Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil
Mikroblar aləminin təsnifatı(Z.Qarayev,A.Qurbanov, 2010)
Download 4.83 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Cədvəl 19. Prokariot və eukariot hüceyrələrin müqayisəli xarakteristikası (Z.Qarayev, A.Qurbanov, 2010) X a ssə
- Sitoplazmatik axm yoxdur var Ribosom lar 70S 80S M itoxondri
Mikroblar aləminin təsnifatı(Z.Qarayev,A.Qurbanov, 2010) 7.1. Mikroorqanizmlərin biosferdə mövqeyi. M ikroorqanizmlər (yunanca-«mikros-kiçik») biosferin adi gözlə
görünməyən, yalnız
mikroskopik müayinə zamanı müşahidə olunan, bir hüceyrəli canlı aləmini təşkil edir. Onların yayılma arealı olduqca genişdir (hava, torpaq, su mənbələri, insan, heyvan və bitki orqanizmləri). Mikroorqanizmlər biosferdə baş verən bütün maddələr dövranında (azot, karbon, kükürd, fosfor və s.) və onlann çevrilmələrində olduqca mühüm rol oynayır, patogen növləri isə insan, heyvan və bitkilərdə infeksion xəstəliklər törədərək neqativ fəsadlarla nəticələnir. O nlar malik olduqlan
görə iki əsas qrupa -protistforə -
ali (eukariot) və ibtidai (prokariotlara)
bölünür (cədvəl 19). Eukariotlara (yunanca-«eu»-əsl, «karion»-«nüvə») yosunlar, mikroskopik göbələklər və ibtidailər aid olmaqla, formalaşmış və aydın müşahidə olunan nüvəyə malikdir. Ali bitkilər və heyvanların hamısı eukariot orqanizmlərə aiddir.
(yunanca-«karion»-«nüvə») orqanizmlərdə formalaşmış nüvə olmur.
Onlarda nüvə qişası olmadığı üçün nukleoidlər (nüvə maddəsi) sitoplazmada diffuz (səpələnmiş) form ada yerləşir. Bunlara sinobakteriyalar (göy-yaşıl yosunlar), bakteriyalar, eləcə də xlamidiyalar, mikoplazmalar, aktiono- misetlər, rikketsiyalar və spiroxetlər aiddir. 219
Cədvəl 19. Prokariot və eukariot hüceyrələrin müqayisəli xarakteristikası (Z.Qarayev, A.Qurbanov, 2010) X a ssə P r o k a r io t h ü ceyrə E u k a rio t h ü ceyrə Nüvə - N üvə membram yoxdur var Nüvəcik yoxdur var Xromosomların sayı bir çox M itoz bölünmə Y oxdur var D N T həlqəvi xətti Sitoplazma Sitoplazmatik axm yoxdur var Ribosom lar 70S 80S M itoxondri yoxdur var Lizosomlar yoxdur var H old Kompleksi yoxdur var Endoplazmatik şəbəkə yoxdur var Kimyəvi Komponentlər Sterol yoxdur var M u rein var yoxdur Diaminopimelin turşusu ola bilər yoxdur XX-əsnn 40-cı illərindən başlayaraq genetik müayinələrin əsas təcrübə obyekti kimi mikroorqanizmlər və viruslardan geniş istifadə olunmağa başlanmışdır. Beləliklə də genetikanın qanunauyğunluqlarının öyrənilmə sinin yeni mərhələsi yarandı. Mikro orqanizmi ərin genetikasının öyrənil məsinin təməli 1943-cü ildə S.Luria və M. Delbryuk tərəfindən qoyulmaqla, onlar mikroorqanizmlərlə təcrübələrin hansı qaydada aparılmasının mexa nizmini, onların əlamət və xassələrinin dəyişilməsinin uçotu və alman nəticələrin analizinin aparılması qaydalarını elmi əsaslarla işləyib hazırla mışlar. M ikroorqamzmlərdən genetik oğyekt kimi istifadə olunmasının başlıca səbəbi onların çox asanlıqla yetişdirilməsi, generasiya müddətinin qısa olması, çox sürətlə çoxalması və alman nəsildə mikroblann sayının həddindən artıq olması, həyat tsiklinin bir saatdan da az müddət davam etməsidir. Az miqdarda süni qida mühitində olduqca qısa müddət ərzində milyardlarla bakteriya yetişdirmək olur. Bu da öz növbəsində bakteriyaların 1:1 mln hüceyrələrinin tezliyi ilə çoxalması müddətində onlarda baş verən dəyişikliklərin müşahidə olunması və uçota alınması üçün böyük imkan yaradır. Bundan başqa bakteriyalar haploid xromosom yığımına malik olmaqla həm də özlərində qametlərin və fərdlərin funksiyalarını əks etdirir.
Bakteriya və viruslar həmçinin genlərin quruluşumu və təsirinin bütün incəliklərinə görə öyrənilməsi üçün genetikanın əvəz olunmaz təcrübə obyekti hesab olunur. Bakteriyalar arasında genetik müayinələrin aparılmasının klassik obyekti Escherichia coli, salmonella növünə mənsub olan bakteri* yaları, neyrosproza bakteriyalan, viruslar arasında isə - həmin bakteriyalan yoluxduran bakteriofaqlar və tütün bitkisinin mozaika virusu sayılır. 7.2.
Bakteriyalarm quruluşu və çoxalması. Bakteriyalann hüceyrələrinin kimyəvi tərkibi ali orqanizmlərin hüceyrələrində olduğu kimidir. Onların hüceyrələri də hüceyrə membram ilə əhatə olunmaqla onun daxilində olan sitoplazma, nüvə aparatı, ribosomlar, fermentlər və s. ilə təchiz edilib. Lakin eukariotlann hüceyrələrindən fərqli olaraq,
(şəkil 36). Həmin qranulalann əsas kütləsini 70 S konstant sedimentasiyaya malik olan ribosomlar təşkil edir və onlar hüceyrədə zülal sintezini təmin edir. Bakteriyalann sitoplazmasının mərkəzi hissəsində nüvə aparatı-nukleoid və plazmidlər yerləşir. Prokariotlann nüvəsi nukleoid adlamr. Çünki o . eukariotlardan fərqli olaraq sitoplazmadan membranla ayrılmır və nisbətən uzun D NT telini xatırladır. E.coİi bakteriyasımn xromosomunun tərkibində molekul kütləsi 3.109D (dalton) olan əsas çütü vardır. Həmin bakteriyanm xromosomunda olan D N T diskret yerləşən genlərdən təşkil olunmaqla bağlanmış dairəni xatırladır. Onun molekulunun qınlmış formada uzunluğu 1 mm olmaqla bakteriyanm özünün uzunluğundan artıq olur. Bakteriyalann DNT-si quruluşuna görə ali orqanizmlərinkindən fərqlənməyərək, 4 nukleotid, dezoksiriboza, fosfat turşusu qahğı, purin (adenin yaxud quanin) yaxud pirimidin (timin yaxud sitozin) əsaslarından ibarətdir. Mono- nukleotid qalıqlarının birləşməsi mürəkkəb efir körpücükləri vasitəsilə həyata keçirilir. Komplementar zəncirlər isə bir-biri ilə hidrogen atomları ilə əlaqələnir (A=T, Q=S). Bakteriyalann çoxalması zamanı əsas cavabdehliyi nukleoidin əmələ gəlmə prosesi daşıyır. DNT-nin replikasiyası DNT- polimeraza fermentinin iştirakı ilə ali orqanizmlərdəki kimi polukonservativ yolla icra olunur. Cekov və Brennerin modelinə əsasən bakterial xromosom- lann replikasiyası ardıcıllıqla (a, b, v, q,) həyata keçirməklə replikasiya mərkəzi adlanan və mezosomla birləşən spesifik sahədən başlayır. Xromo- somun mezosomla birləşən hisssəsindən D N T zəncirinin biri qırılaraq onun molekulunun ikiləşməsinə səbəb olur. DNT-nin qmlan zənciri membranın yeni sahəsi ilə birləşir, bu zaman xromosom saat əqrəbinin əks istiqaməti boyunca fırlanır və replikasiya fermentləri həmin sahəyə toplanır. Replika siya yenidən D NT-nin ikiləşən molekulu istiqamətində baş verir. Replika siya başa çatdıqdan sonra fermentlərin iştirakı ilə DNT-nin yeni zəncirinin saplarının sərbəst uclan yenidən birləşir. Replikasiya prosesi başa çatdıqdan sonra mürəkkəb proseslər nəticəsində hüceyrəarası arakəsmə yaranır və hüceyrə fasiləsiz olaraq formalaşır, ribosom və digər komponentlər yaranır, 221 müəyyən müddətdən sonra qız hüceyrələr bir-birindən ayrılır. H ər bir yeni (qız) hüceyrədə əvvəlki (başlanğıc) hüceyrənin malik olduğu genetik informasiya dəsti formalaşır. Klassik genetik üsullarla aparılan tədqiqatlar zamanı irsiyyətin əsas qanunauyğunluqları (genin öz-özünə törəməsi, onun dəyişkənliyi, quruluşunu nisbətən sabit saxlamaq və rekombinasiya etmə qabiliyyəti, həm genotip, həm də fenotip sistemdə funksiya göstərmək xüsusiyyəti) aşkar edilmişdir: Lakin irsiyyətin maddi əsaslarım bu zaman öyrənmək irsiyyətin əsaslarının müayinəsində qazanılan müvəffəqiyyətlər və yeni kəşflər sayəsində mümkün olmuş və aşağıdakılar aşkar edilmişdir: - Xromosomlann kimyəvi əsasını nuklein turşuları: D N T , R N T və zülallar təşkil edir; - D N T və R N T-m n quruluşu xrom osom lann dəyişməsini təmin edir və irsi məlumatı kodlaşdınr; - Gen - ferment, yəni bir genin, bir fermentin quruluşuna nəzarət etməsinin kəşfi M endel-M orqan nəzəriyyəsinin (gen-əlamət nəzəriyyəsinin) davamıdır. Bu başlanğıc nöqtələr irsiyyətin yeni əsaslarda tədqiq edilməsi üçün əsas istiqamət kimi götürülmüşdür. Yalnız molekulyar və biokimyəvi üsullar ir siyyətin əsasını təşkil edən genlərin müayinəsi üçün böyük zəmin yarat mışdır. Çarpazlaşdırma üsuluna əsaslanan genetik müayinələr bir sıra nəsillərdə parçalanmanın öyrənilməsi, diploid orqanizmlərdə mutasiyamn qeydə alınması genetiklərə irsiyyətin əsaslı xromosom nəzəriyyəsini yarat mağa imkan vermişdir. Lakin sonralar aydm olmuşdur ki, irsiyyətin hərtərəfli tədqiqi üçün fenotipə görə hibridləşdirmə müayinəsi ali orqanizm lərdə bu müayinəni öyrənmək üçün kifayət deyil. Məsələn, genin zərif quruluşunu öyrənmək üçün çox dəqiqliklə mütasiya tezliyini hesablamaq, yaxm yerləşən hissələr arasında rekombinasiyaları öyrənmək lazımdır ki, bunun üçün də bir neçə yüz və milyon fərd tədqiq edilməlidir. Aydmdır ki, ali heyvanlarda və bitkilərdə milyonlarla fərdi müayinə etmək qeyri- mümkündür. Bundan başqa ali orqanizmlərdə mütasiyanm genetik müayi nəsi və fenotipə görə rekombinasiyası zamanı biz həmişə meyozun haploid məhsulu olan qametlə deyil, mayalanmanın diploid məhsulu olan ziqota ilə qarşılaşırıq. Beləliklə, mütasiyanm və rekombinasiya məhsullarının aşkar edilməsi üçün ardıcıl bir neçə nəsildə onların homoziqot vəziyyətinə keçməsini öyrənmək lazımdır. Bu zam an meyozda ayrı-ayrı nəticələr qeyd edilir. Ali orqanzimlərin cütləşdirilməsinə əsaslanan genetik müayinə üsullan genin funksiya və struktur quruluşunu öyrənmək üçün kifayət deyil. Bu vəziyyət hüceyrədə irsiyyət və dəyişkənliyin molekulyar səviyyədə öyrənil məsi üçün yeni tədqiqatlar və müayinələr.axtanb tapmağı tələb edir.
Onların tək hüceyrədən ibatər olması və 222 sadə quruluş strukturu onlardan genetik tədqiqatların aparılması üçün ən əlverişli və portativ bioloji təcrübə obyekti kimi geniş istifadə olunmasına çox böyük zəmin yaradır. Məhz buna görədir ki, hazırda mikroor- qanizmlərdən molekulyar biologiyanın, gen mühəndistiynin və biotex nologiyanın bütün sahələrində olduqca geniş istifadə olunur. Genlərin öyrənilməsində mıkroorqanizmlərin genetik tədqiqat obyekti kimi istifadə edilməsi də daha geniş imkanlar yaradır. Birincisi, mikroorqanizmlərlə işləyən zaman daha asan və sadə avadanlıqlarla və praktiki olaraq tədqiq edilən fərdlərin qeyri-məhdud sayı ilə işləmək mümkündür. İkincisi, mikro- orqanizmlərdə, bir qayda olaraq, haploid xromosom dəsti (toplusu) olur və bunlar özlərində fərdi və qamet funksiyası saxlayır. Üçüncüsü, hər bir fərd özlüyündə bir biokimyəvi laboratiryadır ki, burada gen nəzarəti altm da canlı maddənin sintezi baş verir. M ikrooqranizmlərin genetikasının öyrənilməsi irsiyyət məlumatının ötü rülməsinin əvvəllər elmə məlum olmayan yeni üsullarını aşkar etməyə imkan vermişdir. Transformasiya, transduksiya və konyuqasiya bakterial cinsli proseslərin və göbələklərdə yanmcinsli funksiyaların kəşf edilməsi irsiyyətin öyrənilməsində çox geniş perspektivlər açmış və uğurlu nəticələrə nail olun muşdur. Genetik tədqiqat obyekti olan mikroorqanizmlər arasında külli . miqdarda göbələklər, su bitkiləri, bakteriyalar və s. məlumdur. Göbələklərin və su bitkilərinin əksəriyyətində bitki hüceyrəsinə xas olan nüvə vardır, lakin bu orqanizmlərin müxtəlif nümayəndəlrində nüvənin quruluşu fərqlidir. Bakteriyalar üçün nüvənin xüsusi quruluşu xarakterik olmaqla onlarda, bir qayda olaraq, çox kiçik xromosomlar olur ki, bunların da mikroskop altında morfoloji xüsusiyyətləri aşkar edilmir. Elektron mikroskopu altmda isə bu xrom osom lann hüceyrə membranı ilə əlaqəsi görünür. Bakteriyalann nüvəsi sitoplazma membranmdan aynimır, nüvə bölünən zaman ali orqa nizm hüceyrələrində olduğu kimi reorqanizasiya olunmur, lakin ali orqa nizmlərdə bu proses mitotik bölünmə zamanı baş verir və bölünmə prosesi əmələ gəlmir. Bakterial orqanizmlərə oxşar, nüvəsi olan orqanizmlər pro- kariot, ali orqanizmlər isə eukariotlar adlanır. Bakteriya və aktinomisetlərin nüvəsi özündə diametri 25-30 A ° olan sap şəkilli D N T saxlayır və nukleotid adlanır, yalnız Felgen üsulu ilə boyanır. Bakterial hüceyrələrdə nukleoidlərm sayı müxtəlifdir: bir hüceyrədə müxtəlif formalı, bir və ya bir neçə nukleoid ola bilər. Qız nukleoidlər birbaşa bölünmə yolu ilə çoxalır. Radioaktiv nişanlanma yolu ilə müəyyən edilmişdir ki, nukleoiddə DNT-nm replika- siyasi yanmkonservativ yolla həyata keçirilir. Genetik nukleoid xromosoma (genə) uyğun gəlir ki, bu da tədqiqatlara bundan sonra genə bakterial hüceyrənin xromosomu adlandırmaq hüququ verir. Spor əmələ gətirməyən bakteriyalann çoxlaması vegetativ hüceyrələrin (Salmonello, Escherchia, Schigella və başqalan) təkrar bölünməsindən ibarətdir. Müəyyən edilmişdir ki, mikrooqranizmlərin çoxalma prosesi beş fazadan ibarətdir: 1) Laq-faza ,
5) stasionar faza, 6) məhv olma fazası. 223 Təzə qida mühitində yetişdirilən bakteriya hüceyrələrinin çoxalması müəyyən müddət ləngiyir. M ikrob kulturasm m belə vəziyyəti çoxalmanın ləngim9si (laq-faza) adlanır, növbəti fazada inkişafın sürətlənməsi baş verir və hüceyrələrin vahid vaxt ərzində bölünmə tezliyi tədricən artır (surəthnma fazası). Sonrakı fazada hüceyrələrin vahid vaxt ərzində bölünməsi sabit qalır (laqorifmik inkişaf fazası). Qida mühitinin zəifləməsi nəticəsind bölünmənin surəti tormozlamr və stationar fa za başlanır ki, bu zam an.kulturada diri bakteriyalann sayı dəyişmir. Növbəti, sonuncu fazada hüceyrələrin məhv olması baş verir (Şəkil 36). Bütün bu fazalar kulturaya yeni qidalı mühit əla və edilmədən baş verir. H ər bir faza dəyişdikdə kulturada hüceyrələrin sayı, morfologiyası və nukleotidlərin m iqdarı xeyli dəyişlir. Tipik cinsi proses heç də mikrooqranizmlərin hamısında müşahidə edilmir. Lakin bəzi gö bələklərdə və su bitkilərində ali bitkilərdəki prinsipə uyğun olan cinsi proses gedir. Bu orqanizmlərdə meyozun haploid məhsulu bir müddət birlikdə qalır ki, təkrar müayinələr prosesinin mexanizmini aparmağa və meyozu birbaşa öyrənməyə, həmçinin hüceyrələrin haploid vəziyyəti alman mutasiyalann tezliyi və xarakterini asan təyin etməyə imkan verir. Belə ki, müvafiq domi- nantlann olmaması bu mutasiyaları homoziqot vəziyyətinə salmaq zə rurətini inkar edir. Şəkil 36. Mikroorqanizmlərin çoxalma fazaları I - laq faza; II-sürətlənmə fazası; III-laqorifmik faza; IV-yavaşıma (tormozlanma) fazası; V - stasionar faza; Vl-məhv olma fazası Bəzi göbələklərdə normal cinsiyyətli proseslə yanaşı natamam (cinsiy yətə yaxın) tsikl də müşahidə edilir ki, bu da həmçinin irsiyyət faktorunun 224
rekombinasiya olunmasını təmin edir, «N atam am cinsiyyət» termini irsiy- yət faktorunun rekombinasiya prosesini təyin etmək üçün təklif edilmişdir ki, bu da mitoz fazada həyata keçərək, mayalanma və meyozla əlaqəsi ol mur. Məsələn, kif göbələyi aspergillərdə bu prosesi aşağıdala kimi baş verir. Mitelin hifləri çox nüvəhdir; nüvələrin çox hissəsi haploid vəziyyətindədir, tki müxtəlif m utant mitel bir yerdə yetişdirildikdə onlann hifləri arasında sitoplazmatik anastom oz əmələ gəlir ki, bunun da vasitəsilə nüvələrin mübadiləsi baş verir.. Belə mübadilə nəticəsində heterokarion yəni, müxtəlif genotiplərin haploid nüvəsi olan mitellər əmələ gəlir. Bir nüvəli konidiy əmələ gəldiyi zaman heterokarion iki m utant genoma parçalanır. Çox az hallarda, lakin müəyyən tezlikdə heterokarionun vegetotiv inkişafı zamanı iki haploid nüvənin m utant genemomlarla birləşməsi baş verir və diploidli heteroziqotlu nüvə əmələ gəlir. Bu hadisə
adlanır. Diploid nüvəli hüceyrələr bir sıra bölünmələrdən sonra diploidli heteroziqotlu hiflər əmələ gətirir. Diploid hüceyrələrin bölünməsi zamanı, bir-birindən asılı ol mayan iki proses - çox nadir hallarda olan mitotik krossinqover və təsadüfi (tənzim olunmayan) meyozla əlaqəsi olmayan, nüvənin haploidizasiyası baş verə bilər. Hər iki proses irsiyyətdə heterziqot diploidin parçalanmasına gə tirib çıxarır. Bu zaman mitelin haploid və diploidli sahələri həm konidılərin ölçülərinə görə fərqlənir (birincilər ikincilərə görə kiçik olur), həm də genetik olaraq haploidlərdə bütün qrup genlər bir-biri ilə bağlı ohır, diploidlərdə isə bu forma genlər yalnız xromosomlar olan sahələrdə, mitotik çarpazlaşma olan yerlərdə, onlann homoziqot olduğu yerdə müşahidə edilir. Natam am sikldə haploidizasiya zam anı xromosomların sinapsı olmur, buna görə də hər xromosomun geni tam zəncir şəklində aşkar edilir. Qeyri homoloji xro- m osomlann genləri bir-birindən asıh olmayaraq rekombinasiya olunur. Belə
ki, heteroziqot diploid ( -------- ) haploidizasiya zamanı genotip bu cür olur: a b n .(ABN), (ABn), (abN), (abn). Beləliklə, natam am haploidizasiya zam anı gen ləri zəncir qruplarına ayırmaq asanlaşır. Bu zaman xrom osom lann sayı bir sıra mitotik böülnmələrdə tədricən haploid saya çatana qədər azalır. Həmin proses zamanı genlərin yerinin müayinəsi, daha doğrusu onlann zəncir qru pu daxilində harada yerləşməsi diploid mərhələsində mitotik krossinqover əsasında aparılır. Baxmayaraq ki, mitotik krossinqover yalnız çox nadir hal larda apanhr, ancaq ondan heteroziqot diploiddən xromosomlann lokomu- zasiyası kimi istifadə etmək olar. Aydm məsələdir ki, genlərin homoziqot və ziyyətdən çıxma tezliyi onun mərkəz ölçüsündən olan məsafəsini xarakterizə edir. Məhz bu prinsip əsasında da aspergilla və digər göbələklərin xromosom xərtiəsi qurulmuşdur. Əgər aspergillalarda natam am cinsiyyətli proses adi cinsiyyətli proseslə yanaşı gedirsə, onda bir sıra başqa göbələklər üçün bu genlərin rekobinasiyası yeganə üsuldur. Belə göbələklərə pensillium göbələyini misal göstərmək olar. O nda natam am cinsiyyətli tsiklin aşkar edilməsi bu əsas aitibiotikin seleksiyasının rekombinasiyası prosesində istifadə etməyə imkan verir. N atam am cinsiyyətli prosesin öyrənilməsi nəti- 225
cəsində aitibiotikin xüsusiyyətlərinin genetik müayinəsini aparmaq mümkün olmuşdur. M ikroorqanizmlərdə hibridləşmənin kopulyasiya, konyuqasiya, transduksiya vs transformasiya üsulları mövcuddur.. Kopulyasiya su bitkiləri və göbələklərdə mövcuddur. Kopulyasiya zamanı qametlərin birləşməsi və ziqotanm əmələ gəlməsi baş verir və bu ziqotada hər iki qametin nüvə və sitoplazması yerləşir. Konyuqasiya, transduksiya və tranform asiya yolu ilə hibridləşmə bakteriyalar üçün xarakterdir. Hibridləşmənin bu xüsusiyyətləri zamanı irsi faktor birtərəfli ötürülür - donordan resipiyenta və yalnız DNT-nin ayn-ayn fraqmentləri şəklində baş verir. D onor hüceyrədən irsi məlumatın yalnız bir hissəsini alan hüccyts-resipiyent, bu üç tip hibridləşmənin baş verməsi hadisəsi isə
adlanır. Transduksiya - bakteriofaqın köməkliyi ilə genetik məlumatın bir bak- teriya genotipindən digər bakteriyanın genotipinə verilməsindən ibarətdir.
zamanı bakteriyalann morfofunksional və kultural xüsusiyyətlərinin dəyişilməsindən ibarətdir. Virusların hibridləşməsi və çoxalması bütün başqa orqanizmlərdən fərqlənən yolla baş verir: onlar yalnız hüceyrə daxilində çoxalırlar. Viruslar heyvan, bitgi və bakteriya hüceyrələrinin parazitləri sayılır. Bakteriyalann tarkibində parazitlik edan viruslar faqlar (bakteriya faqları) adlanır. Faqlar yalnız özü üçün müəyyən olan növü və hətta müəyyən bakteriya ştammını zədələyir. Onlar başqa viruslardan fərqli olaraq xarakterik forma və ölçülərə malikdir. Məsələn, T seriyasından olan faqlar (Tı, T 2 , Тз, T 4 və s.) bağırsaq çöplərində olur, formasına görə məməlilərin spermatozidinə oxşayır, baş və quyruq hissədən ibarətdir. Faqın hissələri 200-dən 500 mmk-na qədər tərəddüd edir, baş hissəsinin ölçüsü 45-dən 80 mmk-a qədər, quyruğun uzunluğu 100-dən 170 mmk-na qədər olur. Faq içərisində D N T olan zülal tərkibli təbəqədən ibarətdir. Nuklein turşusu faqm baş hissəsində yerləşir. Faqm quyruğunun sonu mürəkkəb morfoloji quruluşa malikdir. Faq öz quyruğunun ucu ilə zədələyəcəyi hüceyrənin səthinə yapışır. Quyruğun ucunda lizosim fermenti vardır. Bakteriya hüceyrəsinə yapışan faq örtüyün tamlığını məhdud şəkildə pozur (lizis prosesi gedir) və faq da olan DNT hüceyrə daxilinə səpələnir. Beləliklə, hüceyrə yoluxmuş olur. Bu zaman faqm zülal örtüyü hüceyrənin səthində qalır və çox güman ki, onun içərisinə yalnız faqm DNT-çı daxil olur. Bakteriyanın daxilində faqm DNT-sı çoxalmağa başlayır, bu zaman 0 sahib-bakteriyanın ferment sistemindən və materialın dan istifadə edir. İlk vaxtlar faqm fəaliyyəti bakteriya içərisindəki faq zülalı şəklində müşahidə edilmir. O, yalnız sonra kifayət qədər faq DNT-sı toplan dıqda özünü büruzə verir, sonra faqm D N T hissəcikləri spesifik zülalla əhatə olunur, nəticədə yetkin faq hissəciyi əmələ gəlir. Hüceyrə daxilinə keçən bir hissə faq yüz və daha çox yeni hissəciklər törətmək qabiliyyətinə malikdir. Bakteriya hüceyrəsi yoluxduqdan 10-45 dəq sonra hüceyrə lizisə uğrayır və ondan xarici mühitə yetkin faq hissəcikləri (100-dən 300-ə qədər) çıxır ki, bunlar da yenidən sağlam bakteriyalan yoluxdurmaq qabiliyyətinə malikdir. Faqlarm duru bakterial kulturada çoxalması hüceyrələrin lizisi nəticəsində
Download 4.83 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling