Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil
Genetik anomaliyaların profilaktikası və heyvanların
Download 4.83 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 12.3. Heyvanların xəstəliklərə irsi davamlılığının artırılması və cinslərin genofondunun qiymətləndirilməsi
- M üxtəlif cinsli iri buynuzlu heyvanların tripanosom oz, teylerioz, anaplazm oz və nem atodozlara qarşı davam lılığı (V.Anson, T.Obi, 1980)
- Tripanosomoz. teylerioz. anaplazmoz . . . . Xəstəliklə Miqdar , .
- Cədvəl 37, Toyuqların m ü xtəlif xətlərinin İeykoza və m onositoza davamlılığı (F.H utt, 1982)
- Bəzi xəstəliklərə qarşı davam lılığın növbələşm ə əmsalı (V .L .P etu xo v və b., 1985) Xəstəliklər h
- Mastit 0,05-0,40 Ətraf xəstəlikləri 0,13 Brusellyoz 0,19 Yumurtalığın kistası
- Doğum parezi 0,10 Çənələrə Timpaniya 0,10 davamlılıq 0.28-0,42
- Atrofik riniı 0,13-0,60 Osteoxondrit 0,40 Pnevmoniya
12.2. Genetik anomaliyaların profilaktikası və heyvanların xəstəliklərə genetik davamlılığının artırılma üsulları Heyvan və quşların irsi anom aliyalan və xəstəliklərinin profilaktikası, hər şeydən əvvəl, onları törədən səbəblərin-etioloji amillərin aradan qaldırıl masına yönəldilməlidir. Genetik anomaliyaların ən başlıca səbəbi əsas genlərin -
oliqogenlərin mutasiyaya uğramasıdır. Buna görə də genetik ano- maliyalarm profilaktikası üçün heyvanların populyasiyalarmda zərərli genlə rin yaranmasının qarşısı alınmalıdır. Bu baxımdan süni mutasiyalann q ar şısının alınmasında xarici mühit amillərinin təsirinin daimi nəzarət altında saxlanmasının, heyvanların və onların qametlərinin mutagenlərlə əlaqəsinin kəsilməsinin çox ümdə əhəmiyyəti vardır. Bu tədbirlərin səmərəliliyi isə bilavasitə pestisidlərin, herbisidlərin, zəhərli-kimyəvi gübrələrin, birləşmələ rin. dərman və bioloji preparatların istifadə olunmasına nəzarət edən kənd təsərrüfatı mütəxəssislərinin səyindən asılıdır. Ə traf mühitin sənaye, kənd təsərrüfatı və heyvandarlıq müəssisələrinin məişət tullantıları ilə çirklənməsi heyvanların genetik anomaliyalarının yaranmasında böyük rol oynadığı üçün fabrik, zavod, emal müəssisələrinin rəhbərləri, bütövlükdə isə dövlət orqanları bu vacib məsələnin qarşısının alınmasına ciddi nəzarət etməli və ona yol verməməlidir. Süni mutagenezlə bərabər, spontan təbii mutagenezin yaranması da genetik anomaliyaların baş verməsi üçün çox ciddi zəmin yaradır. Heyvanların uzun illər mövcud olduğu müddət ərzində onların orqanizmi gizli heteroziqot vəziyyətində olan mutasiyaya məruz qalaraq bu proses nəsildən nəslə ötürülür, nəticədə anomaliyalar yaranır və xəstəliklərə davamlılıq olduqca zəifləyir. Bu prosesin qarşısının alınması üçün, məhz heyvan və quş populyasiyalannın genetik quruluşu daimi nəzarətdə saxlanmalı və mütəmadi olaraq monitorinqlər həyata keçirilməlidir. Heyvan və quşların saxlandığı ərazilərdə ətraf mühit amillərinin (havanın, torpağın, su mənbələrinin) radioaktiv çirklənməyə məruz qalması da genetik anom a- liyaların arealının genişlənməsinə və populyasiyalara ötürülməsinə çox böyük zəmin yaratdığı üçün onun qarşısının alınması da ən başlıca profilaktiki tədbir hesab olunur. Anadangəlmə anomaliyalar və xəstəliklərin genetik analiz üsullarının hesabatı və qeydiyyatı - heyvandarlıqda xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Baytarlıq təbabəti həkimi təsərrüfaldakı iri buynuzlu heyvanların törəmələrində müşahidə olunan bütün anomaliyalan, çatışma- mazlıqları, heyvanın mənşəyini, cinsini, cinsiyyətini, doğulma tarixini, embrional inkişafının xüsusiyyətlərini araşdırmalı, müayinə etməli və xüsusi qeydiyyat jurnalında onlan qeydiyyata almalıdır. Bu zaman yeni doğulan heyvanların valideynləri və onlann mənşəyi haqqında, onlarda anoma- liyaların olub-olmaması barədə ətraflı məlumatlar toplanaraq onlann sağlam olması və s. geniş surətdə araşdırılmalıdır. Sürüdəki anomal fərdlər və onlann valideynləri patogen viruslar və mikroorqanızmlərlə yoluxmaya görə müayinə və analiz olunmalıdır. Həmin heyvanların, həmçinin ətraf mühitin və süni mutagen amillərin təsirinə məruz qalıb-qalmaması da baytarlıq təbabəti mütəxəssisləri tərəfindən müfəssəl yoxlanmalıdır. Çünki 392
bu amillər heyvanların genetik anomaliyalarınm potensial təhlükəli səbəbi ola bilər. Anomal törəmələrin hesabatı və onların valideynlərinin qeydə alınması anomaliyaların etioloji amillərinin aşkar olunmasında və genetik analizlərin aparılmasında çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu zaman genetik analizlər aşağıdakı ardıcıllıqla aparılmalıdır: - Cins qeydiyyatına görə anomal heyvanların mənşəyinin təyini; - Zülalların və fermentilərin polimorf sistemləri və qan qruplarına görə heyvanların mənşəyinin etibarlılığının təyini; - Anomal fərdlərin valideynlərinin çarpazlaşma tipinin (inbridinq, aut- bridinq) müəyyən edilməsi üçün qohumluq əlaqəsinin və anomal fərdlər ara sında qohumluğun mövcud olmasının təyin edilməsi; - Anomaliyaların tipinin (monogen, poligen, autosom, cinsiyyətlə iliş- kənlik, dominant, resessiv) müəyyənləşdirilməsi; - Anomaliyaların xromosom və gen mutasiyalarınm müşahidə edilməsi üçün anom al fərdlərin və onların valideynlərinin kariotipinin öyrənilməsi; - M utasiya markerlərinin aşkarlanması üçün genotiplərin qan qrupu allellərinə, zülal və fermentlərin monomorf sistemlərinə görə genotiplərin analizi;
- M utant genin fenotipık olaraq baş verməsini aşkarlamaq üçün anomal və norm al heyvanlarda fermentlərin səviyyəsini və quruluşunu öyrənmək. Anomaliyaların etiologiyasında irsiyyətin rolunu öyrənməyin praktiki cəhətdən ən əlverişli, sadə və kifayət qədər dəqiq üsulu heyvanların qohum luq əlaqəsinin'və genealogıyasının təyin olunmasıdır. Bu zaman birtərəfli (dominant) və ikitərəfli (resessiv) ümumi qohumluq əlaqəsinin olması ano- maliyaların irsi xarpakterli olmasım təsdiq edir. Populyasion genetikanın və ■
biometriyanın qanunauyğunluqları əsasında gcncaloji analizləri daha da dəqiqləşdirmək məqsədilə anomaliyanın təsadüfən, yaxud nadir hallarda baş verməsi genetik-statistiki hesablamalarla dəqiqləşdirilməlidir. Heyvanların iri miqyaslı seleksiyası zamanı intensiv olaraq istifadə olunan və süm mayalanm ada sperması geniş miqyasda tətbiq edilən törədicilərin genotipi həm məhsuldarlıq əlamətlərinə, həm də zərərli resessiv genlərin heleroziqot daşıyıcısı olmasına görə yoxlanmalıdır. Bu zaman aşağıdakı üsullara istinad edilməlidir: - Yoxlanılan törədicinin anomal dişi fərdlorlo cütləşməsi (analizcdici çarpazlaşma); - Yoxlanılan törədicinin əvvəlcədən mutant genin heteroziqot daşıyıcı sının olması sübut edilən dişi fərdlərlə cütləşməsi; - Yoxlanılan törədicinin özünün dişi törəmələri ilə cütləşməsinin təsdiqi (insest-test); ■ Yoxlanılan törədicinin naməlum genotipli dişi fərdlərlə cütləşməsi. Hom oziqot mutant genin daşıyıcıları, bir qayda olaraq, yaşama qabiliy yətinə malik olmayan anomal fərdlər olur. Heyvanlarda, xüsusilə qaram al larda metabolizm nəticəsində yaranan mannozidoz, parakeratoz, porfiriya kimi irsi çatışmazlıqların heteroziqot daşıyıcılarını aşkar etmək məqsədilə onların eritrositlərində müvafiq olaraq
və
393 proporfinin fəallıq dərəcəsinin təyininə istinad olunur. Bu zaman heteroziqot heyvanlar (Aa) həmin göstəricilərə görə normal (AA) və anomallar (aa) arasında aralıq vəziyyəti tutur. Heyvan və quşların genetik anomaliyalannın profilaktikasında ən başlıca üsul
sayılır. Həmin üsulla heyvanların yaşama və balavermə qabiliyyətini, məhsuldarlıq və cins damaz lıq qiymətini azaldan kariotipin həm miqdar, həm də quruluş mutasiyalarını aşkar etmək mümkün olur. X romosom və gen mutasiyalarmın zərərli nəticə lərinin səmərəli profilaktikasının ən başlıca üsulu süni mayalanma stansiya larında kariotipində çatışmazlıq olmayan törədicilərin seçilməsindən ibarət dir. Bu sahədə ilk dəfə olaraq ən geniş diapozonlu tədqiqat işləri Sankt- Peterburq Baytarlıq Təbabəti İnstitutunda aparılmışdır. Bütün qeyd edilən ləri nəzərə alaraq, belə qənaətə gəlmək olar ki, heyvandarlığın intensiv inki şafı və iri miqyaslı seleksiya işlərinin aparılması üçün hər bir törədicinin yaşı, daxili potensial imkanı nəzərə alınmalı, genetik monitorinq (populyasi- yalarda və cinslərdə zərərli genlərin aşkarlanma dərəcəsi) təşkil edilməli və anomaliyalı fərdlərin hamısı sürüdən çıxdaş olunmalıdır. M onitorinq nəzarətinin təşkilinin əsas parametri isə anomaliyalann də qiq və ardıcıl uçotu, təsnifatı, onların etiologiyasmda irsiyyətin rolu, sitoge netik və biokimyəvi markerlərdən istifadə olunması və s. ibarətdir. Xrom o som mutasiyalarını daşıyan anomal heyvanlar üçün xüsusi vəsiqələrin hazır- danması baytarlıq xidməti və heyvandarlıq mütəxəssislərinin, seleksiya mər kəzlərinin, cins heyvandarlıq birliklərinin fəaliyyətində ön planda duran ən vacib məsələ olmalıdır. Bu cür nəzarətin gücləndirilməsi həm seleksiya və seçmə işlərinin səmərəliyini artırır, həm də anom al fərdlərin doğulmasmm, heyvanların məhsuldarlığının bütün sahələr (balavermə, törədicilik qabiliy yəti, ət, süd və s.) üzrə artırılmasını, xəstəliklərə qarşı rezistent fərdlərin yara dılmasını təmin edir. Populyasiya və cinslərdə anomaliya hallarının azaldıl masında seleksiya işlərinin düzgün təşkili daha səmərəli nəticələr verir. Mə sələn, İsveç fermerləri anom aliyalara görə inəkləri və törədici buğaları mütəmadi olaraq çox ciddi surətdə yoxlamaq və monitorinq təşkil etməklə səmərəli nəticələrə nail olmuşdur. Monqol alimi Dumaajav Baator (1982) boz qaragül cinsli qoyunları boz aborigen cinsi ilə çarpazlaşdırmaqla genetik anomaliyalara görə tamamilə steril və xəstəliklərə olduqca davamlı olan törəmələr almışdır. Həmin törəmələr həm də yüksək ət, yun məhsuldarlığına və balavermə qabiliyyətinə malik olmuşlar. Beləliklə, genetik üsulla M onqo lustanın qoyunçuluq fermalarında alınan homoziqol boz qaragül qoyun cinsi xəz-dəri məmulatı məhsuldarlığına görə ən perispcklıvli cins hesab olunur.
394 12.3. Heyvanların xəstəliklərə irsi davamlılığının artırılması və cinslərin genofondunun qiymətləndirilməsi Heyvan və quşların xəstəliklərinə qarşı aparılan baytarlıq tədbirləri ilə bərabər, xəstəliklərə davamlı cins və xətlərin yaradılmasının genetik əsas larının işlənib hazırlanması müasir heyvandarlığın intensiv inkişafının ən prioritet problemidir. Həmin problemin həlli isə baytarlıq təbabəti, genetika, zootexniya və seleksiya elmilərinin, başqa sözlə, seleksion - baytarlıq geneti kasının qarşısında duran ən ümdə və ciddi məsələ hesab edilir. Heyvanların xəstəliklərə qarşı daha davamlı cins və xətlərinin seleksiyasına aşağıdakı amillər ciddi maneçilik törədir: - Rezistentliyin mürəkkəb genetik xüsusiyyəti və yaradılma mexanizmi; - M akro və mikroorqanizmlər arasındakı mürəkkəb genetik təbiətin və qarşılıqlı əlaqənin mövcudluğu; - Bitkilərdə olduğu kimi, heyvanlarda da rezıstent və həssas fərdlərin aş kar edilməsi üçün onların patogen agentlərlə eksperimental yoluxdurulma- sımn geniş tətbiq olunmasının qeyri-mümkünlüyü; - Daha etibarlı dolayı (birbaşa olmayan) markerlərin-krıterilərin olma ması; Heyvanların davamlılığım kölgədə saxlayan patogen agcntlərın çox sürətlə dəyişkənliyə məruz qalması və ekoloji amillərin təsirindən onların mutagenezə uğraması nəticəsində yeni və daha çox davamlı ştammların ya ranması; - Uzunmüddətli seleksiya işlərinin aparılması və yeni nəsillər arasındakı intervalın çox böyük olması; - Ekoloji amillərin və antropogen təsirlər nəticəsində yaranan süni mutagenezlərin istifadəsinin qeyri-mümkünlüyü; - Heyvan və quşların davamlılığı vo məhsuldarlıq əlamətləri arasında bəzi hallarda mənfi korrelyasiyanın mövcud olması. Seleksiya işlərinin səmərəli olması üçün, birinci növbədə, xəstəliklərə da vamlı və həssas fərdlərin aşkar edilməsi tələb olunur. Mastitlərə, lcykoza, qı- sırlığa davamlı vo həssas heyvanların, yaxud qohumluq əlaqəsi olan qrup ların seleksiyası süni yoluxdurma aparılmadan da mümkündür. Çünki bu xəstəliklərin baş verməsi üçün təbii yoluxma hallan istisna edilmir. Vərəm, brusellyoz, lcptospiroz, infeksion enterotoksemiya, bradzot, yaman şiş, em- fizematoz karbunkul, pastereilyoz, kolibakterioz. salmoncllyoz, çiçək xəstə liklərinə görə qeyri-sağlam olan təsərrüfatlarda heyvanların xəstəliklərə da vamlılığını vo həssaslığını təyin elmək bir o qədər də çətinlik törətmir. Lakin bu zaman heyvanların genetik davamlılığının vo həssaslığının xarici mühit, ekoloji böhran və kataklızmlərin təsiri nəticəsində baş verməsi həmişə mütə xəssislərin diqqət mərkəzində olmalıdır. Parazit, helminl və gənələrin xarici mühit və ekoloji amillərin təsiri nəticəsində çox böyük dəyişikliyə uğraması vo yeni m utantlann yaranması heyvan və quşların xəstəliklərə davamlı və həssas cinslərinin, xətlərinin və ayrı-ayrı fərdlərin aşkar olunmasaını və seleksiyasının proqramını olduqca çətinləşdirir. Bu hal həm bitkiçilikdə. 395
həm də heyvandarlıqda geniş müşahidə olunur. Belə ki. «Şimal kəşfiyyatçı» alma sonu ağacları 100
halda, son illər Avstraliyada alma ağacları arasında yeni biotoplar müşahidə olunmağa başladı (Q Rassel. 1982). Bu cür hallar heyvan və quşlar arasında da geniş intişar tapıb və onlara çox təsadüf edilir.Bu baxımdan C'ovenin (1964) apardığı eksperiment böyük maraq doğurur. O. ağ siçanları salmonellaların patogen ştamlarının 1.107 miqdarda mıkrob hüceyrələrini qarın boşluğuna yeritməklə yoluxdurmuş və onların hamısı 7-8 gündən sonra tələf olmuşdur. Lakin onların seçmə yolu ilə seleksiyasından alınan 11-ci nəslin l'ərdəlrini həmin mikrobla eyni dozada süni yoluxdurduqda salmonellalara qarşı davamlılıq kəskin surətdə artmağa başlamış, yoluxdur madan 20 gün sonra ağ siçanların yalnız 40%-indo letallıq törətmişdir. Cinslərin genofondunun qiymətləndirilməsi də xəstəliklərə davamlılığın artırılması zamanı vacib şərt sayılır. Heyvan va quşların xəstəliklərə qarşı davamlılığının artırılmasının əsas mənbəyi kimi bəzi cinslərin genofonduna istinad olunur. Təbii seçmə nəticəsində cins rezistlentliyinə nail olunması dəfələrlə öz təsdiqini tapmışdır. Hindistanın zebu cinsi ingilis qaramal cinslərinə nisbətən taun, dabaq və qarayara xəstəliklərinə qarşı olduqca davamlıdır. Ümumiyyətlə, zebu cinsli qaramallar digər iri buynuzlu hey vanlara nisbətən dabağa. priplazmidozlara. trixostronqilidozlara. qastro- enteritlərə və respirator xəstəliklərə daha çox davamlı olur. Ndama qaramal cinsi başqalarına msbətən tripanosomoz. anaplazmoz xəstəlikləri və Trichosirongilidae ailəsinə mənsub olan nemalodlarla a / hallarda yoluxur
ı
Ndama Ağ filani Şvis Holslin Ndama X şvis Tripanosomoz. teylerioz. anaplazmoz . . . . Xəstəliklə Miqdar , . -rın faizi Miqdarı 3-12 aylıq buzovların lq fekalisində sirongilid yumurtalarının sayı 30 6.6 I9 16 66 25.6 29 130 23 60,5 I8 181 I8 67.7 15 950 24 37.3 9 - Camışların və sarı Tayvan adası cinsli qaramalların qrip, vərəm, bru- sellyoz və anaplazmoz xəstəliklərinə davamlılığı yüksək olur. Camışlar ham də qaramalların taun xəstəliyinə tutulmur. Lakin heyvan və quşların ayrı- 396
ayn xəstəliklərə qarşı davamlılığı və həssaslığı bəzən fərqli xarakter daşıyır. Məsələn, ağ Leqqorn cinsli toyuqların ieykoza davamlı bəzi xətləri (8,7%) monositoza (qanda limfositiərin miqdarının artması) daha həssas, İeykoza həssas olan xətlər isə, əksinə, monositoza daha davamlı (65%) olur (cədvəl 37). Cədvəl 37, Toyuqların m ü xtəlif xətlərinin İeykoza və m onositoza davamlılığı (F.H utt, 1982) Xətlər
Ölüm, %-lə Leykoz
Monositoz İeykoza davamlı 6,5 1,0
İeykoza davamlı 8,7
7,4 Leykoza həssas 65,0 0
davam lılığın və həssaslığın cinsdaxili genetik müxtəlifliyinin öyrənil m əsinin xüsusi əhəmiyyəti vardır. M astitlərə, İeykoza, atrofik rinitə, M arek xəstəliyinə görə genetik davamlılığın müxtəlifliyi heyvan sürülərində törədicilərin və ailələrin kütləvi seçmə işlərinin aparılm asına mühüm zəmin yaradır
Lakin bu üsul genetik müxtəlifliyin azlığı ucbatından iri buynuzlu heyvanlarda qısırlığın və quşlarda ölümün qarşısının alınm asında qeyri-səmərəli hesab edilir (h2=0,0!- 0,04). X əstəliklərə davam lılıq kəmiyyət əlaməti olduğundan onu ləyin edərkən yalnız əlam ətlərin növbələşməsini möhkəmlətmək üçün Lətbiq edilən üsullardan istifadə olunm alıdır. G enetik müxtəlifliyin aşağı m ənalarında kütləvi seçmə deyil, yalnız törədicilərin və ailənin arasında seçmə aparılm alıdır. Bu məqsədlə ailələrin xəstəliklərə davamlılığı və həssaslığı aşkar edilməli, törədicilər isə törəmələrin xəsləliklərə davam lılığına görə qiym ətləndirilm əlidir. H eyvanların xəstəliklərə d avam lılığının artırılm asının ən əlverişli və səmərəli üsulu rezistent törədi cilərdən və ailələrdən geniş istifadə olunm asından ibarətdir. 397
Cədvəl 38 Bəzi xəstəliklərə qarşı davam lılığın növbələşm ə əmsalı (V .L .P etu xo v və b., 1985) Xəstəliklər h- (növbələşmə əmsalı) Xəstəliklər h: (növbələşmə əmsalı) İri buynuzlu heyvanlar Mastit 0,05-0,40 Ətraf xəstəlikləri 0,13 Brusellyoz 0,19 Yumurtalığın kistası 0,16-0,43 Vərəm 0,08-0,30 Ketoz 0,10-0,25 Leykoz 0,05-0,58 Doğum parezi 0,10 Çənələrə Timpaniya 0,10 davamlılıq 0.28-0,42 Qısırlıq 0,00-0,10 Donuzlar Leptospiroz 0,20 Plevrit 0,13 Atrofik riniı 0,13-0,60 Osteoxondrit 0,40 Pnevmoniya 0 .1 4
Ətrafların zəifliyi 0 ,1 0
Iiymerioz (koksidioz) Marck xəstəliyi Nyukasl xəstəliyi Toyuqlar 0,28 0 , 1 4 -0 , 6 0,07-0,17 6-10 həftəlik cücələrin ölüm ü Y aşlı to y u q la rın ölüm ü —
0,4
Hazırda
heyvandarlıqda süni mayalama üsulundan geniş istifadə olunması hər bir törədicidən minlərlə törəmələrin alınmasına zəmin yaradır. Lakin bu zaman qaramal sürülərində genetik çatışmazlıqların və xəstəliklərə davamlılığın azalması halları daha geniş vüsət alır və onların arealı çox genişlənir. Buna görə də törədicilərdə müsbət və mənfi əlamətlərin vaxtmda aşkar edilməsi məqsədilə onlarda məhsuldarlıq əlamətləri, xəstəliklərə davamlılığın, həssas lığın, zərərli resessiv genlərin heteroziqot daşıyıcılığın olması dəqiqliklə müəyyənləşdirilməlidir. Bunun üçün isə törədicilər və ailələr kompleks üsullarla müayinə edilməli və qiymətləndirilməlidir. Kompleks sürətdə müayinələrin aparılması anomaliyalara və g e n e t i k çatışmazlıqlara görə steril, yüksək məhsuldar, xəstəliklərə davamlı və uzun müddətli təsərrüfat yararlığına malik olan ailələrin formalaşmasına çox ciddi zəmin yaradır. Davamlı heyvan cinslərinin seleksiyasının səmərəliliyinin artırılması üçün yalnız rezistentliyı yüksək olan törədicilərdən və dişi fərdlərdon istifadə olun malıdır. Sübut olunmuşdur ki, bu üsulla seleksiya işləri aparılan sülhlərdə həssas
a t a və analardan i s t i f a d ə olunan sürülərə nisbətən heyvanların xəstəliklərə davamlılığı 30-50 dəfə yüksək olur. 398
|
ma'muriyatiga murojaat qiling