Davr oraliq’idagi tarixiy atamalarni o`z ichiga oladi. Tarixiy atamalarning ma`nosi yillar o`tishi bilan o`tmishning ma`lum davriga xos holda o`zgargani tez-tez kuzatib turilgan

Mutavalliy — Vaqf mulkiga va undan keladshan daromadga vasiylik qiluvchi, uni 
taqsimlovchi diniy amaldor. Vaqf erlarni ijaraga berish, vaqf mulkida xo`jalikishlarini yuritishni 
ham mutavalliy bajargan. 
Zakot — Islom dini besh asosiy talablaridan biri bo`lib, mol— mulk va daromaddan 
beriladshan sadaqa, xayr—exson, soliq. SHariatga muvofik muaiyan boylikka ega bo`lgan katta 
eshdagi musulmon zakot beradi. Zakot miqdori pul daromadlaridan qirqdan bir ulushiga teng. 
Dehqonlar va cho`ponlardan olinadigan zakot miqdori birmuncha yuqori bo`lgan. Zakot 

---

23 
kambag’allar, etim—esirlar kasallar va xech kimi yo`q, ayollar o`rtasida taqsimlanishi lozim 
bo`lgan. 
Vaqf — davlat tomonidan shuningdek, ayrim kishilar tomonidan diniy muassasalar, 
masjiddar, madrasalar, ixtieriy daromaddan foydalanib turish, ammo sotmaslik sharti bo`lib 
o`tkazilgan yoki vasiyat qilib qoldirilgan mol—mulk ya`ni er—suv, bino va boshqalar vaqf 
deyiladi. Vaqfdan keladigan daromadlar diniy muassasalar va ularda xizmat kiladigan din 
peshvolariga berilgan. 
Iqto` — o`rta asrlarda YAqin va O`rta SHarq mamlakatlarida Hukmdor tomonidan 
feodalga katta xizmatlar evaziga in`om qilingan chek er. Odatda, Iqto` umrbod berilmay, 
hukmdor uni istagan vaqtda qaytarib olib, boshqa kishiga tortiq qilish mumkin bo`lgan. Iqto` 
xaqidagi dastlabki ma`lumotlar VII asr oxiriga mansub arab manbalarida uchraydi. IX asrga 
kelib halifa tomonidan arab amiriga idora qilish uchun berilgan viloyatlar ham iqto` deb atalgan. 
Ushr — musulmon mamlakatlarida natura shaklida undirilgan soliq. Ushr solig’i
xar yili 
dehqonchilik, chorvachilik, baliqchilik maxsulotlari va boshqalardan olingan. 
Siyosiy – harbiy mavzudagi tarixiy atamalar. 
O`rta Osiyo mamlakatlarining tarixiy atamashunoligi ogzaki no`tkning rivojlanishi bilan 
bog’liq. SHu bilan birga mintakada fors (eroniy) atamalarining ham ta`siri kuchli bo`lgan. 
Bundan tashqari XII — XIV asrlarda ko`chmanchi mo`g’ullar bosqini va keyinroq ko`chmanchi 
o`zbeklarning kirib kelishi bilan bog’liqdir. Ushbu davr atamalarining eng ko`p 
qo`llanilganlarini keltirib o`tamiz.
Devon — somoniylar davrida boshqaruv shakli bo`lib, vazirlar maxkamasi vazifasini 
o`tagan. Devonbegi esa vazirlar maxkamasining bosh ma`muri bo`lgan. Somoniylar davrida 
shahar hokimi rais deb atalgan. Viloyat hokimlari esa ba`zan vazir deb atalgan. 
Muxtasib — musulmon mamlakatlaridagi amaldor. Ko`pincha sayidlardan tayinlangan. 
U aholining urf — odatlarga amal qilish hamda bozorlardagi narx—navo va o`lchov 
asboblarining to`g’riligi ustidan nazorat qilib turgan XIX — XX asrlarda Buxoroda muxtasib 
rais deb ham atalgan.