Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil
Download 4.83 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- İRSİYYƏT YÖNÜMLÜ (MEYİLLİ) XƏSTƏLİKLƏR «Xəstəlikhı materiyanın canlı aləmini- insan
- 10.1. Ümumi anlayışlar
- 10.2. Xesteliklerə irsi davamlılıq və həssaslığın öyrənilmə üsulları
330 aylarda, qoyunlarda isə boğazlığın 2-ci yarısında balasalma baş verir. Bunlar onunla izah edilir ki, qeyd edilən heyvan növlərinin embrionunun inkişafın ilk dövrlərində onlarda limfoid immun sistemi formalaşmadığına, yetişmədiyinə görə, embrionun orqanizminə daxil olan patogen agentləri o, «özününkü» kimi qəbul edir. Sonralar isə onlarda limfoid immun sistemi formalaşdığından onlar orqanizminə daxil olan patogen agentlərin yabançı, tamamilə «yad» olduğunu tanıyır və imtina edir. Balasalmış heyvanlar müəyyən müddət seroloji areaktivlik göstərirlər. Belə ki, brusellyoz zamanı seroloji areaktivlik inəklərdə 8-15, qoyunlarda isə - 12-25 gün davam edir. Salmonellyozlu abort zamanı həmin hal qoyunlarda-6-12, madyanlarda isə 8-30 gün təşkil edir. Brusellyoz (inək və qoyunlar), salmonellyoz (madyan lar, qoyunlar), viruslu infeksiya (madyan və qoyunlar) keçirmiş heyvanlarda bir qayda olaraq, həmin xəstəliklərə qarşı immunitet yarandığından so nuncu boğazlıqlarda abort müşahidə olunmur və normal balalar doğulur. İnfeksion balasalmalar zamanı immunoloji tolerantlığın çox saylı problemləri hələ də ətraflı öyrənilməyib və yaxm gələcəkdə özünün müsbət həllini gözləyir. 331
İRSİYYƏT YÖNÜMLÜ (MEYİLLİ) XƏSTƏLİKLƏR «Xəstəlikhı materiyanın canlı aləmini- insan , heyvan və bitkiləri ömrü boyu müşayət edir və neqativ fəsadlarla nəticələnir» (Məşhur Slovakiya alimi Vladimir Betina, 1976) 10.1. Ümumi anlayışlar İnsanlarda genetik qan xəstəlikləri hələ antik dövrlərdə müşahidə edilmişdir. Hazırda uşaqlar arasında ən geniş yayılan genetik qan xəstəliyi hemofliya və talessemiyadır. Hemofliya -irsi qan xəstəliyi olmaqla, əsasən oğlanlarda müşahidə olunur. Xəstəlik insan qanının laxtalanma sistemi olan VIII və IX-laxtalanma amillərinin çatışmaması nəticəsində yaranan irsi qan xəstəliyidir. Onun əsas daşıyıcısının qadınlar olmasına baxmayaraq, onlar xəstələnmir, lakin onların oğlan uşaqları bu xəstəliyə məruz qalır. Bu xəstəlik qanın laxtalanma surətinin çox zəif olması, xəstədə tez-tez daxili və xarici qanaxmaların baş verməsi, oynaqların kəskin hemoartrozu. qansızma nəticəsində ətraflarda irinli yaraların əmələ gəlməsi, əlillik və s. ilə müşayət olunur. Azərbaycanda 1500 nəfərə qədər qeydiyyatda olan hemofliyalı oğlan uşağı vardır. Onların 50-55%-ni məktəbəqədər və məktəb yaşlı uşaqlar təşkil edir. Bu xəstəliyə çar xəstəliyi də deyilir. Avropa kralları bir-biri ilə qohum nigahlar bağladığından bu xəstəlik bütün Avropa sülalələrinə öz təsirini göstərmiş və onların arasında tarixdə ilk dəfə olaraq İngiltərədə kraliça Viktoriyanın Leopold adlı oğlunda müşahidə olunmuşdur. O. yalnız xüsusi əlil arabası ilə hərəkət edirmiş. Sonuncu Rusiya çarı II-Nikolayın oğlu şahzadə Aleksey də hemofiliya xəstəliyinə düçar olduğundan ayağını tamamilə aça bilmədiyinə görə ömrünün sonunadək əzab-əziyyət çəkmiş və sarsıntı keçirmişdir (şəkil 5 1,52.53 ).
Talassemiya - defektli genin valideynlərdən övladlarına ötürülməsi nəticəsində əmələ gələn irsi qan xəstəliyi olub, hemoqlobin sintezinin pozulması və xroniki anemiya ilə xarakterlənir. O nun 2 növü-talassemiya geninin daşıyıcılığı (heteroziqot) və böyük (homoziqot) talassemiya - möv cuddur. Talassemiya geninin daşıyıcıları praktiki olaraq sağlam insanlardır. Ancaq onlar talassemiya genini yalnız öz uşaqlarına ötürə bilər. Dünyada talassemiyanın ən geniş yayıldığı ölkələrdən biri də Azərbaycandır. Hazırda ölkəmizdə hər 12 nəfərdən biri talassemiya geninin daşıyıcısıdır, hər il 200-ə qədər talassemiya ilə xəstə uşaq anadan olur və rəsmi məlumatlara əsasən onların sayı 900 nəfərə çatır. Əslində bu rəqəm daha böyükdür, çünki regionlarda talassemiyanın dəqiq diaqnozunu təsdiq etmək mümkün deyil və belə xəstələr rəsmi qeydiyyata düşmürlər. Qeydiyyatda olan xəstələrin əksəriyyəti Bakı şəhərində müalicə edilir. Lazımı tibbi yardım təşkil olunmuş ölkələrdə talassemiyalı xəstələr nəinki erkən yaşlarında tələf olmurlar, həm də ailə qurur və cəmiyyətə tam inteqrasiya olunurlar. Azərbaycan Respublikasının ərazisində hemofliya və talassemiyalı xəstələrə yüksək səviyyədə ixtisaslaşdırılmış tibbi yardım B.Eyvazov adına Elmi-Tədqiqat Hemotologiya və Transfuziologiya İnstitutunda, akademik M.Mirqasımov adma Respublika Klinik Xəstəxanasmda, Gəncə və Şəki rayonlararası qanköçürmə mərkəzlərinin nəzdindəki qanın irsi xəstəliklərinin müalicəsi üzrə gündüz stasionarlarında göstərilir. Son illər ölkəmizdə hemofiliya və talassemiyanın müalicəsinin səmərəliliyini artırmaq məqsədi ilə bir sıra tədbirlər həyata keçirilməsinə baxmayaraq, lazımi həcmdə desferal (dəmirqovucu) və laxtalanma faktor preparatları ilə, testlərlə, leykositar filtrlərlə, elektron transfuzion sistemlərlə və müasir avadanlıqlarla təmin edilmədiyinə və donor qanının qıtlığına görə əlaqəli və ardıcıl yardım sis teminin yaradılması hələ də günün tələbi ilə uzlaşmır. XXI-əsr bəşəriyyətin tarixinə hər şeyin insan sağlamlığına yönəldilməsi və xidmət etməsi əsri kimi daxil olmaqla, ÜST-nın fəaliyyətinin prioritet sa dələrindən biri də irsi xəstəliklərlə mübarizə sayılır. Bu məqsədlə
ən ümdə üsul hesab olunur. Bu üsulla həm mutagen, həm də ekoloji amillərin rolu aşkar olunur. Hazırda alimlər irsi, kimyəvi, ekololji amillərin mutagen fəallığını azaldan və tamamilə aradan qaldıran yeni axtarışlar aparır, rentgenoloji və radioloji tədqiqatlardan və ci hazlardan imtina edilməsini məqsədəuyğun hesab edirlər. Alimlər həmçinin yeni antimutagen preparatların axtarışı üçün qlobal tədqiqatlar aparırlar. Sübut edilmişdir ki, C və E vitaminləri güclü antimutagen xassəyə malikdir. Beləliklə, anadangəlmə xəstəliklərin qarşısının alınmasının çox ciddi prob lem olmasını və əhali artımına neqativ təsir göstərməsini nəzərə alaraq ÜST başlıca üsullar sırasına ətraf mühit amillərinin mühafizəsini və ekoloji ge netik mutagenlərin qarşısının alınmasını, antimutagen preparatların istehsa lını, ailənin planlaşdınlmasını, doğuşdan əvvəl diaqnostikanı və profilakti kanı daxil etmişdir. 333 TARİXDƏN SƏHİFƏLƏR ŞekilSI.
Şahzadə Leopold xüsusi əlil arabasında ÇAR XƏSTƏLİYİ Hemofiliyam "çar xəstəliyi də adlandırırlar. Bu xəstəlik vaxtilə Avropa kralları arasında çox geniş yayılmışdı. Xəstəlik irsidir-anadan oğula keçir. Tarixdə ilk dəfə olaraq bu xəstəlik İngiltərədə, kraliça Viktoriyanın oğlunda qeydə alınmışdır. Onun adı Leopold idi. Avropa krallan b ir- biri ilə qohum nigahlar bağladığından bu xəslək bütün Avropa sülalələrinə təsirini göstərmişdir. Sonuncu Rusiya çarı II Nikolayın oğlu şahzadə Aleksey hemofiliyadan əziyyət çəkirdi. O zam anlar nə faktor preparatları mövcud idi, nə də qanköçürmə təcrübəsi. Ona görə də Aleksey kiçik yaşlarında belə əlil olmuşdu. Gördüyünüz fotoda Aleksey ayağım pilləkənə basıb. Bunun səbəbi odur ki, şahzadə ayağım tam aça bilmirdi.
Şəkil 52. Kraliça Viktoriya anası ilə Şəkil 53. Rus çarı II Nikolayın oğlu hemofiliyalı şahzadə Aleksey 335 Elmi əsaslarla sübut olunm uşdur ki, heyvan və quşların bəzi növləri, cinsləri və qrupları müxtəlif xəstəliklərə qarşı davamlı, yaxud həssas olur. İrsi rezistentlik (davamlılıq), yaxud həssashq mikro və makrorqanizmlərin mutasiya prosesi nəticəsində baş verən qısaldılmış təkamül zamanı yaranır. Məsələn, atlar genetik olaraq dabaq, qaramalın və donuzların taununa, qo yunların bradzot, enterotoksemiya xəstəliklərinə, qoyun, qaramal cinsləri atlann m anqo, saqqo, infeksion anemıya, ensefalomielit xəstəliklərinə, to yuqlar isə qarayaraya qarşı çox davamlıdırlar. Kənd təsərrüfatı heyvanları nın genetik xəstəlikləri və anom aliyalan insanda olduğu kimi 6-8% təşkil edir. Lakin xəstəliklərin daha böyük və genetik təbiəti hələ də geniş və ətraflı öyrənilməmişdir. İrsiyyət, yaxud
yönümlü xəstəliklər baytar lıq təbabəti üçün xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bu qrupa aid olan xəstəliklər (leykoz, vərəm, brusellyoz, mastitlər, ətraflann xəstəlikləri və s.) irsiyyətin və mühit amillərinin təsirindən yaranmaqla onların xüsusi çəkisi heyvanların bütün xəstəliklərinin təqribən 92%-ə qədərmi təşkil edir. Onlar heyvan darlığa çox böyük iqtisadi zərər verməklə, həm də insanlar üçün (brusellyoz, vərəm, dabaq və s.) də olduqca təhlükəlidir. Davamlılıq (rezistentlik) - orqanizmin patoloji proseslər törədən fiziki, kimyəvi və bioloji amillərin təsirinə qarşı göstərdiyi müqavimətdən ibarətdir. ■ Bu məvhum immünitetdən fərqlənməklə olduqca geniş diapozona malikdir.' Həssaslıq - orqanizmin patoloji proseslər töfədən fiziki, kimyəvi və bioloji amillərin təsirinə meyllilik göstərməsindən ibarətdir. Davamlılıq və həssaslıq hər hansı bir növə mənsub olan heyvan və quşlar üçün mütləq deyil, nisbi xarakter daşımaqla yüksək, orta və aşağı səviyyədə mövcud ola bilər.
Xəstəlik - orqanizmin normal həyat fəaliyyətinin fizioloji və biokimyəvi proseslərinin ahənginin pozulması və patoloji məcraya yönəlməsidir.
- xəstəliyin, patoloji prosesin baş verməsidir. Xəstəliklərin törədiciləri - müxtəlif yollarla (aerogen, alimentar, dermal və s.) orqanizmə daxil-ol- duqdan sonra həssas orqanizmdə parazitlik etməklə patoloji proses törədən yoluxucu agentlərdir. Həmin agentlərə patogen (patoloji proses törədən) mikroorqanizmlər, viruslar, helmint və parazitlər aiddir. Yoluxucu agentlər insan, heyvan, quş, balıq və anlarda infeksion və invazion xəstəliklər törət məklə iki əsas göstərici - patogenlik və virulenthk xassəsi ilə - səciyyələnir.
- hər hansı bir yoluxucu agentin həssas orqanizmə daxil olduqdan sonra onun xəstəlik törətmə xassəsini xarakterizə edir. Patogenlik həm də yoluxucu agent növünün irsiyyət əlamətidir. Virulentlik - həssas orqanizmlərdə yoluxucu agentlərin xəstəlik törətmə dərəcəsini xarakterizə edən göstəriei olmaqla törədicinin ayn-ayrı ştammlarında (hər bir yoluxmuş fərdin patoloji materiallarından ayrılan yoluxucu agent) bir-birindən fərqli olur.
Xəştəliklərin irsiyyət yö nümlü genetik təbiətinin öyrənilməsinin həmişə genetiklərin diqqət mərkə zində olmasmasına baxmayaraq, bu məsələ hələ də ətraflı şəhr olunmayıb. 336
Bu qrupa mənsub olan xəstəliklər üçün səciyyəvi xüsusiyyətlər aşağıdakılar dan ibarətdir: - Orqanizmin davamlılıq və həssaslığının polifaktorial (çoxlu gen lər tərəfindən törədilməsi) nəzarətə alınması; - Xəstəliyin xarakterik kliniki form adan fasiləsiz olaraq normaya, baş qa sözlə həssaslıqdan davamlılığa keçməsi; - Xəstəliyin geniş və sürətlə yayılması, yəni populyasiyalar arasında nə zərə çarpmayan dərəcədə genetik fərqlərin olması; - Xəstəliyin baş verməsinin böyük dəyişikliyə malik olması; Biryumurtalı əkizlərdə nəzərə çarpmayan fərdlərin olmasını və geno- tipinə görə heyvanların irsiyyət yönümlü xəstəliklərə münasibətini nəzərə alaraq onları iki qrupa - «sağlam» və «xəstə» bölürlər. Heyvanlar fəal genlərin təsirinin müəyyən hüduda (astanaya) çatdığı və əlverişli mühit şəraiti mövcud olduğu zaman xəstələnir. Orqanizmin xəstəliklərə davam lılığı və həssaslığı hüdud astanası əlamətləri (polifaktorial növbələşmə, parçalanmanın fasilə ilə baş verməsi və s.) ilə xarakterlənir. İrsiyyətcə həssas olan heyvanlar virulent törədici olmadığı halda, bir qayda olaraq xəstələnmir. Xəstəliklərə davamlılıq, yaxud həssaslıq bəzən bir və ya bir neçə-genlərdən asılı olaraq yaranır və lokusların çoxluğu ilə təyin edilir. Poligen növbələşmə zamanı populyasiyaya valideynlərin və birinci nəsil hibridlərin davamlılığı və həssaslığı normal halda paylanır. Rezistentliyin genetik nəzarətinin öyrənilməsi üçün valideynlərin əks fenotipli hibridlərlə (Fı), həmçinin onların törəmələrinin valideyn formaları ilə çarpazlaşması vacib məsələ sayılır. Polifaktorial xəstəliklər zamanı əlamətlərin paylan masının iki əsas forması vardır: - Subklinik (gizli, əlamətsiz, latent) forma fasiləsiz olaraq normadan xəstəliyin nəzərə çarpan xarakterik kliniki əlamətlərinin görünməsi dövrünə keçidlə xarakterlənir; - Xəstəliyin xarakterik kliniki əlamətlərinin fasilə ilə biruzə verdiyi for ma -polifaktorial xəstəliklərin əksəriyyəti üçün fasiləsiz dəyişkənlik və fenotiplərin hüdud astanasında baş verməsi əsas xarakterik xüsusiyyət sayılır. Həmin xəstəliklərin öyrənilməsi məqsədilə Q.Mendel əlamətləri səmərə vermədiyi üçün yalnız genetikada geniş istifadə olunan say (miqdar) əlamətlərinə istinad edilməlidir. 10.2. Xesteliklerə irsi davamlılıq və həssaslığın öyrənilmə üsulları Heyvanların xəstəliklərə genetik davamlılığı və həssaslığının öyrənilməsi məqsədilə aşağıdakı üsullardan istifadə olunur: - Əkizlər analizi; - Növ, cins, xətələrarası və ailədaxili fərdlərin aşkar edilməsi; - Seleksiya eksperti; - Kliniki - geneoloji analiz;
- Xəstəliklərin m arker genlərlə əlaqəsinin analizi; - Populyason statistik analiz: İrsi davamlılıq və həssaslığın öyrənilməsi üçün qeyd oilman üsullardan təklikdə deyil, birgə (kompleks) istifadə edilməlidir. Ə kizhr üsulu - Bu üsulda xəstəliklərin etiologiyasında irsiyyətin və mühit amillərinin rolu və onların nisbəti öyrənilir. Bunun üçün əvvəlcədən konkordantlıq (qarşılıqlı vəhdət) və diskordanthq (fərdi) müəyyənləş dirilməlidir. Konkordanthq - əkizəlrin hər ikisində xəstəliyin mövcud olmasını və ya onlann heç birində olmamasım ifadə edir.
-
əkizlərin yalnız hər hansı birində mövcüd əlamətin olmasından ibarətdir. İkiyumurtalı əkizlərə nisbətən, biryumurtalı əkizlərdə müxtəlif xəstəliklər zamanı əlamətlərin oxşarlığı daha çox olur. İnsanda biryumurtalı əkizlərin vərəmə görə konkordantlığı 74%, raxitə görə - 88%, şəkərli diabetə görə - 84%, ikiyumurtalı əkizlərdə isə müvafiq olaraq - 28%, 22% və 37% təşkil edir. Əkizlər üsulunun xəstəliklərə davamlılığın genetik determinasiyasım sü but etməsinə baxmayaraq, bu üsulla rezistentliyin növbələşməsinin tipini (monogen, poligen, autosom və s.) təyin etmək qeyri - mümkündür. Cinslər- arası,
yaxud xətlərarası fərqlərə əsaslanan üsulla xəstəliklərə qarşı da vamlılığın təyini zamanı genetik amillrin əlamətlərin determinasiyasmda roluna istinad olunur. Şotlandiya cinsli qarabaşlı qoyunlar ümumiyyətlə hemonxoz xəstəliyinə tutulm ur, Fin dorset cinsi isə bu xəstəliyə daha həs sasdır. Friz və ayrşir qaram al cinslərinə nisbətən, Cersey, qırmızı-ala, şvis cinsli qaram allar hipokalsemiyaya (kalsium çatışmazlığı) olduqca həssasdır lar. Göydil (blutanq) Afrika ölkələrində 100 ildən çoxdur ki, qoyunçuluğa böyük iqtisadi zərər verir. İti gedişli və kontagioz olmayan həmin xəstəlik ağız boşluğunun şelikli qişasının, dilin iltihabı, ətrafların dərisinin nekrozlaşması və ölüm faizinin yüksək olması ilə səciyyələnir. Yerli Afrika və Asiya qoyun cinsləri (qaragül, qarabaşlı, fars və s.) Avropa cinslərinə nisbətən göydilə daha davamlı olur. Seleksiya nəticəsində orqanizmin xəs təliklərə qarşı davamlılığının yüksəlməsi rezistentliyin və həssaslığın genetik olaraq əmələ gəlməsini bir daha sübut edir. Məsələn, siçovulların seleksiyası zamanı 11 nəsil törəməsindən sonra alman törəmələr dişlərin kariesini törə dən bakteriyalara qarşı əvvəlki (sələf) nəslə nisbətən 7 dəfə artıq genetik d a vamlılıq göstərmişdir.
-
statistika üsulundan istifadə olunduqda genetik paramet- lərə (növbələşmə, korrelyasiya və təkrarlanma əmsalları, genlərin say tezliyi və s.) istinad olunur. Məsələn, buzovların prenatal ölümünün növbələşmə əmsalı 0,04 təşkil edir. Bu isə həmin əlamətə görə populyasiyada heyvan ların genetik müxtəlifliyiymn çox aşağı səviyyədə olduğunu göstərir. Hey vanların mastit xəstəliyinə qarşı genetik davamlılığının müxtəlifliyi nisbətən yüksək olur (h2 = 0,25). Kliuiki -
genealoji üsul - elmi-praktiki cəhətdən ən əlverişli, əhəmiyyətli və mütərəqqi üsul hesab olunmaqla, onun vasitəsilə irsi xəstəliklər, onlann genetik təbiəti, genlerin ilişkənliyi, xromosom xəritəsinin tərtibi, genlərin qarşılıqlı əlaqəsi öyrənilir, eləcə də genetik-cəhətdən xəstəliklərə daha
davamlı olan heyvan ailəsi və xətləri aşkar edilir. Bu üsuldan heyvanların rezistentliyini artırmaq üçün seleksiya proqramları hazırlanarkən daha çox istifadə olunur.
öyrənilməsi üsu lu - xəstəliklərə davamlılıq və həssaslığın irsi determinasiyasmm sübüt olun ması zamanı daha səmərəli və dəqiq üsul sayılır. Məsələn, B21- allelli qan qrupu olan quşların Marek xəstəliyinə davamlılıqla əlaqəsi və s., bu üsulla daha dəqiq müəyyən edilir. Bu zaman genetik korrelyasiyaların xəstəliklər lə əlaqəsini dəqiqləşdirmək məqsədilə bir neçə markerlərdən, xüsusilə bio- kimyəvi markerlərdən istifadə olunması daha məqsədəuyğundur. Belə ki, in sanda qanın plazmasmdakı xolesterinin ürəyin işemik xəstəliyi ilə əlaqəsinin genetik korrelyasiya əmsalı 0,54 təşkil edir. Davamlılığın sadə növbələşməsı - mahiyyətcə orqanizmin-xəstəliklərə qarşı rezistentliyi- bir və ya bir neçə genlərin nəzarəti ilə tənzimlənir. Hazırda elmə yalnız bir neçə sadə növbə ləşmə ilə müşayət olunan irsi-mühit xəstəlikləri məlumdur. Onlardan bəzilərini şəhr edirik. Viruslar. Quşlarda limfoid leykoza qarşı davamlılığın autosom-domi- nant növbələşməsi daha ətraflı öyrənilməklə (Krittenden, 1974), bu zaman genetik rezistentliyin iki əsas səviyyəsi aşkar olunmuşdur: - Virus infeksiyasına qarşı hüceyrə davamlılığı; - Virusla yoluxmuş quşlarda şişlərin inkişaf etməsinə qarşı rezistentlik. Müxtəlif zoopatogen viruslarda irsi növbələşmə fərqli xüsusiyyətlərə malik dir.
Bakteriyalar. Bağırsaq çöplərinin (E. coli) bəzi ştammları yeni doğulan çoşqalarda diareya - ishal törədir. Lakin K88-antigenlərinə malik olan ştammlara qarşı bəzi çoşqalar nişbətən davamlı olur. Bu, həmin çoşqalarda ən sadə irsiyyət əlamətlərinin - xüsusi reseptorların mövcud olması ilə əla qələndirilir. Həmin reseptorlara malik olan analar və onlardan alınan balalar E colinin pozitiv K88 - ştammlarma qarşı çox davamlılıq göstərir və • bu proses yalnız ananın ağız südü ilə qeyd olunan ştammlara qarşı spesifik antitellər (immunoqlobulinlər) balanın orqanizminə daxil olan müddət ərzində davam edir. Nematodlar. Ədəbiyyat məlumatlarına əsasən qoyunların H.Contortus tərəfindən törənən hemoxoz xəstəliyinə qarşı davamlılığı sadə dominant əlamət kimi növbələşir. Siçanların Trichuris mures nem atoduna qarşı selek siya vasitəsilə davamlı nəslinin yetişdirilməsi zamanı 75% həssas və 100% davamlı xətlər alınmışdır. Ueyklin (1983) sübut etmişdir ki, həssaslıq çoxlu sayda genlərdən asılı olmaqla, dominant əlamət kimi növbələşir. Bu təcrü bə F fərdlərin və çarpazlaşma nəticəsində onlardan alman hibrid törəmələrin analizinə əsaslanır. Başqa təcrübələrlə müəyyən olunmuşdur ki, orqanizm dən helmintlərin (Tricninella spiralis) qovulma sürəti dominant əlamət sayı lır. Belə ki, bəzi xətlərdə yetişmiş helmintin qovulması 11-12 saat, digər qrup xətlərdə isə - 20 saat müddətində başa çatır. 339
10.3. BAKTERIOZLARA QARŞI GENETİK DAVAMLILIQ VƏ H ƏSSASLIQ Mastitlər - süd vəzinin iltihabı olmaqla əsasən patogen stafılokokklar (Stafılokokkus aureus) və mastit streptokokları (Streptococcus aq alak tiae) tərəfindən törədilir. Qaramalda bu xəstəlik həm də mexaniki, kim yəvi, texniki, amillərin təsirindən yaranır. BEB- in (Beynəlxalq E pizootiya Bürosunun) məlumatına görə kənd təsərrüfatı heyvanları arasında bu xəstəlik daha geniş yayılmaqla, onun subklinik (gizli, latent, əlamətsiz) forması 50% təşkil edir, xəstə inəklərdə isə illik süd sağımı 300 kq azalır. Südlük qaramal cinsləri camış və zebulara nisbətən mastitlərə nisbətən çox həssas olmaqla, bu xəstəlik əsasən qara-ala (26%), qırmızı (23%) və simmental (20%) cinsləri arasında daha yüksək faiz təşkil edir. Cam ışlarda mastitlərlə xəstələnmə 0,5% təşkil edir. Finlandiya cinsli inəklərin davam lı lığı mastitlərə qarşı ayrşir cinsinə nisbətən artıq olur. Bu cins fərqi inəklərin mastitlərə davamlılığının genetik xarakter daşıması ilə əlaqədardır. İnəklər və onların dişi balalan arasında mastitlərə qarşı mövcud olan davamlılığın arasında müsbət korrelyasiya vardır. Sağlam inəklərə nisbətən mastitlərlə xəstə inəklərdən alman düyələr arasında bu xəstəlik 1,5-2 dəfə artıq olur. Ailələr arasında da mastitlə xəstələnmə hallan bir-birindən çox fərqli (5- 50%) olur. N orm al yelin quruluşuna və sakit sinir tipinə malik olan inəklər mastitlərlə daha az xəstələnir. Müxtəlif laktasiyalar arasında inəklərin mas titlərlə xəstələnməsinin korrelyasiya əmsalı 0,36-ya bərabər olur. Törədici buğaların, dişi törəmələrin mastitlə xəstələnməsinə təsiri 14-19% təşkil edir. Davamlılığı yüksək olan buğalann törəmələrində mastitlə xəstələnmə hallan 3-15%, həssas olanların törəmələrində isə -30-70% olur. İnəklərin mastitlərə davamlılıq və həssaslığının növbələşmə əmsalı 0-0,8 arasında tərəddüd edir. U.M.Krivensova (1975) görə P - LgBB inəklər (3,6%) (3 -L q AA tipli inəklə rə nisbətən mastitlərlə daha çox (20,3%) xəstələnir. Müəyyən edilmişdir ki, heteroziqot heyvanlar homoziqotlara nisbətən mastitlərlə daha az xəstələnir. Bir qrup alimlərin (E.K.Menkuryeva, A.P.Soldatov, V.İ.Mutovin və b.) fik rincə qanda komplementin və süddə lizosimin miqdarı ilə mastitlərə davamlılığın arasında olduqca rasional korrelyativ əlaqə vardır. Qeyd olu nan immunobioloji göstərircilərin yüksək olduğu inəklər mastitlərə qarşı çox davamlı olur. Lizosimin konsentrasiyasının növbələşmə əmsalı 0,13-ə bərabərdir. Son məlumatlara əsasən süddə olan laktoferrin yelinin bakterial infeksiyalara qarşı davamlılığını xeyli artınr. Qanda və süddə leykositlərin faqositar fəallığının yüksək olması inəklərin və qoyunların mastitlərə qarşı davamlılıq göstərməsində çox böyük, rol oynayır və onun davamlılıqla korrelyasiya əmsalı r=0,40 təşkil edir. Lakin süddə somatik hüceyrələrin miqdarının norm adan çox olması heyvanların mastitlərə həssaslığını xeyli artınr. Məsələn, törədici buğanın dişi törəmələrində süddə somatik hüceyrələrin miqdarının çox olması onlann mastitlərin törədiciləri (patogen stafilokoklar, streptokoklar və s.) ilə yoluxması üçün zəmin yaradır. Süddə somatik hüceyrələrin m iqdan 500 min/ml olduqda inəklərin 30-38%-i, ondan
Download 4.83 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling