Demografik jarayonlarning iqtisodiy jihatlari

DEMOGRAFIK JARAYONLARNING IQTISODIY JIHATLARI

Demografiya – bu aholi sonining o'zgarishi, tug'ilish va o'lim, migratsiya, jinsiy va yosh tarkibi, milliy tarkibi, geografik taqsimoti va ularning ijtimoiy-iqtisodiy, tarixiy va boshqa omillarga bog'liqligini o'rganadigan aholi haqidagi fan. Turli mamlakatlarning statistik ma'lumotnomalari ushbu mamlakat aholisi dinamikasini tavsiflovchi ma'lumotlardan boshlanadi, chunki bu ko'rsatkichlar har qanday davlatning iqtisodiy rivojlanishi bilan chambarchas bog'liq.

Har qanday mamlakat aholisi soni, yoshi, jinsi va kasbiy tuzilishi bo'yicha doimiy ravishda o'zgarib turadi. Shu sababli, statistikada mamlakat va uning mintaqalari aholisi dinamikasini doimiy ravishda o'rganadigan bir nechta maxsus bo'limlar ajratilgan. Demografik statistika aniq korxonalardan tortib, umuman davlat iqtisodiyotiga qadar iqtisodiy hisob-kitoblar, iqtisodiy rejalarning asosini tashkil etadi.
Demografiya iqtisodiyotni yo'naltiradi va hatto ba'zan uning rivojlanishini cheklaydi. Demografik hisob-kitoblar va prognozlarsiz bugungi kunda har qanday mamlakat milliy iqtisodiyotining holati va rivojlanishini tahlil qilish mumkin emas.
Aholi va iqtisodiyot-bu ijtimoiy-iqtisodiy tizimning o'zaro bog'liq bo'lgan ikkita bo'g'ini bo'lib, uning hal qiluvchi omili, bir tomondan, yashash va ishlab chiqarish vositalarini, ikkinchi tomondan, insonning o'zini ikki tomonlama ishlab chiqarish va takror ishlab chiqarishdir.
Aholi muammosi bugungi kunda Rossiyada mamlakat mavjudligiga demografik tahdid sifatida mavjud. "18 yil ichida (1991-2008) ortiqcha o'limlarning umumiy soni birinchi holatda 12,9 millionga, ikkinchisida 10,7 millionga baholanmoqda. bu shuni anglatadiki, agar bu o'limlar bo'lmaganida, Rossiyaning hozirgi aholisi mavjud bo'lganidan taxminan 11-13 million kishini tashkil etgan (Rossiya aholisining tabiiy kamayishi 1991-2008 yillarda 12,6 million kishini tashkil etdi)"1. Shu munosabat bilan savol tug'iladi: zamonaviy jamiyat demografik jarayonlarni boshqarishga qodir, bu jarayon mahsulot ishlab chiqarishni boshqarish bilan bir xil bo'lishi mumkinmi?
Demografik jarayonlarni boshqarish vazifasi ko`ringanidek oddiy emas, chunki bu faqat "aholi ishlab chiqarish"bilan bog'liq emas. Bu yerda mamlakatda aholining maqbul tuzilishini ta'minlaydigan davlatning ijtimoiy siyosatini tashkil etish zarur. Har qanday mamlakatda aholi soni ko'p faktorli toifadir. Chunki, aholi soniga nafaqat tug'ilish, balki o'lim, shuningdek migratsiya va emigratsiya, ya'ni aholining tabiiy ko`payish va kamayishi ta'sir qiladi. Bundan tashqari, aholining turli mezonlarga muvofiqligi bo'yicha ma'lum guruhlarga taqsimlanishini hisobga olish kerak: yoshi, jinsi, ish qobiliyati, ma'lumoti va boshqalar. Bu ma'lum bir aholi guruhining mamlakatning iqtisodiy rivojlanishida qanday rol o'ynashini aniqlashga imkon beradi. Mamlakatning mehnatga layoqatli aholisi – bu o'zlarini va jamiyatning qolgan mehnatga layoqatsiz a'zolarini o'z mehnati bilan ta'minlaydigan ishlab chiqaruvchilar. Bularga nafaqaxo'rlar kiradi-o'z mehnati bilan pensiya olish huquqini olgan aholining bir qismi, shuningdek, hali mehnatga layoqatli yoshga kirmagan bolalar va yoshlar, ammo ular o'qish, kasbiy tayyorgarlik va hokazolar uchun xarajatlarni talab qiladi.
2007 yil oxirida Rossiya federatsiyasi Prezidentining farmoni bilan Rossiya Federatsiyasining 2025 yilgacha bo'lgan davrdagi demografik siyosati konsepsiyalari tasdiqlandi. Ushbu hujjatning maqsadi federal davlat hokimiyati organlari, Rossiya Federatsiyasining ta'sis sub'ektlarining davlat hokimiyati organlari, munitsipalitetlarning mahalliy o'zini o'zi boshqarish organlari, Rossiya federatsiyasi tashkilotlari va fuqarolarining mamlakatning barqaror demografik rivojlanishi uchun shart-sharoitlarni ta'minlashga qaratilgan sa'y-harakatlarini birlashtirishdir.
Asosiy vazifalar qatoriga quyidagi vazifalar kiradi:
fuqarolarning, birinchi navbatda, mehnatga layoqatli yoshdagi o'lim darajasining pasayishi;
onalar va chaqaloqlar o'limini kamaytirish, aholining reproduktiv salomatligini mustahkamlash, bolalar va o'smirlar salomatligi;
aholi salomatligini saqlash va mustahkamlash, faol hayot davomiyligini oshirish, sog'lom turmush tarzini olib borish uchun sharoit yaratish va motivatsiyani shakllantirish, ijtimoiy ahamiyatga ega va atrofdagi kasalliklarga xavf tug'diradigan kasalliklar darajasini sezilarli darajada pasaytirish, surunkali kasalliklarga chalingan bemorlar va nogironlarning hayot sifatini yaxshilash;
tug'ilish darajasining oshishi;
oila institutini mustahkamlash, oilaviy munosabatlarning ma'naviy-axloqiy an'analarini tiklash va saqlash;
ichki va tashqi migratsiyani tartibga solish, migrantlarni demografik va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish ehtiyojlariga muvofiq jalb qilish, ularning ijtimoiy moslashuvi va integratsiyasi zarurligini hisobga olgan holda.

Ushbu dasturning birinchi yilida mamlakatdagi ba'zi demografik ko'rsatkichlarni yaxshilash mumkin edi. 2008 yilda deyarli 255 ming bola tug'ildi, 2005 yilga nisbatan oilada tug'ilgan ikkinchi va uchinchi bolalarning ulushi oshdi. O'lganlar soni 10 foizga kamaydi. Aholining tabiiy kamayishi ikki baravar kamaydi. Biroq, bu o'zgarishlar qandaydir tarzda iqtisodiyotga ta'sir qildi deb aytish mumkin emas. Bugungi kunda boshqa demografik ko'rsatkichlar, boshqa omillar ishlamoqda. Buni jadvaldan ko'rish mumkin.
Jadval ma'lumotlarini tahlil qilib, shuni tushunish mumkinki, 2001 yildan 2008 yilgacha bo'lgan davrda Rossiya aholisi 8 yil ichida deyarli 4 million 300 ming kishiga kamaygan bo'lsa-da, mamlakatning iqtisodiy faol aholisi 4 million 481 ming kishiga ko'paygan. Iqtisodiyotda band bo'lganlar soni yanada oshdi – 5 million 893 ming kishiga. Agar siz ishsizlik darajasiga e'tibor qaratsangiz, ishsizlar soni deyarli 1 million kishiga kamayganini va bandlik xizmatida ro'yxatdan o'tgan ishsizlar soni deyarli 400 ming kishiga ko'payganini ko'rishingiz mumkin.
Ushbu tahlil allaqachon demografiyada oddiy chiziqli bog'liqliklar yo'qligini aniq ko'rsatmoqda. Va so'nggi bir necha yil ichida tug'ilish darajasi o'sib borayotgan bo'lsa-da, aholi soni kamayishda davom etmoqda, tug'ilish darajasi aholining oddiy ko'payishini ham ta'minlamaydi.
Bundan tashqari, aholining yoshi, jinsi va mehnatga layoqatli tuzilishidagi o'zgarishlar nafaqat demografik ko'rsatkichlarning rasmiy o'zgarishlari ekanligi aniq. Ular aniq va har doim ham yoqimli bo'lmagan iqtisodiy, ijtimoiy va psixologik oqibatlar bilan bog'liq. Nogiron aholining mehnatga layoqatli aholidan ustunligi oddiy ruslarning turmush darajasiga qanday ta'sir qilishi mumkin?
Birinchidan, mehnatga layoqatli fuqaroga soliq yukining ko'payishi, chunki aholining "qarishi" tufayli ko'proq ijtimoiy qaramog'ida bo'lganlar bo'lishi kerak.
Ikkinchidan, agar davlat ijtimoiy va imtiyozli to'lovlar miqdorini saqlab qolishga harakat qilsa, soliq to'lovchilar soni kamayganligi sababli ijtimoiy soliqlarni ko'paytirish kerak bo'ladi. Va bu jarayon allaqachon boshlanmoqda. 2011 yil 1 yanvardan boshlab ish beruvchilar to'laydigan ijtimoiy badallar miqdori 26% dan 34% gacha oshdi.
Uchinchidan, mehnat resurslarini qisqartirish bilan iqtisodiy o'sishni yoki hech bo'lmaganda barqarorlikni saqlash qiyin.
2-jadvalda mehnatga layoqatli aholi va qaramog'idagi shaxslar o'rtasidagi nisbatdagi o'zgarishlar prognozi keltirilgan. Ushbu o'zgarishlar qanday sur'atlarda ketishini sezish qiyin emas. Agar 2001 yilda mehnatga layoqatli aholining 60 foizi, nafaqaxo'rlarning 20 foizi va bolalarning 19 foizi bo'lgan bo'lsa, 2050 yilga kelib, konchilarning 48 foizi 52 foiz nogironlarni o'z ichiga olishi kerak, shundan atigi 9,5 foizi bolalardir. Bizning nabiralarimiz har bir soliq to'lovchiga 3-4 qaramog'ida bo'ladi.

Shubhasiz, bunday yuk quyidagilarni anglatadi:
soliqlarning ko'payishi (va iqtisodiy turg'unlik yoki pasayishga olib keladigan ishbilarmonlik faolligining mos ravishda pasayishi);
ijtimoiy xizmatlar paketining sezilarli darajada pasayishi-past pensiyalar, sug'urta tibbiyotida minimal yollash, imtiyozlarning pasayishi, qashshoq qarilik, ijtimoiy uy-joylarning deyarli yo'qligi.
Retrospektiv tahlildan so'ng, biz qo'ygan savolga qaytsak, demografik jarayonlarni boshqarish mumkinmi? Ehtimol, jamiyat ushbu jarayonlarni qanday boshqarishni o'rgana olmaydi. Shu bilan birga, demografik jarayonlarga ta'sir qilish mumkin. Bunday ta'sirning vositalaridan biri Rossiya Federatsiyasining demografik siyosatining qabul qilingan kontseptsiyasi edi. Asosiysi, ushbu kontseptsiya sodir bo'layotgan o'zgarishlarni hisobga olgan holda va ijobiy natijalarni mustahkamlash uchun sozlash imkoniyatiga ega. Taklif etilayotgan chora-tadbirlar tushunarli va to'g'ri, ammo etarli emas.
Ob'ektiv ravishda tug'ilish darajasi faqat sog'lom iqtisodiyotga ega bo'lgan davlatda oshishi mumkin, bu erda to'lovga qodir ish haqi bilan ko'plab ish o'rinlari yaratiladi. Tadbirkorlikning ijtimoiy javobgarligi aksiomaga aylanishi juda muhim va buning uchun davlatning irodasi kerak. Davlatning vakolatli ijtimoiy-iqtisodiy siyosati demografik rivojlanishga hal qiluvchi turtki berishi mumkin.
Iqtisodiyot va demografiya "bir tanganing ikki tomoni" bo'lib, ular bir-biriga bog'liq va bir-birisiz ishlay olmaydi. Demografik jarayonlar qanchalik faol bo'lsa, davlatning iqtisodiy qudratini rivojlantirish va uning xalqining farovonligini oshirish uchun mustahkam poydevor yaratiladi. Iqtisodiyot qanchalik rivojlangan bo'lsa, davlatning iqtisodiy bazasi qanchalik ishonchli bo'lsa, demografik taraqqiyot shunchalik dinamik bo'ladi.