Davlatning moliyaviy siyosati moliyaviy siyosatning ma/muni va ahamiyati

4.1.Chizma

Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish usufari

Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish
Hsullarining tashkiliy chizmasi
Davlatning iqtisodiy jihatdan qanchalik kuch qudrati oshsa, shunchalik moliyaviy resurslami mujjassamlashga imkon beradi, bu esa o‘z navbatida iqtisodiy konyukturaga faol ta’sir ko'rsatishga imkon beradi.
Iqtisodiy qarorlar, jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish qonunlari mantig’i asosida, ko’zda tutilgan moliyaviy tadbirlar oqibatlarini ilmiy asoslangan
holda va ulami iqtisodiy rivojlanish qonuniyatlariga mos holda shakllantirish jamiyatning taraqqiyoti asosini tashkil qiladi. Bu o'z navbatida moliyaviy siyosatda tez -tez uchraydigan va Ugandan ko'zda tutilishi qiyin bo'lgan o'zgartirishlami oldini olishga imkoniyat yaratadi.
Moliyaviy siyosatni iqtisodiy ijtimoiy yuksalishga faol ta’sirining imkoniyatlari chuqur ilmiy asoslanishi kerak. Faqat ilmiy yondoshish, bilim va siyosatni aniqlovchi barcha omillami o‘rganish, uning nisbiy mustaqilligi obyektiv iqtisodiy munosabatlardan erkinlikka o'tmasligiga kafolat beradi. Xo'jalik yuritish tajribasi shuni ko'rsatadiki, moliyaviy siyosatni iqtisoddan ajratilishi, jiddiy iqtisodiy qiymchiliklarga olib keladi, iqtisodiy o'sish imkoniyatlarini amalga oshirishni muqarrar ravishda ushlab turadi.
Moliyaviy siyosatni shakUantirishda ilmiy yondashish, siyosatni aniqlovchi barcha omillami o'rganish, uning jamiyat rivojlanishi qonunlariga munosibligi, moliyaviy nazariya xulosalarini doimiy ravishda hisobga olishni ko'zda tutadi. Ushbu muhim talabning bajarilmasligi xalq xo'jaligidajuda katta yo'qotishlaiga olib keladi.
Moliyaviy siyosat o‘zining davriyligi va hal qiluvchi vazifalar tavsifiga bog‘liq holda moliyaviy strategiya va moliyaviy taktikaga bo'linadi.
Moliyaviy faoliyat tahlili shuni tasdiqlamoqdaki hozirgi sharoitda moliyaviy siyosat va strategiya tushunchalari o'rtasida yagona tushuntirishlar mavjud emas. Bu tushunchalar aralash holda talqin qilinmoqda. Me’yoriy hujjatlarda ham mazkur kategoriyalarni aniq talqini mavjud emas. Bu 0‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan tasdiqlangan moliyaviy siyosatni ishlab chiqish bo'yicha uslubiy tavsiyalarga tegishlidir.
Faraz qilaylik, siyosat strategiyaga nisbatan birlamchi hisoblansin. Bunday xulosa siyosat, strategiya va taktika so'zining tarixiy ildiziga nisbatan asoslanadi.
Lug'atda siyosat nimagadir erishish uchun qandaydir harakat tavsifi sifatida aniqlanadi. Strategiya siyosatni amalga oshirish san’atidir. Taktika siyosatni yuritish san’atining tarkibiy qismi sifatida ko‘riladi. Biroq mazkur tushuncha mazmunini tushunishdan kelib chiqqan holda shuni ta’kidlash joizki ko'rsatib o'tilgan “siyosat’ aniq yo'nalishlar bo'yicha moliyaviy strategiyani amalga oshirish usulubidan tashqari boshqa narsa emas.
Moliyaviy strategiyani har bir yo’nalishini tavsifi amaliyotda ulami amalga oshirishning taktik uslublari yig'indisining mavjudligini tasdiqlaydi.
Moliyaviy strategiya - ijtimoiy va iqtisodiy strategiyani belgilab bergan uzoq istiqbolga moljallangan va yirik masshtabdagi vazifalami bajarishga qaratilgan bo'lib, u rnoliyani rivojlanisbining asosiy kontseptsiyalarini ishlab chiqish, moliyaviy munosabatlami tashkil etish tamoyUlarini belgilashni ko'zda tutadi. Moliyaviy strategiya uzoq muddatli maqsadlarni tanlash va maqsadli dasturlarni zarur moliyaviy resurslar bUan ta’minlash, ulami iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning asosiy yo'nalishlarida mujassamlashtiradi va ko'zda tutadi.
Moliyaviy taktika - strategiya belgilab bergan vazifalami jamiyat rivojlanishining konkret bosqichida moliyaviy munosabatami tashkil etish usullari orqali amalga oshiradi.
Moliyaviy siyosat inson faoliyatining maxsus shakli sifatida ustqurma kategoriyalariga ta’Uuqlidir. U bUan jamiyatning iqtisodiy bazisi orasida chambarchas bog'langan o'zaro bog'liqlik mayjuddif. Bir tomondan, moliyaviy siyosat iqtisodiy
munosabatlar orqali vujudga keladi, ikkinchi tomondan, iqtisodiy bazis asosida vujudga kelib va rivojlanib, moliyaviy siyosat ma’lum bir mustaqillikka ega. Shuning uthun u iqtisodga, moliyaning ahvoliga ta’sirini o‘tkazadi. Bu ta’sir har xil boiishi murnkin: bir xil paytlarda siyosiy chora-tadbirlami o‘tkazish orqali iqtisodni rhojlantirishga qulay shart-sharoit yaratiladi, boshqalarda esa u to‘sqinlik qilishi manikin.
Moliyaviy siyosatning asosiy yo'nalishlari
Davlatning moliyaviy siyosati makroiqtisodiy siyosatning bosh elementlaridan birifhjsoblanadi. Hozirgi sharoitda O'zbekiston Respublikasida amalga osl irilayotgan moliyaviy siyosat islohotlaming o‘tish davridagi moliyaviy iqtisodiy inqirozlar oqibatlarini tugatish va mamlakatdagi barqaror iqtisodiy o'sishni ta’minlashga yo'naltirilgandir. Chunonchi, iqtisodiyotning barcha sohalarida liberal rejimni shakllantirish va uni rivojlanishini ko‘zda tutuvchi iqtisodiyotni erkinlashtirish masalalari moliyaviy siyosatning markazida turmoqda.
Moliyaviy siyosat quyidagi yo'nalishlami o‘z ichiga oladi:
soliq siyosati;
byudjet siyosati;
pul kredit siyosati;
institutional islohotlar;
investitsiya siyosati.
Moliyaviy siyosatni realizatsiya qilish uchun quyidagilar zarur hisoblanadi:
Ijtimoiy tanglik kamaytirilishi lozim.
davlat moliyasini sogiomlashtirish lozim;
bank tizimini me’yordagi ishlashi imkoniyatlarini shakllantirish lozim;
tovar va pul oqimlarini tenglashtirish lozim;
hududlaming moliyaviy iqtisodiy mustaqilligini yagona boshqaruv tizimi icliida oqilona ta’minlash va shu kabilar.
Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismlaridan biri soliq siyosati hisoblanib, u asosan davlat uchun ham bozor qatnashchilari uchun ham iqtisodiyotning real sektorini moliyaviy holatini rag’batlantirishni ta’minlovchi soliqqa toitish bo‘yicha imkoniyatlar shakUantirishi lozim. Hozirgi sharoitda soliq siyosatining asosiy vazifalari:
-soliq qonmchiligini soliqqa tortish bazalarini mukammallashtirish maqsadida, soliq tushumlari muammolarini pasaytirish maqsadlarida kompleks isloh qilish;
-soliq та ’murchiligini takomillashtirish;
-mavjud soliq va boficona imdyozlarini sotsiyai adolat nuqtai nazardan belgilash;
-byudjetga va byudjetdan tashqari fondlarga to ‘lovlar va peniyalami restrakturizatsiya qilish;
-soliq yukitti pasaytirish va uni tarmoqiar о ‘rtasida oqilona taqsimlash;
-soliqqa tortish mexanizmini soddalashtirish va iqtisodiyotning ustivor sohalari uchun soliqlar bo yicha imtiyozlar berish;
Byudjet siyosati moliyaviy siyosatning tarkibiy qismlaridan biri sifatida hozirda quyidagi vazifalarni amalga oshirish muhim hisoblanadi:
-Davlat byudjeti ijrosining gaznachilik tizimini joriy qilish, rivojlantirish va xarajatlarini iqtisod qilish dasturiarini amalga oshirish;
-ijtimoiy islohotlami amalga oskirishda byudjetning rolini mukammallashtirish; -manzillilikni kuchaytirish yo ‘Н bilan byudjet xarajatlari samamdorligini oshirish; -byudjet resurslaridan samarali foydalanishning nazorat tizimlarini mukammallashtirish;
-byudjetning daromadlar va xarajatlar ijrvsi tizimini takomillashtirish; -mahalliy boshqaruv organ lari faoliyatining moliyaviy imkoniyatlarini oshirish, ulami joylardagi iqtisodiy islohatlami amalga oshirishda bosh isloxotchilik rolini o4ynashi maqsadida mahalliy byudjetlar uchun yuqori moliyaviy potensialni shakllantirish;
-davlat byudjeti ijrosining g'azpachilik tizimini joriy qilish va rivojlantirish; -davlat qarzlarini boshqarish va restrukturizatsiya qilish va boshqalar. Hozirgi sharoitdagi davlatning moliyaviy siyosati ijtimoiy yo'naltirilgandir. Bu sohadagi asosiy vazifalar quyidagilardir:
Byudjet sohasida ishlovchi ishchilarga joriy ish haqini to ‘liq hajmda berish;
aholining kam ta’minlangan qatlamini oladigan daromadlari uchun kompensatsiya mexaniztnini ishlab chiqish va takomillashtirish;
ishsizlikni о 'sishini oldini olish va byudjet sohasidagi ish haqini indeksatsiya qilish.
Pul kredit sohasidagi bugungi kunda mayjud muhim vazifalari quyidagilardir: -bank tizimini restrukturizatsiya qilish jarayonini chuqurlashtirish;
-banklar uchun joriy etilgan majburiy meyorlami soddalashtirish va ulami takomillashtirish;
-davlatning valyuta zaxiralarini to'ldirish va chetga kapitallar oqimini kamaytirish;
-iqtisodiyotning ustivor sohalarini moliyaviy qo ‘llab quwatlash uchun imtiyozli kreditlashtirish mexanizjmlarini shakllantirish;
-milliy valyutaning barqarorligini ta ’minlash;
-moliyaviy bozortami shakllantirish va rivojlantirish.
Moliyaviy siyosatning amalga oshirishda institutsional o'zgarishlar muhim rol o‘ynaydi. Instituttsional o‘zgarishlar davlatning boshqarish sohasidagi asosiy vazifalaridan kelib chiqadi. Ulaiga quyidagilar kiritiladi:
tashkilollaming soliqlar bo “yicha qarzlarini kapitalizatsiya qilinishi natijasida davlat korxonalaming aksiyalarini jalb qilinishi;
davlatga tegishli aktsiyalar paketini ishonchli boshqaruvlarga berish;
yagona mulkiy kompleks sifatida korxonalami xususiylashtirish;
yoqilg'i energetika komplekslari va temiryo 7sohasi, aloqa va uyjoy kommunal xojaligi sohasini samaradorligini oshirish va raqobatni rivojalnitirishga yo ‘naltirilgan institutsional о ‘zgarishlar.
Investitsiya siyosati moliyaviy siyosatni amalga oshirishda muhim ahamiyatga egadir.
Moliyaviy siyosatning turiari
Oxirgi vaqtlarda moliyaviy siyosatni amalga oshirish va iqtisodiyotni moliyaviy tartibga solish masalalari bo'yicha sezilarli tadqiqot olib borilmoqda. Ammo bu soha bo'yicha yagona nazariy fikrlar, yondashuvlar mayjud emas.
Rivojlangan mamlakatlarning iqtisodchi olimlari moliyaviy siyosatini iqtinodiy siyosatdan mustaqil ravishda ajratib ko'rsatmaydilar (S. Fisher, R. Doiibush, Shmalenzi R.). Ular moliyaviy siyosatga fiskal siyosatning mazmuni vosi asidagi aniqlik beradilar. Ulaming ta’kidlashlaricha moliyaviy siyosat- davlatning xarajatlari va daromadlariga nisbatan qaror qabul qilish jarayoni sifatida qaraydilar.
Masalan, L, Bryu. Kempbell R. Makkonell kabi iqtisodchilar moliya byudjet siyosatini va fiskal siyosatni to'liq bandlik va YalM ni inflyatsiyasiz o’sishini ta’rninlashga qaratilgan davlat xarajatlari va soliqqa tortish tizimining isloh qilish jarayoni sifatida qaraydilar.
Moliyaviy siyosat- davlatning tegishli funksiyalarini bajarishi uchun YalMni Uqsi -n lanish jarayonidagi pul fondlarini shakllantirish va undan foydalanish bilan bog'liq tadbirlari rejalarini amalga oshirish kursi hisoblanadi. Moliyaviy siyosat quyidagilarni o‘z ichiga qamrab oladi:
Umumiy konsepsiyalar va asosiy yo ‘nalishlarini ishlab chiqish maqsadlami aniqlash va bosh vazifalarini belgilab olish:
Davr talabiga javob beradigan adekvat moliyaviy mexanizmini shakllantirish:
Moliyaviy siyosatning 3 asosiy ko‘rinishlari mayjuddir:
-Klassik;
-tartibga soluvchi;
rejali direktiv.
Klassik moliyaviy siyosat-namoyondalari (D, Rikardo. A,Sinit) davlatning aralashuvini cheklaydi, erkin raqobatni saqlash lozimligini, xo'jalik mexanizmini bosh tartibga soluvchi sifatida bozor mexanizmidan foydalanishni tavsiya etadi.
Tartibga soluvchi moliyaviy r/yosat-asoschilari (J, Key ns) iqtisodiyotni rivojlanishini tartibga solish va davlatning aralashuviga davlat xarajatlaridan foydalanishni e’tirof etadi va shuning natijasida qo‘shimcha talab hosil qilish natijamida ishlab chiqarishning o‘sishini ta’minlash lozimligini e’tirof etishadi. Iqtisodiyotni tartibga solishning bosh mexanizmi sifatida daromad solig'i, davlat krediti, ssuda kapitallarini bozori hisoblanadi.
70- yillar moliyaviy siyosatida nekonservativ siyosat strategiyasi yotadi. Bu siyosat iqtisodiyotga davlat aralashuvini cheklaydi. Tartibga solish quyidagi ko‘p maqsadli yo'nalishlariga qaratiladi:
iqtisodiy o‘sish va bandlik;
pul muomalasi;
valyuta kursi;
ijtimoiy omillar;
xo’jalikdagi tarkibiy islohotlar.
Rejali direktiv moliyaviy siyosat(Sobiq ittifoq davridagi rejali direktiv iqtisodiyot davrida amalga oshirilgan moliyaviy siyosat):
ishlab chiqarish tarmoqlaridagi davlat mulkining yuqoriligini;
fiksirlangan baholar;
korxonalar sof daromadlarini taqsimlanishning 2 kanalli mexanizmifsoliqli, foydadan ajratmalar mexanizmi), o’z ichiga olgan edi.
Moliya mexanizmi va uni moliyaviy siyosatni amalga oshirishdagi o‘rni
Moliya siyosatini atnalga oshirish va uni hayotga unumli tadbiq etish uchun moliya mexanizmi ishlatiladi. U o‘z navbatida jamiyat tomonidan iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishni ta’minlash uchun ishlatilayotgan moliyaviy munosabatlarni yig‘indisidan tashkil topadi.
Moliya mexanizmi- davlat tomonidan o'rnatilgan moliyaviy munosabatlarni tashlcil qilishning usullari, shakllari va turlarining majmuasidir.
Davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solish darajasiga qarab direktiv va tartibga soluvchi moliya mexanizmi turlari amal qiladi.
Moliyaviy siyosatning asosiy tarkibiy qismi bo‘lib, davlatning moliya sohasidagi barcha faoliyatini amalga oshishiga sabab bo‘Iadigan moliyaviy mexanizmni belgilash hisoblanadi. Moliyaviy mexanizm moliyaviy munosabatlarni tashkil etishning davlat tomonidan belgiiangan shakllari, turli va usullarini o‘z ichiga oladi.
Moliya mexanizmining strukturasi bir muncha muraklabdir. Amaldagi turli xii moliyaviy munosabatlar uning elementlariga kiradi. Davlat moliyaviy zaxiralaridan foydalanish prinsipi vayo‘nalishlarini aniqlashda, to'lovlarni turlarini ko‘rishda, mablag'lami to‘planish shakllarida, milliy daromadda, umumiy foyda taqsimotining iqtisodiy va moliyaviy siyosat masalalarida, moliyaning qonuniy-me’yoriy rivojida, iqtisodiy qonunlami harakatini o‘rganishda davlat bosh islohatchi bo’ladi.
Moliyaning samaradorligini oshirishda rejalashtirish va prognozlashtirish hamda moliyaviy munosabatlarda tashkilotlarni rasmiylashtirish me’yorlari (soliq, xarajat va boshqalar), turli xil ko‘rinishdagi qo‘llanishlami to‘g‘ri noto‘g‘riligi ustidan nazorat, moliyaviy munosabatlarni shald va usullari muhim rol o'ynaydi.
Moliya mexanizmini yangi bosqichda muhim xususiyatlaridan biri-xo‘jalik jarayonlarining yuzaga kelishi, tegishli ma’lumotlami olishi va ular asosida xo‘jalik hayotini rivojlanishini diagnostikasi va zaruriy tartibga soluvchi choralami ko‘rish paytlarni o‘zaro yaqinlashtirish hisoblanadi. Ushbu mexanizmning yana bir xususiyati ishlab chiqaiishni va pul bozorini dinamikasini, ulaming funksiyalarini amalga oshirilishi hamda zararli iqtisodiy oqibatlarini uzluksiz istiqbollashtirish.
Moliya mexanizmi tuzilmasi binnuncha murakkabdir.
Davlat o‘zining ijro qonun chiqaruvchi organlari orqali:
-iqtisodiy qonunlar ta’sirini chuqur o‘rganish;
-moliyaning rivojlanish qonunlarini o'rganish;
-iqtisodiy va moliyaviy siyosat vazifalarini o‘rganish asosida ijtimoiy mahsulot va milliy daromadni taqsimlash usullarini qo'llaydi, pul jamg‘armalari shakllarini belgilaydi, to‘lov va ajratmalar turlarini ishlab chiqadi, davlatning moliyaviy resurslaridan foydalanish yo‘nalishlari vaprinsiplarini ishlab chiqadi.