Даврий системанинг кушимша гурух элементлари

Davriy sistemaning kushimsha gurux elementlari vi guruxning d-elementlari
Reja:
 
1. Umumiy xarakteristika.
2. Xrom, olinishi, xossalari, birikmalari
3. Molibden va volfram, olinishi, xossalari, birikmalari
Xrom - Cr, molibden - Mo va volfram – W, oltinchi gruppaning yonaki gruppacha d- elementlaridir.
Ular atomlarining elektron konfigurasiyalari kuyidagicha yoziladi:
Cr Z=24 KLM 3S²3p⁶3d⁵4s¹
Mo Z=42 KLM 4s² 4p⁶4d⁵5s¹
W Z=74 KLMW 5s²5p⁶5d⁴6s²
Xrom, molibden, volfram yuqori xaroratda suyuqlanadigan og'ir metallardan xisoblanadi.
VI gruppa qushimcha gruppachasi elementlarining ba'zi xossalari.
Element Atom Solishterma Suyuqlanish Atom
og'irligi og'irligi nuktasi radiusi
______________________________________________________________________
Xrom 51,996 7,19 18750 1,28 A0
Molibden 95,94 10,22 26220 1,36 A0
Volfram 183,85 19,30 34100 1,41 A0
Xrom, molibden va volfram uz birikmalarida asosan +3 va +6 ga teng oksidlanish darajalar namoyon qiladi.
Xrom. Xrom rudalaridan eng muximi xromli temirtosh (xromit, Fe(CrO₂)₂) bo'lib, uning tarkibida 15% dan 40% gacha xrom bo'ladi.
Xromning olinishi: xromli temirtoshni kaytarish yuli bilan ferroxrom xosil qilinadi:
Fe(CrO₂)₂ + 4CO --> Fe + 2Cr + 4CO₂
Ferroxrom xromning temirdagi eritmasi bo'lib, uning tarkibida 60-65% xrom va 4-6% uglerod bo'ladi.
Erkin xrom xosil qilish uchun xrom (III) - oksid alyuminiy bilan kaytariladi:
Sr₂O₃ + 2AL = AL₂O₃+2Cr
Bu usulda olingan xrom toza bo'lmay, uncha ozrok alyuminiy aralashib koladi. Shu sababli toza xrom olish uchun xrom (III)-oksid kremniy bilan kaytariladi:
2CrO₃ + 3Si = 3SiO₂ + 4Cr
Xrom tuzlarining suvdagi eritmalarini elektroliz qilish yoki xrom yodidni termik parchalash yuli bilan xam toza xrom olinadi.
Xrom metali juda qattiq. Uning solishtirma og'irligi 7,2 g/sm³ ga teng. Xrom 1875⁰S da suyuqlanadi, 12530⁰S da qaynaydi.
Xrom ximiyaviy jixatdan aktivligi kam element. Xromga odatdagi xaroratda kislorod xam, nam xam ta'sir etmaydi. Kizdirilganida esa uning sirti oksidlanadi. Yukori xaroratda kizdirilganda suv bugidan vodorodni sikib chiqaradi:
2Cr + 5H₂O --> 2Cr(OH)₂ + 3H₂
Suyultirilgan xlorid va sulfat kislotalarda eriydi:
Cr + 2HCL = CrCL₂ + H₂
Cr + 3H₂SO₄ = Cr(SO₄)₃ + 3H₂
Xosil bo'lgan xrom (II)-xlorid xavo kislorodi bilan oksidlanib xrom (III)-xloridga o'tadi:
4CrCL₂ + 4HCL + O₂ = 4CrCL₃ + 2H₂O
Xrom birikmalari ichida eng barkarorlari-uch valentli xrom birikmalaridir.
Ikki valentli xrom birikmalari nixoyatda bekaror bo'lib, ular kuchli kaytaruvchilardir. Xromning ikki valentli birikmalari uncha kup emas. Bular CrO; Cr(OH)₂, SrS, CrCL₂, CrSO₄, Cr(CH₃COO)₂ va xakazo. Ikki valentli xrom gidroksid asos xossalar namoyon qiladi. Cr(OH)₂ xatto suvni kaytaradi:
2Cr(OH)₂ + H₂O --> 2Cr(OH)₃ + H₂
Cr(OH)₂ xavo kisloradi bilan xam oksidlanadi:
4Cr(OH)₂ + 2H₂O + O₂ --> 4Cr(OH)₃
Uch valentli xrom birikmalari barkaror moddalardir.
Xrom (III)-oksid Cr₂O₃ - yashil tusli kukun, ximiyaviy jixatdan noaktiv modda, buyokchilik ishida kullaniladi. U ammoniy xromatni parchalab olinadi:
(NH₄)₂Cr₂O₇ = N₂ + 4H₂O + Cr₂O₃
Cr₂O₃ ga ishqor eritmalari ta'sir etganda xromitlar xosil bo'ladi:
Cr₂O₃ + 2KOH = 2KCrO₂ + H₂O
Cr₂O₃ + 6KOH = 2K₃CrO₃ + 3H₂O
Xrom (III)-gidroksid xrom tuzlari eritmasiga ishqor ta'sir ettirib olinadi:
CrCL₃ + 3KOH = Cr(OH)₃ Q+ 3KCL
Olti valentli xrom birikmari:
Xrom (VI)- oksid CrO^3- to'q qizil tusli kristall modda , kuchli oksidlovchi. U suvda erib 2 xil kislotalarni xosil qiladi:
CrO₃+H₂O = H₂Cr₂O₄ xromat kislota
2CrO₃+H₂O = H₂Cr₂O₇ bixromit kislota
Shuning uchun CrO₃ xromat angidrid deb ataladi.
Xromat angidrid xosil qilish uchun kaliy bixromatga konsentrlangan H₂SO₄ kislota ta'sir ettiriladi:
K₂Cr₂O₇+H₂SO₄ = K₂SO₄+2CrO₃+ H₂O
Xromat va dixromatlar nixoyatda katta amaliy akamiyatga ega .
Xromatlar neytral va ishqoriy muxitlarda (ya'ni pH 7 da) barkaror bo'lib, kislotali muxitda [pH<7] dixromatlarga aylanadi:
2K₂CrO₄+2HCL --> K₂Cr₂O₇+2KCL+H₂O
yoki ionli shaklda:
2CrO₄^2- +2H⁺ --> Cr₂O₇^2-+H₂O
Xrom kislotalari va tuzlari juda zaxarlidir.