Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil
Download 4.83 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Çoxalma-reproduktiv funksiya
- (qameüərdən) ziqota
- Cinsiyyət yetişkənliyi orqanizmin fizioloji cəhətdən tam inkişaf
- Politsiklik-(çox dövrlü) cinsiyyət tsikli
- Monotsiklik (tək dövrlü) cinsiyyət tsikli ildə
- -oyanma,tormozlanma və müvazinət
- Erkək heyvanlarda cinsiyyət orqanlarına
- Cinsiyyət aktı (koitus)
|
109 Şəkil 6. Xromosomların formaları: A-metasentrik; B-submetasenlrik; C-akrosentrik; D-telosentrik 1-mikro şəkillər; Il-sxematik görünüşü (R. Əliyev, C. Nəcəfov və b., 2008) Erkək və dişi fərdlərdə xromosom yığımları yalnız bir cüt xromosoma - X (iks) və Y (iqrek) - görə bir birindən fərqlənir Cinsiyyətə görə fərqlənən həmin xromosomlar cinsi xromosom. yaxud
müxtəlif cinsiyyətli fərdlənn hüceyrələrində olan eyni xromosomlar isə
adalımr. Müxtəlif növlərin xromosom yığımının təhlili zamanı müəyyən olunmuşdur ki, xromosomlar sayma və quruluşuna görə bir-birindən fərqli olur. Növün diploid xromosom yığımının miqdar və quruluş xüsusiyyətlərinin məcmusu
adlanır. S.Q.Navaşinə görə kariotip - növün özünə məxsus səciyyəvi formulasıdır. Kariotipdə hər bir fərdin genetik informasiyalarının dəyişməsi nəticəsində orqanizmlərin və onlann nəslinin əlamət və funksiyalarının dəyişilməsi prosesi əks olunur. Sinir hüceyrəsi və onun xüsusiyyətləri. Orqanizmin hüceyrələrinin ümumi identiklıyə malik olmasına baxmayaraq, onlann bəziləri formasına, quruluşuna və funksıyalanna görə bır-bınndən xeyli fərqlənir. Bəzi hüceyrələr öz fəaliyyəti zamanı sekretlər ifraz edir, digərləri- yığı lmanı-təqəllüsü təmin edir, başqa bır qrup ısə-sınır ımpulslanm keçirir Lakm buna baxmayaraq onlann hamısının quruuşunda ümumi
bir qanunauyğunluq mövcuddur. Belə ki, bütün hüceyrələrin hamısı xancı mem- brana, sıtoplazmaya, nüvəcik və xromosomlara malik olan nüvəyə, rıbosomlara, mıtoxondrilərə, lızosomlara və s. malikdir. Hiss üzvlərinin reseptor hüceyrələri membranmın səthində xüsusi törəmənin olması, sinir və böyrək hüceyrələri isə özünün spesifik funksional quruluşa malik olmasaı ilə digər hüceyrələrdən 110
fərqlənir. Sinir hüceyrələri (neyronlar)- uzun və qısa çıxıntılan-şaxələri ilə bir likdə sinir sisteminin başlıca prioritet morfoloji və funksional bioloji vahidi sayı lır. Sinir toxuması mərkəzi sinir sisteminin əsas materialı kimi neyronlardan və neyroqliyadan təşkil olunur. Heyvanların orqanizmində orta hesabla 50 milyarda qədər neyron vardır. Neyronlar sinir sisteminin hüceyrə elementlərinin 1-15%-ni təşkil edir. Onlar formasına görə piramidəbənzər, dairəvi, ulduzvari, oval formada olur, ölçüləri isə 5-150 mkm-ə bərabərdir. Hər bir neyron cisim (soma, perikarion), dendritlərdən (latmca-«dendrom>-ağac) və aksondan (latınca-«axon» - ox) ibarətdir, (şəkil 7). Çıxıntılarının sayma görə neyronlar: unipolyar (tək çıxıntılı), bipolyar (iki çıxıntılı) və multipolyar (çox çıxıntılı) qruplara bölünür. Onurğalılarda əsasən bipolyar və multipolyar neyronlara təsadüf olunur.
adətən çoxlu sayda,
isə tək olur. Neyronlar nüvəsinin iri, mitoxondrilərin çox və neyrofibrillərin olması, torlu aparatın güclü inkişaf etməsi, beyinin bəzi şöbələrində isə sekretor fəaliyyət göstərməsi ilə somatik və cinsiyyət hüceyrələrindən fərqlənir. Sekretor neyronlar mukoproteid və qlikoproteid təbiətli sekıet ifinz edir. Neyronlann əsas funksiyası reseptorlardan və başqa sinir hüceyrələrindən siqnalları qəbul etməkdən, informasiyaları hazırlamaqdan və impulslan sinir, əzələ və sekretor hüceyrələrə ötürməkdən ibarətdir. Neyronlar 3 əsas qrupa bölünür: 1.
neyronlar - daxili və xarici mühitdən siqnalları qəbul edir. 2.
Assosiativ (aralıq, vasitəçi) neyronlar-müxtəlif sinir hüceyrələrini əlaqələndirir.
(efferent, effektor, motor) neyronlar - siqnalları mərkəzi sinir sisteminin yuxan şöbələrindən aşağı şöbələrə, yaxud irsi orqanlara ötürür. Ney ronlar bir-biri ilə müxtəlif tipli sinapslarla əlaqələnir və onlar astronomik rəqəmlərlə ifadə olunur (1015-1016). Sinapslann əsas hissəsi neyronun dendritlərində, nisbətən az hissəsi-somada, ən az hissəsi isə-aksonda yerləşir. Yerləşməsindən asılı olaraq sinapslar 3 qrupa -
Heyranlarda oyanma yalnız bir istiqamətdə- dendritlərdən somaya və aksona doğru nəql olunur. Başqa toxumalardan fərqli olaraq sinir toxumasında neyronlardan başqa digər hüceyrələr də mövcuddur. Neyroqliya -sinir toxumasının əsas kütləsini təşkil edən qlial elementlərdən (hüceyrələrdən) ibarət olub, neyronlar arasındakı bütün boşluğu doldurur və köməkçi funksiyaları yerinə yetirir. Anatomik cəhətdən onlar 2 qrupa-
və
astrositlər (beyində neyronun cismi ilə kapilyarlann arasında yerləşir) və
(periferik sinir sistemində yerləşir, millin əmələ gətirən qlial hüceyrələrdən əmələ gəlir)-bölünür. Bunların hər ikisi birlikdə aksonlann ətrafında möhkəm millin qişasını əmələ gətirir. Neyronlardan fərqli olaraq astorositlər və digər qlial hüceyrələr bölünmə xassələrinə malikdir.
-mərkəzi sinir sistemində dayaq və müdafiə funksiyalarını yerinə yetirir. Neyron və neyroqliya arasında 15-20 nm uzunluğunda yarıqlar vardır ki, onlar da maye ilə dolu olan interstisial boşluq əmələ gətirir. Neyronlararası mərkəzi 111 sinapslarda təsir potensialı postsinaptik neyronda yaranır, həm oyadıcı, həm də tormozlayıcı xüsusiyyətə, həmçinin kimyəvi, elektrik və qarışıq keçiricilik mexanizminə malikdir. Müəyyən funksiyanı yerinə yetirən və onu tənzimləyən neyronlar qrupu sinir mərkəzi
adlanır və oyanmanın ləng nəql edilməsi, ritminin və gücünün transformasiya olunması, sıx qıcığa seyrək və əksinə cavab verməsi, daimi tonusa malik olması, irradiasiya (impulsların neyronlara paylanması), oyanmanın yalnız bir istiqamətdə-afiferent neyrondan aralıq ncyron vasitəsilə efferent ncyrona nəql olunması və s.-xassələri ilə səciyyələnir. Sinir sistemi orqanizmin fəaliyyətini onun genetik homeostazı və xarici mü hitlə əlaqəsi formasında idarə edir, daimi nəzarətdə saxlayır və tənzimləyir. Onun əsas aparıcı elementi sayılan ncyronlann fizioloji funksiyaları və beyinin keçirici sistemlərinin sxemi əvvəlcədən genetik olaraq proqramlaşdınrlır.
Həm
hüceyrədaxili proseslər, həm də neyronlar arasındakı əlaqə hüceyrələrin genetik ixtisaslaşması ilə müəyyənləşdirilir. Məsələn, görmə aparatının ncyronları yalnız özünün ikinci neyronları ilə əlaqəyə girir. Onlar eşitmə və s. sistemin ncyronları ilə heç bir əlaqəyə girmir. Bu hal beyinin bütün şöbələrinin və orqanların neyronlan üçün spesifik xarakter daşıyır və çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Genlərin dəsti (yığımı) inkişafda olan sinir hüceyrələrinin hansı tipə və sinir kələfinə aid olacağını əvvəlcədən müəyyənləşdirir. Neyronların hansı quruluşa, formaya, xassələrə malik olması də genetik determinasiyaya uyğun olaraq for malaşır. Sinir kələflərinin 3 genetik determinasiya olunmuş tipi-ierarxik, lokal
ayırd edilir. lerarxik sinir kələfləri (toru)-
neyronlararası əlaqə yaradan sensor və lokomator liflərdə mövcuddur. Bu zaman sinir sisteminin yuxan şöbələrinə daxil olan impulslar orada sintez və analiz olunduqdan sonra əvvəlcə birinci, sonra isə ikinci, üçüncü və s. neyronlara, oradan isə onurğa beyinin spesifik motor-hərəki neyronlan ilə işçi orqana-əzələyə ötürülür. Beləliklə, informasiyalann işçi orqana ötürülməsi ierarxik səviyyədə-yuxan hökmran sisteminin (baş beyinin) neyronlanndan aşağı-ona tabe olan liflərə ötürülməsi üçün konkret komanda-əmr verilir və onlar əzələlərin müəyyən qrup hüceyrələrinə ötürülür. Bu sistem informasiyalann çox dəqiq və çevik ötürülməsini təmin edən ən fəal determinasiya olunmuş neyron qrupu sayılır. Həmin prosesdə konvergensiya
(bir səviyyənin bir neçə neyronu digər səviyyənin həmin sayda neyronları ilə əlaqəyə girir), yaxud divergensiya
(bir səviyyənin neyronunun digərinin çoxlu sayda ncyronları ilə əlaqəyə girməsi) nəticəsində informasiyalar filtrasiya olunur (süzülür) və siqnallar çox güclənir. Neyronlann yaralanmalar, xəstəliklər, insult, şişlər zamanı informasiyaları keçirmə qabiliyyəti itdikdə, yaxud çox zəiflədikdə konvergensiya və divergensiya onların «köməyinə çataraq» bəzi şanslar verir. Belə ki, bir səviyyənin neyronlan nisbətən məhv edildikdə, zədələnmiş hüceyrələr fəallaşır və onlann da funksiyalanm öz üzərlərinə götürürlər. İerarxik sistemi təkcə sensor və motor liflər üçün deyil, həm də başqa sistemlər üçün də müvafiq köməklik göstərir və onlarla ittifaqa (alyansa) girir.
Lokal k əh fltor)-
neyronlann aksonlannın qısa olması nəticəsində elektrik ionlan istənilən səviyyədə paylana bilmir və neyronlann təsir sferasının zəif olması, işçi orqanlara gedən neyronlara ləngidici, yaxud oyanma təsiri göstərməsi ilə səciyyələnir.
bir neyronun çoxlu sayda neyronlara vahid çıxış yolu ilə əlaqə yaratması və divergensiyanm kulminasiya həddinə çatması ilə xarakterlənir. Bu qrupa mənsub olan neyronlar və sinir toru orta beyində və beyin kötüyündə yerləşir. Bunların ən üstün cəhəti çoxlu neyronlara dərhal təsir etmək və onlann əksəriyyəti ilə əlaqə yaratmaqdan, «təşkilatçı» «rejissor» rolunu icra etməkdən ibarətdir. Həmin keyfiyyətlərinə baxmayaraq divergent genetik determinasiyalı sinir torları orqanizmdə mövcud olan sinir torlarının çox cüzi hissəsini təşkil edir.
böyrəklərin funksional vahidi olub, qabıq maddəsində yerləşir, olduqca mürəkkəb, lakin həyati vacib ifrazat (sidik ifrazı) prosesini yerinə yetirir. Hər bir neffonda içərisində malpigi yumaqcığı olan Şumlyanski-Boymen kapsulası, toplayıcı və çıxancı kanalcıqlar sistemi vardır. Şumlyanski-Boymen kapsulası visseral (damar torunun üstünü örtən) və parietal (kubşəkilli) vərəqlərdən ibarətdir. Neffon çox mürəkkəb quruluşa malik olmaqla, onun aşağıdakı hissələri vardır: -Birinci cərgə (dərəcəli) - proksimal-qıvnm kanalcıqlar (böyrəyin qabıq qatında yerləşir); -Henli ilgəyinin qalxan və enən dizləri; -İkinci cərgə (dərəcəli)- distal qıvnm kanalcıqlar; -Yukstaqlomerulyar (hüceyrələr) kompleks (qabıq və beyin maddəsinin sərhəddində yerləşir, renin və prostoqlandin hormonu ifraz edir). Bu kompleks malpigi yumaqcığını əmələ gətirən gətirici və aparıcı damarlar zonasında yerləşən mioepitelial mənşəli hüceyrələrdən ibarətdir. İnsanın böyrəyində 1,25, qaramalda-4, donuzda-1,5, qoyunda isə - 1 milyon nefron vardır. Üzvi maddələrin və duzlann mübadiləsi nəticəsində əmələ gələn son məhsullar, yabançı maddələr və suyun artıq hissəsi məhz nefronlar vasitəsilə ifraz
olunan sidiklə orqanizmdən ixrac olunur. 6-10 litr qandan 1 litr ilk (provizor) sidik, 90 litr ilk sidikdən isə 1 litr son sidik əmələ gəlir. Plazmadan fərqli olaraq ilk sidikdə zülallar və qanın şəkilli elementləri olmur. İnəkdə 1 sutkada 540-1800 litr ilk sidik filtrasiya olunur, 15 litr son sidik üçün böyrəklərdən 18.000 litr qan keçməlidir. 2.3. Çoxalmanın sitoloji və genetik aspektləri Hazırda planetimizdə mövcud olan bütün heyvanat aləminin, o cümlədən məməlilərin irsiyyətinin, nəslinin, genetik fondu və populyasiyalannın dayanıqlı davam etməsinin dialektik əsasım çoxalma prosesi təmin edir və tənzimləyir. Çoxalma-reproduktiv funksiya
- olduqca mürəkkəb bioloji proses olub, heyvanların nəsil verməsi və növünün, onun xarakterik əlamət və kefiyyətlərini saxlayan şərtsiz leflektor reaksiyaların məcmuundan ibarətdir, heyvanlann çoxalma 113 qabiliyyəti onların təsərrüfat əhəmiyyətini xarakterizə edən ən başlıca göstəricidir. Ali heyvanlar cinsi yolla çoxalır. Bu zaman erkək və dişi cinsiyyət hüceyrələrinin birləşməsindən (qameüərdən) ziqota
əmələ gəlir. Ziqotadan isə embrional inkişaf nəticəsində yeni oıqasüzm-embrion
inkişaf edir. Cinsiyyət hüceyrələrinin əmələ gəlməsi və sonrakı proseslərin hamısının dinamikası çoxalma- reproduktiv
üzvləri vasitəsilə həyata keçirilir və dişi fərdlərdə cinsiyyət tsikli, mayalanma, boğazlıq, doğuş və doğumdan sonrakı dövrlə
müşayət olunur. Çoxalma prosesi bütünlükdə bilavasitə genlərin iştirakı, daimi nəzarəti ilə həyata keçirilir və neyrohumoral yolla tənzimlənir. Bu proseslərin hər biri genetik xarakter daşıdığı üçün ayn-ayn heyvan növlərində kəmiyyət və keyfiyyət əlamətlərinə görə bir-birindən fərqli olur. Laktasiya prosesi-südün əmələ gəlməsi (laktopoez) və ixrac olması reproduktiv çoxalma ilə bilavasitə qarşılıqlı əlaqədə olan proses sayılır. Çoxalmada ən vacib amillər sayılan erkək və dişi qametlərin heyvanların postnatal inkişafının nisbətən əvvəlki cinsiyyət yetişkənliyi dövründə əmələ gəlir. Spermatogenez və ovogenez ümumi bioloji xüsusiyyətlərə malik olsalar da, öz fərqli xüsusiyyətləri ilə səciyyələnir. Yaxşı yemləmə və bəsləmə şəraitində heyvanlarda ilk cinsiyyət reaksiyaları başlayır ki, bu dövr cinsiyyət yetişkənliyi
adlanır. Bu zaman erkəklərdə cinsiyyət orqanlan tam inkişaf edir, yumurtalıq və toxumluqlarda cinsiyyət hücey rələri əmələ gəlir, heyvanda cinsiyyət əlamətləri (oyanma, cinsiyyət refleksləıi və s.) yaranır, hormonlar ifraz olunur, dişilərdə isə cinsiyyət yollarında dəyişikliklər başlayır. Cinsiyyət yetişkənliyi
zamanı cinsiyyət aparatının morfoloji və funksional cəhətdən formalaşması, erkəklərdə dişiləri mayalandırma, dişilərdə isə ziqotanı yaratma və boğazlıq qabiliyyətinin olmasından ibarət prosesdir, təsadüfi və qəflətən xarakter daşımır, orqanizmin fərdi inkişafi nəticəsində yaranır və tam irsi və növdaxili xarakter daşıyır. Bu proses zamanı cinsiyyət orqanlan tədricən inkişaf edir, böyüyür, formalaşır və ikinci cinsiyyət əlamətləri yaranır. Cinsi yetişkənlik müddəti heyvanın növündən, genetik statusundan, cinsindən, yemlənmə, saxlanma şəraitindən və iqlim amillərindən asılı olaraq müxtəlif olur. Dişi heyvanlarda cinsiyyət yetişkənliyinin müddəti (aylarla) aşağıdakı kimidir: dəvədə (mayada)-9-12 düyədə-6-9 dayçada-16-18 qoyn və keçidə-5-8 donuzda-5-8 itdə-6-8
pişikdə və dovşanda-4-5 eşşəkdə-12-15 Erkəklərdə də cinsiyyət yetişkənliyi təxminən həmin yaşlarında başlayır. Cinsi yetişkənlikdə hipofizin-follikulastimullaşdıncı (FCH) və lyuteinləşdirici (LH) hormon əsas rol oynayır. Bu prosesdə mərkəzi sinir sistemi (hipotalamusun preoptik nahiyəsi, badamvari nüvəsi və beyinin limbik sistemi) də iştirak edir. Cinsiyyət yetişkənliyi orqanizmin fizioloji cəhətdən tam inkişaf etməsindən əvvəl başlayır, vaxtından əvvəl cütləşmə nəticəsində həm ananın, 114 həm də embrionun normal inkişafı ləngiyir, balasalma müşahidə edilir, zəif bala doğulur. Bu baxımdan heyvanların fizioloji yetişkənlik dövründə cütləşməsi reproduktiv çoxalmada ən vacib şərt sayılır və xüsusi təsərrüfat əhəmiyyəti kəsb edir. Fizioloji yetişkənlik - cavan erkək və dişi heyvanlarda həmin növ cinsə mənsub olan yaşlı fərdin diri kütləsinin 70-75%-ni təşkil etdiyi və ona məxsus əlamətlərin formalaşdığı dövr hesab olunur. Yetişkənliyin bu növü heyvanların yaşma, diri kütləsinə və cinsiyyət orqanlarının inkişaf dərəcəsinə görə təyin edilir və heyvanlarda onun müddəti aşağıdakı kimidir (aylarla): dəvədə - 40
dayçada - 36 düyədə - 16-18 qoyun və keçidə - 12-18 donuzda 9-12 it və pişikdə 10-12 dovşanda - 4-8 eşşəkdə 30-32
əmələ gələn mürəkkəb neyrohumoral reflektor və periodik olaraq təkrar olunan kompleks morfoloji, fizioloji və biokimyəvi dəyişikliklər kompleksindən ibarət olub, çərəaxıtma, ümumi cinsi oyanma, hövrəgəlmə və ovulyasiya ilə xarakterlənir və 2 qrupa bölünür: 1. Politsiklik-(çox dövrlü) cinsiyyət tsikli (boğazlıq əmələ gəlmədikdə bütün il boyu vaxtaşırı fasiləsiz olaraq davam etməklə madyan, inək, camış, qoyun, keçi, donuzda müşahidə edilir); 2.
1, bəzən isə 2 dəfə olur (it, pişik və vəhşi heyvanlarda baş verir). Bu dövr dişilərin cinsiyyət orqanlarında, ümumilikdə isə bütün orqanizmdə bir oyanma dövründən digərinə qədər olan dəyişikliklərlə xarakterlənir və 3 mərhələ -oyanma,tormozlanma və müvazinət ilə müşayət olunur. Oyanma dövrünün özü isə 4 fenomen- çərəaxıtma, cinsiyyət oyanması (ümumi reaksiya), hövrəgəlmə, follikulalann yetişməsi
və ovulyasiya
ilə növbələşir. Oyanma mərhələsində bütün reflekslərin hamısı cinsiyyət refleksinə tabe olur. Çərəaxıtma-
cinsiyyət yollarının epiteli hüceyrələrinin və balalığın borulu-alveolyar vəzilərinin fəaliyyətinin güclənməsi nəticəsində cinsiyyət orqanlarında selikli mayenin axmasından ibarətdir. Cinsi oyanma
cinsiyyət hormonlarının sinir sisteminə təsiri nəticəsində narahatlığın, iştahasızlığın, məhsuldarlığın azalmasının, südün duzlu olmasının, çürüməsinin və ağız südünü xatırlamasının baş verməsidir. Hövrəgəlmə
- dişi heyvanın erkək heyvana qarşı müsbət cinsiyyət reaksiyasının yaranması, onun erkək fərdə yaxınlaşması, cinsiyyət aktı vəziyyəti alması ilə səciyyələnir. Erkək heyvanlarda cinsiyyət orqanlarına
toxumluqlar (didimis, erkək cinsiyyət vəziləri), toxumluq (xaya) artımları (epididimis), toxumaparan kanallar, toxum kisəcikləri, əlavə cinsiyyət vəziləri (qovuğabənzər, soğanaq, kuper-prostat vəziləri) və erkək cinsiyyət üzvü (penis) aiddir. Xayalar cüt orqan olub öz artımı ilə birlikdə xaya torbasında yerləşərək spermatozoidlərin və 115 hormonun hazırlanmasına xidmət edir, müdafiə
və termorequlyasiya funksiyalarını yerinə yetirir, çoxlu sayda qıvrım kanalcıqlara malikdir. Yaşlı qabanın bir xayasında həmin kanalcıqların uzunluğu 3000 m-dir. Cinsi yetişkənlik dövründə mütəmadi olaraq xayalarda spermiyalar hazırlanır. Onlar 6- 8 gün xaya artımında yerləşərək burada yetişir və toxumaparan kanalın divarındakı əzələlərin yığılması nəticəsində həmin
kanala keçir.
Spermatogenezin davam etmə müddəti aşağıdakı kimidir (günlərlə): buğada - 54 qoçda - 49 donuzda (qabanda)- 34 ayqırda - 42 dəvədə - 56 dovşanda - 41 xoruzda - 25 Spermanın-erkəklərdə cinsiyyət aktı zamanı ifraz olunan mayenin hidrogen ionlarının koesentrasiyası - pH=6,5-6,9 olur. Kənd təsərrüfatı heyvanlarının dişi cinsiyyət üzvlərinə
yumurtalıqlar, yumurtalıq boruları, balalıq, balalıq buynuzları və dəhlizi (vagina), xarici cinsiyyət orqanları (cinsiyyət dodaqları, klitor) aiddir. Mayalanma yumurta borularında, dölün inkişafı isə-balalıq buynuzlarında gedir. Yumurtalıqlar mürəkkəb orqan olmaqla follikulalardan və sarılıq cisimlərindən ibarət olan qabıq (follikulyar) və beyin (damarlı) maddələrə ayrılır. Ovogenez prosesi follikulalarda baş
verir, yumurtalığın qabıq maddəsində ooqoniya hüceyrələrindən oositlər, onlardan isə yumurta hücyerələri formalaşır. Cinsiyyət aktı (koitus)-
şərti və şərtsiz reflekslərin mürəkkəb kompleksi olub, spermanın əlavə cinsiyyət vəziləri sekretlərinin erkəklərin cinsiyyət aparatından ixrac
edilməsi və
onlann dişilərin cinsiyyət aparatına yeridilməsindən ibarətdir və 4 əsas refleksdən - ereksiya, qucaqlama ,
birləşmə və eyakulyasiya
təşkil olunur. Bu reflekslərin hamısı qeyri-şərti reflekslərə aiddir. Bütün şərtsiz reflekslərin məcmuu hər bir normal orqanizmin tabe olduğu və təkamül nəticəsində qazandığı bioloji qanundan ibarət olmaqla, cinsiyyət yetişkənliyi ilə eyni dövrdə yaranan cinsiyyət instinktindən
ibarətdir. Dişi fərdlərdə cinsiyyət instiktinti follikulalann yetişməsindən əvvəl, erkəklərdə isə spermogenezin başlaması dövründə yaranır. Orqanizmin cinsiyyət hormonlarına qarşı reaksiyası cütləşmə
formasında təzahür edir. Cütləşmə yalnız təbii mayalanmaya aid olmaqla, süni mayalanma ilə heç bir əlaqəsi yoxdur, çünki bu proses iki müxtəlif cinsiyyətə malik olan fərdlərin qarşılıqlı münasibətindən ibarət olan bir prosesdir. Bu zaman görmə, eşitmə, hiss etmə və taktil oyanmaları cinsiyyət aktı reflekslərinin yaranmasına başlıca zəmin yaradır. Ereksiya refleksi - müvazinət halına nisbətən qan damarları ilə penisə bir neçə dəfə artıq qanın gəlməsi və onun mağaralı cisminin və venoz kavemalı sahəsinin qanla çox güclü təchiz olunması və möhkəmlənməsinin tədricən baş verməsi ilə səciyyələnir.
Download 4.83 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|