday qilib, huquqiy tizim har bir davlatning o‘ziga xos
xususiyatlari: geografik jihatdan joylashuvi, tarixi, tili, dini,
xalqning ijtimoiy tabiati, mentaliteti, urf-odatlari, shuningdek,
milliy qadriyatlarini inobatga olgan holda shakllanib, shu mamlakat
fuqarolarining manfaatlarini o‘z mazmunida aks ettiradi.
2-§. Huquqiy tizimning tarkibiy elementlari
Tizim muayyan tarkibiy qismlar, bo‘linmalarning bir butun
shaklidir. Shundan kelib chiqqan holda, huquqiy tizim alohida
ijtimoiy hodisa sifatida bir qancha tarkibiy qismlar (elementlar)ni
birlashtiradi. Huquqiy tizimning tarkibiy qismlari bir-biridan o‘z
mazmuni va mohiyati, maqsad va vazifalari, tuzilishi va shakli, harakat
doirasi va maydoni hamda boshqa xususiyatlari bilan farq qiladi.
Huquqiy tizim tuzilishining murakkabligi uni tashkil etuvchi tarkibiy
qismlarning ko‘pligi, har birining alohida funksiyasi mavjudligi va
o‘zaro munosabat (aloqa)da harakatlanishida namoyon bo‘ladi.
Jamiyatning huquqiy tizimi o‘zining muayyan mantiqiy ichki
tarkibiy tuzilishiga ega bo‘lgan murakkab ijtimoiy hodisadir.
«Huquqiy tizim» o‘z tarkibiy qismlarining tizimli majmui tarzida
gavdalanadi va normalar yig‘indisi hisoblanmish obyektiv
huquqdan jiddiy farq qiladi. Mazkur farq shundaki, huquqiy tizim
bir turdagi elementlarnigina emas, balki turli yo‘nalish va
maqomdagi tuzilmalarni qamrab oladi, birlashtiradi. Ta’kidlash
lozimki, huquqiy tizim tarkibiga:
1)  falsafiy yoki
  mafkuraviy (huquqning talqini, huquqiy
tushuncha va kategoriyalar, huquqiy ong, huquqiy mafkura,
huquqiy madaniyat);
2) me’yoriy  (jamiyatda harakatlanayotgan huquqiy normalar
majmui);

239
3) institutsional-tashkiliy 
(huquq ijodkorligi va huquqni qo‘llash
jarayoni bilan bog‘liq yuridik muassasalar);
4) sotsiologik, ya’ni ijtimoiy (huquqiy munosabatlar, huquqni
tatbiq etish, qonuniylik muhiti, yuridik amaliyot) elementlar kiradi.
Huquqiy tizim harakatdagi «jonli» hodisa sifatida talqin etilishi
lozim. Zero, u ijtimoiy hayotning faol tarkibiy qismi sifatida
kishilar o‘rtasidagi munosabatlarni uzluksiz tartibga solish
vazifasini bajaradi. Amaliy jihatdan huquqiy tizim
harakatlanishining dinamik talqini muhim ahamiyat kasb etsa,
ilmiy nuqtayi nazardan uni statik (harakatsiz) tarzda ajratib olib
ifodalash muayyan mazmunga ega. Shundan kelib chiqib, huquqiy
tizim strukturasini statik va dinamik jihatdan tavsiflash mumkin.
Statik holatda uning tarkibiy qismlari quyidagilardir: 1) yuridik
normalar; 2) huquqiy prinsiplar va institutlar; 3) huquqiy
muassasalar yig‘indisi; 4) huquqiy g‘oyalar, qarashlar, tasavvurlar.
Dinamik holatda: 1) huquq ijodkorligi;  2)  huquqni amalga
oshirish (qo‘llash jarayoni); 3) huquqiy munosabatlar; 4) huquqiy
tartibga solish mexanizmi; 5) huquqiy tafakkur (huquqiy ongning
rivoji, ijtimoiy hayotga faol ta’siri). Huquqiy tizimning dinamik
ko‘rinishi bu mazkur tizim elementlarining harakatlanish jarayoni,
uning maqsadli yo‘nalishi va pirovardida ko‘rsatadigan samarasidir.
Shunday qilib, jamiyat huquqiy tizimi tarkibiga quyidagi asosiy
elementlarni kiritish mumkin:
– huquqiy normalar yig‘indisi (huquqiy tizimning o‘zagi);
– huquqiy prinsiplar (rahbariy g‘oyalar);
– huquq ijodkorligi (vakolatli idoralarning faoliyati);
– huquqni amalga oshirish, qo‘llash jarayoni;
– huquqiy munosabatlar (huquqiy normaning amalga oshish
shakli);
– huquqiy tartibga  solish mexanizmi;
– yuridik muassasalar tizimi;
– yuridik amaliyot (sud amaliyoti, tergov amaliyoti, adliya
amaliyoti va h.k.);
– huquqiy ong (huquqiy hodisalarning ijtimoiy ongdagi
in’ikosi);
– huquqiy siyosat (strategiya);
– huquqiy mafkura (g‘oyaviy-ma’naviy jihat);

240
– huquqiy madaniyat (huquqiy ma’naviyat va tarbiyaning
ifodasi);
– qonuniylik muhiti va huquqiy tartibot rejimi;
–  huquqning  manbayi (qonunchilik va boshqa normativ-
huquqiy hujjatlar majmui).
Yuqorida sanab ko‘rsatilgan huquqiy voqeliklar yagona bir tizim
hosil qilib, o‘zaro aloqadorlikda, munosabatda bo‘ladi. Har bir
huquqiy institut (hodisa) qolganlarining mavjud bo‘lishini taqozo
etadi. Bu tizimdagi bir elementning harakatlanishi qolgan
elementlarning harakatga kelishiga sabab bo‘ladi. Demak,
jamiyatning huquqiy tizimi – muayyan makonda va zamonda amal
qilayotgan huquqiy hodisalar, huquqiy prinsiplar, institutlar,
normalar va huquqiy jarayonlarning mushtarak bir butunligi,
o‘zaro uzviy bog‘liqligi hamda aloqadorligi bo‘lib, ularning
maqsadli harakatlanishi natijasida ijtimoiy munosabatlarning
yuksak saviyada huquqiy tartibga solinishiga erishiladi. Huquqiy
tizim yaxlit voqelik bo‘lib,  tarkibiy qismlarining o‘zaro ichki
aloqadorligi, bog‘liqligi, mutanosibligi, izchilligi va barqarorligi
bilan tavsiflanadi.
Bayon etilgan tarkibiy qismlar huquqiy tizimning murakkab
ijtimoiy hodisa ekanligini ko‘rsatadi. Shunga o‘xshash fikrni davlat
va huquq nazariyasiga oid darsliklarda ham ko‘rishimiz mumkin.
Unga ko‘ra, huquqiy tizimning asosiy qismlari sifatida quyidagilar
alohida ajratib ko‘rsatiladi: 1) huquqiy tushunchalar; 2) huquq
prinsiplari; 3) huquqiy madaniyat; 4) huquqiy siyosat; 5) huquq
va uni ifoda etuvchi qonunchilik; 6) huquqiy munosabatlar; 7)
yuridik amaliyot; 8) yuridik texnika; 9) yuridik fan.
Prof. N.I.Matuzov esa, huquqiy tizimni murakkab, serqirra
tushuncha ekanligini ta’kidlab, uni jamiyatda mavjud bo‘lgan
barcha yuridik hodisalar, huquqiy vositalar yig‘indisi sifatida
ta’riflaydi
1
. Bundan shunday xulosa qilish mumkinki, olim huquqiy
tizim tarkibini barcha huquqiy hayot, huquqiy ustqurma
elementlari bilan izohlaydi.
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqqan holda aytish mumkinki,
huquqiy tizim – murakkab ijtimoiy hodisa sifatida o‘z tarkibida
1
 Ìàòóçîâ Í.È. Ïðàâîâàÿ ñèñòåìà è ëè÷íîñòü. - Ñàðàòîâ. 1987. ñ.26.

241
mamlakatda mavjud barcha huquqiy voqeliklarni, ya’ni huquqiy
vositalar, hodisalar, institutlar, muassasalar, binobarin huquqiy
hayotni aks ettiruvchi butun bir reallikni ifodalaydi.
Huquqiy tizimning tarkibiy elementlarini quyidagi guruhlarga
ajratish mumkin:
1. Normativ xususiyatga ega bo‘lgan tarkibiy elementlar:
  a) huquq; b) huquq tizimi; d) huquqiy prinsiplar; e)
huquqning manbalari.
2. Harakatda  (muayyan jarayon orqali) ifodalanadigan tarkibiy
elementlar:
a) huquq ijodkorligi; b) huquqni amalga oshirish, qo‘llash
jarayoni; d) huquqiy munosabatlar; e) huquqiy tartibga solish
mexanizmi.
3. G‘oyaviy-mafkuraviy mazmunga ega bo‘lgan elementlar:
a) huquqiy ong; b) huquqiy madaniyat; d) huquqiy mafkura;
e) huquqiy siyosat; f) yuridik fan (huquqiy tafakkur); g) qonuniylik
muhiti va huquqiy tartibot rejimi.
4. Tashkiliy tarkibiy elementlar:
a) yuridik muassasalar: huquqiy faoliyat bilan shug‘ullanuvchi
davlat organlari va huquqni muhofaza qiluvchi idoralar.
Huquqiy tizimni tushunishda uning tarkibiy qismlari
mazmunini chuqur bilish muhim ahamiyat kasb etadi. Quyidagi
elementlar bir butun yaxlit holda huquqiy tizimni tashkil etadi:
huquq, huquq tizimi, huquqiy tamoyillar, huquq ijodkorligi,
huquqni amalga oshirish, huquqiy munosabatlar, huquqiy tartibga
solish mexanizmi, yuridik muassasalar tizimi, yuridik amaliyot,
huquqiy siyosat, huquqiy mafkura, huquqiy ong va huquqiy
madaniyat va boshqalar. Huquqiy tizimning har bir elementiga
alohida to‘xtalamiz.
Huquq – jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi,
fuqarolarning hayotiy faoliyatini belgilab beruvchi, davlat
tomonidan qabul qilingan yoki ma’qullangan yashash qoidalari