Дениет негіздері

Мысалы, 
«Ар-намыс құлы және күш-жігердің қожайыны бол»,
«Су бәрін жуады, бірақ жан кірін жуа алмайды» (әзірбайжан мақалы);
«Кінәлі адам ұйықтай алмайды» (башқұрт мақалы);
«Кедей болсаң да, арың таза болсын»,
«Түйені жүгі, адамды ар-намысы қинайды» (қарақалпақ мақалдары);
«Байлық мақсат емес, кедейшілік масқара емес» (қырғыз мақалы);
«Өмірде бір күн өмір сүрсең де нағыз адам бол»,
«Адамның байлығы жарты бола берсін, абырой толық болса болғаны» 
(күрд мақалы);
«Көйлекті жаңадан, арыңды жас кезіңнен сақта», «Абыройсыздық 
өлімнен де бетер», рақымды сый-құрмет байлықтан қымбат» (орыс 
мақалдары).
Ар, намыс, ұят 
–
честь, достоинство, совесть – қазақ жігіттері мен 
қыздарының жақсы қасиеттері болды. Қаншалықты бағалы екені халық 
нақылында көрінеді: «байлықты өмір үшін, өмірді абырой үшін құрбан 
етемін» [3, 151-б.]. Осы қарама-қарсы қою жас ұрпақты және халықтың 
санасында сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениеттің дәнін егеді.
«Орталық Азия мен Қазақстан жағдайындағы еңбек ең алдымен, 
мал шаруашылығымен, мақта өсірумен, жер өңдеу, бақша өсіру,
жібек шаруашылығы, халық қолөнеріне байланысты. Атақты егінші, 
ВАСХНИЛ құрметті академигі Т. С. Мальцев «тұрмыстық мәдениет, 
халықтың рухани өмір салты мыңдаған жылдардың жер өңдеу 
өркениетінен туындаған. Барлық адамгершілік канондары, моральдық 
ұғымдар, тіпті тұтас дәуірдің көркем талғамы адамның жер анаға – 
қара жерге деген қатынасына негізделген. Егінші мен малшының қиын
еңбегі, нанға құдайындай қарау, мақта мен малға ұлттық мақтаныш 
нысаны ретіндегі қатынас – осының бәрі балалардың бойында еңбекке 
және еңбек адамдарына сүйіспеншілік сезімін тәрбиеледі» деп әділ атап 
өткен [4].
Ұлы ойшыл Абай еңбекті өз игілігі үшін барлық әлеуметтік мәнінен
айырылған еңбек ретінде қарастырады. Басқаның игілігі үшін еңбек
ету – адамның борышы: «өз пайдасы үшін еңбек ететін адам өзі үшін 
жайылып жүрген малмен тең; адамдық борышын орындай отырып, 
еңбек ететін адамды Құдай өзінің махаббатына бөлейді» [5].
Халық адал еңбек идеясын адамға табиғаттың берген бағалы сыйы 
ретінде дәріптейді. Бұл ой халық даналығында көрініс табады:
«Іскерге 
–
нан, жалқауға – ұйқы», «Ағаш жемісімен, адам ісімен жақсы», 
«тер төгіп еңбек етсең, дәмді тағам ішесің» (башқұрт мақалы);
«Адалдық пен еңбек сый-құрметке жетелейді, айла мен өтірік
масқараға жеткізеді», «Жақсы еңбек етсең жаның да тыныш болады», 
«Жұмыста туғаның болмайды», «Адал еңбек игілікке әкеледі» (қазақ 
мақалдары);
«Жас кезіңде – еңбек, қартайғанда – зейнеті» (қырғыз мақалы);
«Еңбек етпесең қоянды да ұстай алмайсың» (татар мақалы);
«Өзенге суды көктем құяды, адамның бағасын еңбек арттырады» 
(өзбек мақалы);
40

---