Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil
Download 4.83 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Hər iki dölü A v ə В amilləri nÖvbəloşdirir
- Genetik xəritənin tərtibi və genlərin pleyotrop təsiri.
- 6.4. Körpə heyvanların hemolitik, yaxud izohemoliz (№1) xəstəliyi
- P - kazein P-Cn 6 I 1 - - j к
211 mənşəyinin, qohumluq əlaqəsinin, cinslərin genetik quruluşunun və cinsdaxili differensiasiyasınm, seleksiya işlərinin planlaşdınlmasmın və ona nəzarət edilməsinin mexanizminin hazırlanması zamanı olduqca böyük əhəmiyyətə malikdir. Dünyanın südünün yağlılıq faizi ən yüksək olan cersey qaram alları digər Avropa cinslərində mövcud olmayan (hemsey cinsi müstəsna olmaqla) bir sıra allellərinə malikdir. В iryumurtalı
İki yumurtalı Birinci dölü A İkinci dftlfi В amili növbə! əşdirir am ili nÖvbələşdirir. Damarların a n o s t r o m o z u Birinci döl B , ikinci döl iso A nəri c a n in d ə q a n y a r a d a n hüceyrələrin amili alır, mübadiləsi b a ş v e r s ə də h ə r iki d ö l e y n i q a n tipinə malik olur. Əkizlər eyni tip qan qrupuna malikdir Ə kizlər hər iki qan tipinin qarışığına malikdir: A və В tipinin hər biri ayrılıqda Şəkil 34. Ikiyumurtalı əkizlərdə eritroblastoza səbəb olan damarların anostomozunun sxemi. Bir yumurtalı əkizlərdə damarlarda anostomoz müşahidə edilməsinə baxmayaraq, qan tipi sabit qalır (J.Johanson və b„ 1970). 6.3. Genetik xəritənin tərtibi və genlərin pleyotrop təsiri. Genetik
xəritənin tərtibi və qan qruplarının xəstəliklərə davamlılıqla əlaqəsinin öyrənilməsi müasir heyvandarlığın və baytarlıq təbabətinin davamlı inkişafının ən prioritet elmi istiqaməti sayılır. Heyvanların qan qrupu və biokimyəvi polimorf sistemlərinin və onların arasındakı krossinqoverin öyrənilməsi xromomsomlann genetik xəritəsinin tərtib olunması üçün olduqca böyük zəmin yaradır. Genetik xəritəyə əsasən xəstəliklərin nəsildən nəsilə keçməsi asanlıqla təyin olunur. Müəyyən edilmişdir ki, 0(1) qan qrupu olan insanlarda onikibarmaq bağırsağın yarası başqa qan qrupu olanlara nisbətən 1,3 - 1,5 dəfə çox müşahidə edilir. А (II) qan qrupu olan insanlarda isə vərəmlə yoluxma hallan və mədə xərçəngi digər qan qrupu 212 olan insanlara nisbətən 1,2 - 1,4 dəfə artıq olur. Hazırda elmi-texniki tərəqqinin son nailiyyətlərinin heyvandarlıqda və baytarlıq təbabətində geniş miqyasda istifadə olunması nəticəsində qan qrupu və biokimyəvi polimorfizmin orqanizmin xəstəliklərə davamlılığı və heyvanların kross- darlığı arasındakı korrelyasiya olduqca geniş və müfəssəl surətdə öyrənilmiş və bu sahədə böyük uğurlar əldə edilmişdir. Qeyd edilən elmi axtarışların əsasını dörd nəzəri istiqamət təşkil edir: 1.
Genlərin pleyptorp təsiri - heyvanların qan qrupu və biokimyəvi polimorfizmini təmin edən marker genlərin heyvan və quşlann xəstəliklərə davamlılığına və məhsuldarlığına birbaşa, yaxud dolayı yolla təsirindən ibarətdir;
biokimyəvi polimorfizmi sistemlərinin heyvanların xəstəliklərə davamlılığına və məhsuldarlığına təsir edən lokusları arasındakı mövcud olan şaxələnmə; 3. Heteroziz - nəticəsində qan qrupları və biokimyəvi polimorfizmə görə heteroziqotluq;
- ana və dölün qan qruplarında müxtəlif genotiplərin mövcud olması nəticəsində baş verməklə dayçalarda və çoşqalarda hemolitik xəstəliyin, insanda isə eritroblastozun əmələ gəlməsi ilə səciyyələnir. Müəyyən edilmişdir ki, donuzları nəqliyyat vasitələri ilə uzaq məsafəyə apardıqda, yaxud yüksək tem peraturun və başqa stressor amillərin təsirinə onların həssaslığım ifadə edən RSS-sindromunu müəyyən etmək üçün qanm H -qrupu sistemindən istifadə edilir. RSS - sindromuna H a № - homoziqot fərdləri daha həssas olur. B21 allellərinə malik qan qrupu olan quşlarda M arek xəstəliyinə qarşı davamlılıq çox yüksək olur. B2/B2 genotipli cücələr Raus sarkoması virusuna qarşı digərlərinə (B5/B5) nisbətən olduqca davamlı olur, həm də onlarda virus əleyhinə immunitet daha tez yaram r və onun gərginliyi uzun müddət davam edir.
Bu xəstəlik ilk dəfə olaraq 1940-cı ildə Levin və əməkdaşları tərəfindən ana və dölün genotipinin uyğunsuzluğu mövcud olan körpə uşaqlarda aşkar edilmişdir. Belə ki, valideyin eritrositlərinin səthində yerləşən xüsusi kross- genlərin -
rezus amilinin bir-birinə uyğun gəlməməsi dölün ölümünə səbəb olur. Rezus amili müsbət (R h+) olan kişilərin
(Rh ) olan qadınlarla cinsi əlaqəsi nəticəsində adətən R h + olan övladlar doğulur. Hamiləliyin 2-3 - cü aylarında Rh* olan embrionun qam ananın orqanizminə daxil olaraq həmin antigenə qarşı spesifik antitel əmələ gətirir. Həmin kross- titellər plasenta (ətənə-balaətrafı pərdə) vasitəsilə dölün orqanizminə keçərək
(bir-birinə yapışmasına) səbəb olur və nəticədə
(eritrositlərin parçalanması) baş verərək dölün ölümü ilə nəticələnir. Buna bənzər xəstəlik həmçinin dayça, buzov və çoşqalarda da müşahidə edilir. Lakin insandan fərqli olaraq qeyd edilən heyvan növlərinin ətənəsi antitelləri keçirmədiyi üçün antitellər dölün orqanizminə yalnız 213
doğumdan sonra ağız südü vasitəsilə keçə bilir. Belə ki, doğumdan 24-48 saat sonra həmin ananın südünü əmən körpə heyvanlarda izohemoliz xəstəliyinin əlamətləri-gözün konyunktivasmm saralması (ikteriya), ümumi
zəiflik, tənəffüsün seyrəkləşməsi, eritrositlərin və hemoqlo binin miqdarca azalması və nəhayət, bir neçə gündən sonra körpələrin ölämii baş verir. A tlarda dölün izohemolizi yeni doğulan dayçaların atalarından Aı və Q antigenlərini aldığı və analarında onların mövcud olmadığı zaman baş verir. Bəzi hallarda dayçalar atalarından R və S - antigenlərini aldıqda da immunoloji münaqişə yaranır. Dayçalar doğulmazdan əvvəl analarda antitel aşkar olunduqda doğumdan sonra ilk iki gün ərzində balaya başqa madyanın südünü əmizdirməklə izohemoliz xəstəliyinin qarşısını almaq mümkün olur. Həmin müddət ərzində dayçanın öz anasının südü sağılmaqla yelin tamamilə ağız südündən azad olunmalıdır. İzohemoliz xəstəliyi ən çox эгэЪ at cinslərində müşahidə olunur, təmiz qanlı ingilis atlarında isə 1% təşkil edir. Təbii (spontan) izohemoliz buzovlarda olduqca nadir hallarda aşkar edilir. Lakin son zamanlar müəyyən olunub ki, anaplazmoza qarşı peyvənd edilən inəklərin balalarında izohemoliz (№1) 3-20% təşkil edir. K err (1973) müəyyən etmişdir ki, bir qaramal sürüsündə doğuma qədər anaplazmoza qarşı vaksinasiya olunan 24 baş inəkdən alman buzovların 66,6% - nin izohemolizlə xəstə olması aşkarlanmış və onların 18%-i tələf olmuşdur. Alimin fikrincə buzovların izohemolizlə daha çox xəstələnməsinin əsas səbəbi onların analarının anaplazmoza qarşı peyvənd edilməsi olmuşdur. Atlar və donuzların yeni doğulan balalarının izohemolizlə xəstələnməsinin başlıca səbəbəi ana ilə dölün qan qruplarının bir-birindən kəskin sürətdə fərqli olmasıdır. Qan qruplarının məhsuldarlıqla əlaqəsi - həmişə baytarlıq təbabəti genetikası və heyvandarlıq elminin m araq dairəsində olmuşdur. Seleksiyaçı alimləri m araqlandıran əsas məsələ heyvan və quşlann erkən yaşlarında məhsuldarlığının əvvəlcədən proqramlaşdırılması üçün
axtarışı olmuşdur. Bunun üçün ən əlverişli üsul isə
kimi qan qrupu sistemləri və biokimyəvi polimorfizmdən istifadə
təklif olunmuşdur. Qara-ala və qırmızı - ala İsveç qaram al cinslərində В qan qrupu sistemlərində BOı Уг D ' allellərinin müsbət korrelyasiyası müşahidə edilmiş və onun inəklərin süd məhsuldarlığına və südün yağhlıq faizinin yüksək olmasına müsbət təsiri müəyyənləşdirilmişdir. V .F.K rasatanm fikrincə, qan qrupunun B-sisteminin O və P allellərinə malik olan K ostrom a cinsli inəklərin süd məhsuldarlığı daha yüksək olur. Q an qrupu sistemində B1 və B3 allelləri olan toyuqlar yüksək yum urta məhsuldarlığına malikdir. Müəyyən olunmuşdur ki, heyvan və quşlann məhsuldarlığının artınlmasm- da qan qrupu sistemləri ilə əlaqədar olan
da çox böyük rolu vardır. Belə ki, toyuqlarda B-lokusu üzrə heteroziqotluğun artması cücələrin yum urtadan çıxmasını, boy və inkişafmı çox sürətləndirir. Son məlumatlara görə
yüksək dominantlıqla çox güclü qarşılıqlı vəhdət təşkil edir. Bu isə heteroziqotlarda genlərin
nisbətən tam və çox sürətlə əmələ gəlməsi ilə əlaqədardır. V.N.Tixonova görə qan qrupu sistemlərinin
antigenlərinin heteroziqotluğu həm də heterozislə nəticələnir. Belə ki. Gbb x G bb tipli homoziqot fərdlərin cütləşməsindən orta hesabla 10.67, G ab x G ab tipli cütləşmədən - 11.47, (G ab x Gbb) tipli cütləşmədən isə - 12,34 çoşqa alınmışdır (məhsuldarlığa görə heterozis). Sonuncu halda heterozıqot çoşqalarm diri kütləsi 2 aylıqda 11%-dən artıq olmuşdur. 6.5.
Biokimyəvi polimorfizm. Təkamül prosesi zamanı populyasiyalarda müxtəlif amillərin təsirindən yaranan mutasiya nəticəsində genlərdə baş verən dəyişikliklər müxtəlif form alarda (çoxlu allellər) biruzə verir. Bir növün eyni vaxtda iki və daha artıq genetik formalarının say nisbətində iştirakı
adlanır və bu zam an təkrarən mutasiya prosesi baş vermir. Buna görə də
termini yalnız populyasiyada lokus xromosomları 0,01 tezlikdən az olmayan iki və daha artıq allellərə malik olduqda özünü doğrulda bilir. İkidən artıq allelə malik
olan gen polim orf gen adlanır. Populyasiyadakı növlərin əksəriyyətində polim orf lokuslartn nisbəti 25-50% təşkil edir. Məsələn, insanın 50 mindən artıq quruluş lokuslarmın 30%-i polimorf olur. Zülal və fermentlərin polimorfizminin əsas öyrənilmə üsulu nişasta. yaxud akrilamid gelində
və
immunoelektroforez hesab olunur. Bu üsulların tətbiqi zamanı zülallar və fermentlər məhlulda müəyyən elektrik yükləri daşıyan hissəciklər formasında olur və elektrik cərəyanının təsirindən katod və anodlara toplanır. Hazırda kənd təsərrüfatı heyvanlarında autosomlarda yerləşən qan, süd və toxuma zülalları və fermentlərinin 150-dən artıq polimorf lokuslan aşkar edilmişdir (cədvəl 18).
B ə z i b io k im y ə v i p o lim o r f s is te m l ə r ( V . L .P e t u x o v və b ., 1 9 8 5 ). İ ' Sistemlər 1 Lokusun simvolu Allellərin sayı i İri buynuzlu heyvanlar j Donuzlar 1 Qoyunlar Atlar Toyuqlar j i 1 1 Hemoqlobin Hb 10
2 2 ! Nebumin Alb 9 ! 3 7 3 ! 3 ı Transferrin ТГ 12
13 10 j 4 SeruJoplazmin Cp 3 i 2 - - Esteraza ES 2 ; 2 6 i 3 P- laktoqlobulin P -L g 4 -
-kazein as ; C'n 4 - - - 1 -
P-Cn 6 I 1
- j к -kazein j к -Cn 2 1
! | 1 J у - kazein y-Cn 4 İ 1
1 .
Müəyyən edilmişdir ki, süd zülalı kazeində bir-birinə sarınan üç lokus - ctSı Cn, p - Cn və к - Cn ( kappa kazein) vardır. Qanın hemoqlobin lokusu H b A, H bB və s.. genotipi isə HbA H bA. H bB H bB və s. ilə işarə olunur. Heyvanların fenotipinin biokimyəvi sistemlərinin əksəriyyəti onların genotipinə uyğun olduğu üçün fenotipi HbAA. yaxud HbA, HbBB və ya 215
HbB ilə işarə etmək olar. H ər hansı bir zülalda amin turşularının yerinin dəyişilməsi polimorf formaların funksional dəyişikliyinə səbəb ola bilər. Məsələn, insanda normal H bA hemoqlobinindən əlavə 50-dən artıq patoloji variantlar (S,C,Ç və s.) da mövcuddur. H əm in patoloji variantlar isə müxtəlif
(S-orağabənzər hüceyrə anemiyası, C-ta- lassemiyası) səbəb olur. İlk dəfə olaraq orağabənzər eritrositlərin hemoqlobini aşkar edilmiş və ətraflı öyrənilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, həmin hemoqlobin normal hemoqlobindən altıncı vəziyyətdəki qlutamin amin turşusunun valin ilə əvəz edilməsi ilə fərqlənir. Tropik ərazilərdəki malyariya ilə xəstə adam lar Hbs Hbs üzrə homoziqot olmaqla oraqvari - hüceyrə anemiyasmdan hələ çox erkən yaşlarında vəfat edirlər. H bA Hbs heteroziqotlanna malik olan insanlar malyariyaya qarşı çox davamlı, Hb* H bA normal genotiplilər isə davamsız olur. Hemoqlobin insan və heyvan orqanqizmində oksigeni ağciyərlərdən qəbul edərək onu hüceyrələrə çatdınr, metobolizmin son məhsulu karbon qazını (C 0 2) isə əksinə daşıyaraq olduqca böyük və əhəmiyyətli həyatı vacib bir funksiyam yerinə yetirir. İri buynuzlu heyvanlarda hemoqlobinin 10 tipi aşkar olunub. Lakin şvis, K ostrom a, cersey cinsli qaram alda əsasən hemoqlobinin H bA və H bB allelləri, qara-ala, ayrşir, heroford cinslərdə isə yalnız A tipi müşahidə edilir.
zülalının polimorfızmi daha geniş və ətraflı öyrənilmişdir. Bu, zülal qanın plazmasındakı dəmiri sümük iliyinə gətirir və ondan yenidən qan elementlərinin əmələ gəlməsi prosesində istifadə olunur. Transferrin orqanizmdə virusların reproduksiya olunması (nəslinin artması) prosesinə olduqca neqativ təsir göstərir. Yoluxucu xəstəliklər, həmçinin irsi hemoxromatoz, eləcə də sirroz keçirən insanlarda transferrinin miqdarı həddindən artıq azalır. Transferrinin 12 alleli olmasına baxmayaraq, Avropa qaramal cinslərində onun əsasən A, D i, D 2 və E allellərinə rast gəlinir. Seruloplaznün (Sp) zülalı orqanizmdə mis mübadiləsinin əsas təm inat çısı olmaqla onun müxtəlif toxumalara daşınm asında çox böyük rol oynayır. Onun funksiyasının pozulması, yaxud qanın plazmasmda miqdarca azal ması insanda sinir sisteminin genetik xəstəliklərinə və qaraciyərin nekrotik dəyişikliyinə səbəb olur. M üasir genetikanın ən qlobal və prioritet istiqaməti zülal sisteminin immunogenetik analizi sayılır və qan zərdabının alloantigenləri ( ullotiplər) adlanır. O .K .Baranov (1981) Amerika bataqlıq qunduzlarında lipoproteinin (Lpm) 8 allotipini aşkar edərək onları 1-dən 8-ə qədər rəqəmlərlə işarə etmişdir. Həmin lipoproteidlər lipidlərin (yağabənzər maddələrin) nəql olunması funksiyasını yerinə yetirir. Lpm - sistemlərinin allotipləri alloqruplarla növbələşir (Lpm6-8, Lpm4-6-8,Lpm3-4-6-8 və s.). Hər hansı bir xromosomun bir-birinə dolaşan genlərinin məcmuu
adlanır və alloqruplara nəzarət edir. Qan qrupları kimi biokimyəvi polimorf sistemlər də aşağıdakı məqsədlərlə istifadə olunur: - Təkamül təliminin əsasım təşkil edən genetik dəyişkənliyin səbəblərini və dinamikasını öyrənmək üçün;
- H eyvanlann mənşəyini və ayn - ayrı cinslərin filogenezini müəyyən ləşdirmək məqsədilə; - Cinslərarası və cinsdaxili fərqləri aydınlaşdırmaq üçün; - M ono və diziqot əkizləri təyin etmək üçün; - X rom osom lann genetik xəritəsini tərtib etmək məqsədilə; - Heterozis qarışıqlığını aşkar etmək üçün; - Xəstəliklərə davamlılığı, məhsuldarlığı müəyyən etmək və seleksiya işlərində genetik m arker kimi biokimyəvi sistemlərdən istifadə etmək məqsədilə. Q aram alın 10 əsas qan qrupunda zülalların 9 polimorf sisteminin öyrənilməsi göstərmişdir ki, Hindlistanın zebuyabənzər qaramal cinsi Avropa cinslərindən kəskin surətdə fərqlənərək tamamilə başqa növə (Bos indikus) aid edilir. Afrikanın Sanqa tipli qaramalı Hindistan və Avropa cinsləri arasında keçid təşkil etməklə, özünün unikal əlamətlərini saxlamışdır. Zebuyabənzər qaram al cinslərinin Hindistandan Afrikaya miqrasiyası nəticəsində onlann genində mübadilə baş vermişdir. Qan qruplarından biokimyəvi polim orf sistemlərlə birlikdə istifadə olunması heyvanların mənşəyinin dəqiqləşdirilməsində çox mühüm rol oynamışdır. Qan qruplarına əsasən atalığı təyin etdikdə 81% müsbət nəticə alındığı halda, transferrinin tipinin analizi həmin nəticəyə əlavə olunduqda bu göstərici 90% təşkil edir. Yumurtanın Cj ovoqlobulin lokuslu zülalında polimorfizmin analizi göstərmişdir ki, AB tipli toyuqlar tifə- pulloroza qarşı daha davamlı olur. Avstraliya və Çexiyanın HbA hemoqlobin tipli qoyun cinsləri, H bB və HbAB cinslərinə nisbətən şırdanda parazitlik edən nematodlarm törətdiyi hemonxoz xəstəliyinə qarşı çox davamlı olur. HbAB hemoqlobin lokusu üzrə heteroziqot olan qoyun cinsləri leptospiroza (infeksion sanlığa) qarşı yüksək davamlılığa malik olduğu halda, A və В tipli fərdlər bu xəstəliyə olduqca həssasdırlar. Yeni biokimyəvi polimorf sistemlərin öyrənilməsi populyasiyalarda genotip dəyişkənliklərinin mexa nizminin, populyasiyanm genetik quruluşunun öyrənilməsi və məqsədyönlü, səmərəli seleksiya işlərinin aparılması üçün çox böyük zəmin yaradır.
VII F Ə S İL MİKROORQANİZMLƏRİN GENETİKASI «Milyardlarla mikroorqanizmlər təbiə tə səpələnməklə bizi hər tərəfdən tamamilə əhatə edir. Bizi əhatə edən xidmət əşyaları, paltarlar, bədənimizin səthi, ərzaqlar və s.- bütün bunların hamısı mikroblarla qay nayır.» (V.L.Omelyanski) «Cənablar, son söz mikroblarırıdır.» (Lui Paster) «Əgər insana mikwskopla baxsaq, o, Momblan, yaxud Cimboraso kimi nəhəng görünər. Ancaq kiçik bakteriyalar həmin böyütmə zamanı nöqtə, yaxud vergüldən də balaca görünür.» (F.Kon, 1872) İsveç alimi KarI Linneyin mikroorqanizmləri morfoloji əlamətlərinə görə təsnif etməsinə baxmayaraq, müasir təsnifatda morfoloji əlamətlərlə yanaşı həm də genetik, fizioloji, biokimyəvi. antigenlik və s. xassələrə geniş istinad olunur. Həmin təsnifata əsasən canlı materiyanın mikroaləmi- mikroorqanizmlər hüceyrə quruluşuna malik olanlara və olmayanlara təsnif edilir. Birincilər üç imperiyaya-domenə-Äalfcterrye/ar. urxebakteriyalar və
eukariyalara bölünür. Əsl bakteriyalar - eubakteriyalar bakteriya. arxebakteriyalar-arxebakteriya, eukariotlar isə eukariya domeninə aid olunur (şəkil 35). İkincilər isə akariotlar adlanaraq, sərbəst bir
təşkil edir. Akariotlar prokariot və eukariotlardan hüceyrə membranı, sitoplazma və digər orqanoidlərə malik olması ilə səciyyələnir. 218
|
ma'muriyatiga murojaat qiling