Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil
Download 4.83 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 7.6. Transduksiya.
- Şəkil 39. Genetik transduksiyanın sxemi
- 7.7. Bakteriyalarda konyuqasiya və rekombinasiya.
- Qeyd: Bu maddələrə tələbatın olmaması + işarəsi ilə göstərilmişdir
233 RS dəyişiklikliyinin tezliyi 10 000 dəfə artm ış olur. A ydm olmuşdur ki, «S» ştammmın əlaməti ekstrakda olan hər hansı m adddənin vasitəsilə «R» ştammma keçir, yəni irsi dəyişmənin istiqaməti baş verir. Sonra daha dəqiq təmizləmə aparılmış və bu maddə «S»-formanın ekstraktından aynca şəkildə alınmışdır. Həmin maddə
-
ötürmə adlanmışdır. Ötürücü faktor öz biokimyəvi təbiətinə görə xrom osom un tərkibinə . daxil olan
dezoksiribonuklein turşusundan ibarətdir. Bu zam an müəyyən edilmişdir ki, o bir sıra xarakter xüsusiyyətlərə malikdir. Belə ki, onu hüceyrədən ayırmaq, təmizləmək, ona kimyəvi və fiziki faktorlarla in vitro təsir etmək mümkün olur. Bundan sonra onu yenidən canlı hüceyrəyə yeritməklə onun törətdiyi dəyişiklikləri müşahidə etmək mümkündür. Transform asiya hadisəsi irsi məlumatın ötürülməsində DNT-nin rolunu sübut edən əsas dəlillərdən biridir. İndi «tansformasiya» dedikdə bakteriyalann hibridləşməsinin xüsusi metodu başa düşülür ki, bu zaman D N T bir genotipdən (donordan) başqa genotip hüceyrəyə (resipiyentə) keçərək genlərin rekombinasiyasım törədir. Başqa sözlə, donorun xromosom maddəsinin resipiyentin xromosomuna daxil olması prosesi baş verir. Əvvəllər bu tədqiqatlara inamsız yanaşırdılar. Lakin bir çox tədqiqatçılar sübut etdilər ki, təkcə yeni hadisə kəşf edilməmişdir, həm də irsiyyətin öyrənilməsində yeni bir metod kəşf edilmişdir. Sonrakı genetik və biokimyəvi tədqiqatlar göstərdi ki, transor- masiya hadisəsi hakteriyalar (Diplococcus, Staphyilococcus, Netophilus, Neisseria, Agrobacterium, Rhriobium, Bacillus, X antom onas)arasm da geniş yayılmışdır. Tutaq ki, pnevmokoklann hər hansı bir ştammı streptomisinə qarşı irsi həssaslığa malikdir (resipiyent). Streptomisinli aqarlı mühitə əkmə zamanı belə həssas hüceyrələr inkişaf etmir. Digər ştamm streptomisinə qarşı davamlıdır və belə mühitdə yetişir. Bu ştam mlarda ayrılıqda yetişdirdikdən sonra kulturadan D N T ayrılır, zülaldan təmizlənir və resipiyentin kul- turasına yeridilir. Resipyentli bəzi hüceyrələri TF-ə(transformasiya edici faktora) qarşı həssas olur və donorun D NT-m işə salır. Belə hüceyrələr komponent (məmulatlı) hüceyrələr adlanır. Bir müddət bir yerdə inkübasiya edildikdən sonra donorun DNT-sindən streptomisinə həssas pnevmokoklar ayrılır və tərkibində streptomisin olan aqarlı mühitə əkilir. Bu zaman TF-ni qəbul edən, davamlı genləri olan resipityent hüceyrələr kaloniya əmələ gətirir. Həmin kaloniyadan olan hüceyrələr sonralar uzun müddət streptomisinə qarşı davamlılığı saxlayırlar. Bu davamlılıq D N T moleku- lunun bir hissəsi ilə ötürülür. Əgər donorun DNT-sı kulturaya əlavə edilməzdən əvvəl dezoksiribonuklleaza ilə işlənərsə o zaman T F donorun irsi xüsusiyyətini ötürmür. Transformasiya edici faktorun aktivliyi qeyri-adi dərəcədə yüksəkdir. Belə ki, Netophilus-da ötürmə 15 dəq müddətində DNT-nin konsertrasiyasv 1 ml mühitdə 0,00015 Y olur (Y=10 62). Nişanlanmış fosforun (P32) köməyi ilə sübut olunmuşdur ki, donorun bütün DNT-sı resipiyaentin geninə daxil olmur, yalnız molekulyar çəkisi 3T05 olan fraqmentlər daxil olur. Bu zaman D NT-m parçalayan dezoksiribonukleaza 234 fermentinin (DNT) təsiri nəticəsində transformasiya edici agentin fəallığı sıfıra bərabər olur. Pnevmonkokoklarda kapsulanm olması, zülalın spesifik liyi, kaloniyanın ölçüləri və morfologiyası, antibiotiklərə (penisillinlə strep- tomisin) qarşı davamlılıq, müəyyən maddəni oksidləşdirmək və s. ötürülə bilir. Bir qayda olaraq, ayn-ayn xüsusiyyətlər transformasiya olunur. Bəzən isə bir neçə əlamət birləşmiş şəkildə ötürülə bilər. R. Xorkus və C. Marmur strepttmiosinə davamlı pnevmokokk ştam mmdan ayrılmış DNT-nm köməyi ilə streptomisinə davamlılığı və m anniti parçalama qabiliyyətini bu xüsu siyyətə malik olmayan başqa pnevmokokk ştamına keçirməyə nail olmuşlar. H ər iki əlamətin donordan resipiyentə ötürülməsi, əgər bu ötürmə ayn-ayn əlamətlərə aid olsa idi, 50 dəfə çox müşahidə olunmalı idi. Əlavə yoxlamalar göstərmişdir ki, həqiqətən də birləşmiş əlamətlərin ötürülməsi daha çox üstünlük təşkil edir. Ötürmə adətən bir növün müxtəlif ştam mlan arasında mümkündür. Lakin son zamanlar növlər arası transformasiyanın da müm kün olması aşkar olunmuşdur. Bu hadisə zamanı ötürücü faktorun donoru kimi Hemopihilus parainfluenzae və ya Hemophilus aeqypti-dən, resipiyent kimi isə influenzaldan istifadə olunmuşdur. Növlər arası transformasiyanın xarakteri və xüsusiyyəti növdaxili transformasiyaya nisbətən aşağı tezlikdə olmuşdur. Ötürücü aktivliyə malik olan mütagenlərinin DNT-sinə təsirini öyrənən zam an aydın olmuşdur ki, ötürücü faktorun irsi faktorlarının mütagenlərə qarşı həssaslığı müxtəlifdir. Məlum olmuşdur ki, ultrabənövşəyi şüalarla şüalandıraıa pnevm okoklann kapsula əmələ gətirmə faktorunu hiss olunacaq dərəcədə inaktivləşdirir. Transformasiyanın mexanizmi hələlik kifayət qədər öyrənilməmişdir. Belə təsəvvür edirlər ki, transformasiya zamanı donorun DNT-indəki genlərin resipiyentin genlərin ilə D N T molekulyan arasında mübadilə gedir. Analoji olaraq ali orqanizmlərdə rekombinasiya prosesi meyoz fazada nəqledici D N T resipiyent hüceyrəyə qəlpələr şəkildə daxil olaraq onun genetik materialı ilə əlaqəyə girir. Bəzi müəlliflərə görə həmin mübadilə zamanı mübadilə məhsullarından biri itir. Lakin bəzi müəlliflərə görə DNT- nm «yoluxdurucu» və ya ötürücü faktorunun özü birbaşa genetik materiala daxil olmur, ancaq bu prosesi istiqamətləndirir. Bu zaman resipiyent- hüceyrənin DNT-smm müəyyən bir sahəsi donor DNT-sinə daxil olur. Beləliklə, transformasiya prosesi bakteriyalarda genetik rekombinasiyanı təmin edir. Transformasiyanın aşkar edilməsi və transofrmasiya ediri faktorun biokimyəvi təbitətinin öyrənilməsi DNT-nm irsi dəyişkənliyin da şınması və ötürülməsində ən yüksək arqumentlərdən biri sayılır. Bakteriya larda transofrmasiya hadisəsi aşkar edildikdən sonra onun ali heyvanlarda da olub-olmamasmı aydınlaşdırmaq üçün müəyyən cəhdlər edilmişdir. Bir genotipin müəyyən toxumasmdan D N T eksttraktı alaraq, onu başqasına yeritməklə belə güman etmişlər ki, donorun DNT-sı resipiyentin DNT-nm cinsiyyət hüceyrələrində istiqamətlənmiş irsi dəyişikliklər törədə bilər. Bu sahədə bəzi maraqlı tədqiqatlar apanlsa da ali orqanizmlərdə trans formasiya faktorları hələlik aşkarlanmamışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, heyvan və insanların hüceyrələrində transformasiyanın həyata keçirilməsi 235 tamamilə mümkündür. Çox güman ki, toxumaların yetişmə üsulları bu sahədə daha geniş perespektivlər açacaqdır. 7.6. Transduksiya. Transformasiya hadisəsinin öyrənilməsi d ah a yeni bir sahənin - transduksiyamn - bakteriofaqların köməyi ilə bakteriyalarda genlərin daşınması və rekombinasiya edilməsi hadisəsinin inkişafına yeni bir təkan vermişdir. Bu yeni genetik mexanizm və irsiyyətin öyrənilməsini aşkar etməyə kömək edən təcrübə aşağıdakından ibarətdir. U - şəkilli borunun aşağı hissəsi ortadan bakterial fıltirlə bölünərək onun bir yarısına tif bakteriyalannm (Salmonella typhimurium) 22 A ştammı, digər y ansın a 2 A ştammı yerləşdirilir. Bu zaman bakteriya hüceyrələri bakterial filtirdən keçə bilmirlər. 22 A ştammı triptofan (T) sintezini blokada edən mutasiya törədir, buna görə də kultivasiya zamanı bakterial mühitdə triptofan lazımdır. 2A bakteriya ştammı histidin (H) sintezini blokada edən mutasiya verdiyi üçün əkmə zamanı histidinə ehtiyac olur. Yalnız bakterial fıltirlə aynim ış bu iki ştamm boruda inkubasiya olunduqdan sonra hər iki ştamın hüceyrələrindən əkmə aparılmışdır. 22 A ştammı triptofan olmayan mühitdə əkildikdən sonra, orada az miqdarda kaloniya aşkar edilmişdir. Deməli 22 A ştamınm bəzi hüceyrələri trpitofan sintez etmək xassəsi kəsb etmiş və həm in amin turşusu olmayan mühitdə kaloniya əmələ gətirə bilmişdir. Belə hüceyrələrin aşkar olunma tezliyi Ix 105-ə bərabər olmuşdur. Güman etmək olar ki, bu dəyişmiş hüceyrələr ya T d ən T+-ə dönən mutasiya, yaxud ötürücü faktorun 2 A-dan keçməsi nəticəsində əmələ gəlmişdir. Lakin 22 A ştammı öz yüksək stabilliyi ilə fərqlənir və buna görə də belə yüksək əmələ gəlmə tezliyində (10 5) T 1 genotip hüceyrəsinin əmələ gəlməsini əks mutasiya ilə izah etmək olmaz. Bu zaman həmçinin mühitdə transformasiya edici faktor aşkar edilməmişdir. Genləri T +-dən (2 A ştam mdan) 22 A ştammma keçirən agent bakteriofaq olmuşdur. Bakteriofaqın köməyi ilə irsi məlumatın bir batkeriya genotipindən başqa bakteriya genotipinə verilməsinin ilk kəşfi belə olmuşdur. Bu kəşf 1952-ci ildə N. Sinder və C. Lederberq tərəfindən edilmişdir. O nlann tədqiqatlarında istifadə olunan 22 A Salmonella typhimurium ştammı triptofan sintez etmək qabiliyyətinə malik deyildir, ancaq fıltirlə ayrılmış U-şəkilli boruda bir yerdə saxlanıldıqdan sonra (2 A ştammı ilə) triptofan sintez etməyə başlamışdır. Bu yalnız o zaman mümkün ola bilər ki, 2 A ştammından çıxan faq filtirdən keçərək 22 A ştam m m ın bəzi hüceyrələrinə daxil olmuşdur və onlara irsi məlumatı - 2 A ştam m m da olan irsi fraqmentləri ötürmüşdür. Deməli, bakteriyanm lizinləşən D N T faqı hər hansı bır faktorla bakterial hüceyrənin DNT-nı dəyişikliyə uğradır və nəticədə yeni faq hissəcikləri sahib hüceyrənin genlərinə daxil olur. Bu faqlar başqa genotip hüceyrələrini yoluxduraraq onlara özünün yeni məlumatlı DNT-nı ötürür. Belə ki, 22 A ştammmın hüceyrələri triptofan sintezinə cavabdeh olan genlər yarada bilir (şəkil38). 236 Bakteriya Q E N T * Lİ2isə uğramış hüceyrələr Bakteriofaq Şəkil 38. Salmonella typhimurium bakteriyasında transduksiya hadisəsini nümayiş etdirən təcrübənin sxemi: 2 2 A - T r i p t o f a n ( T " > s i n t e z e d ə b i l m ə y ə n b a k t e r i y a ş t a m m ı ; 2 A - T r i p t o f a n ( T 4-) s i n t e z e t m ə q a b i l i y y ə t i n ə m a l i k o l a n b a k t e r i y a ş t a m m ı . Göründüyü kimi, faqlar irsi məlumatın bir genotipli bakteriyadan baş qa genotipli bakteriyaya ötürücüləridir. Bu yalnız o vaxt baş verə bilər ki, fa- qm DNT-sı bakterial hüceyrənin D N T xromosomu ilə cinsi əlaqəyə girə bil sin. D onor bakteriyadan irsi əlamətlərin (faqlann çoxalması və rekombina- siya edilməsi) genetik materialın sahib bakteriyadan resipiyentə keçirilməsi transduksiya adlanır (şəkil 39), Burada donor metionin (M +) sintez etmə xassəsinə malik olan, qalaktoza (Qal+) fermenti kimi və streptomitsinə (Smr) davamlı olan bakteriya kulturası götürülmüşdür. Resipiyent bakteriya me- tionin (M-) sintez etmir, qalaktozam (Qal-) qıcqırtmır və steptomisinə (Sms) qarşı həssasdır. D onor M + Qal+Smr-dən alman faqolizat resipiyent M Gol- Smr kulturasma yeridilir. Resipiyentin hüceyrələri inkubasiya edildikdən sonra müvafiq selektiv mühitlərdə əkilir və nəticədə üç növ rekombinat alınır: M Qal+Sms, M + Qal-Sms, M Qal-Smr. Transduksiya zamanı donor faq vasitəsilə DNT-m n yalnız ayn-ayrı fraqmentlərini ötürülür.
də
yoluxmuş resipiyent bakteriya ötürülən fraqmentə görə diploidli olur və heteroziqotlu olaraq gələcək nəsildə tansduksiya nəticəsində rekombinasiya edilmiş bakteriyalar M + QabSm* və M ' Qal-Sms genotipli olur. D onorun xromosomundan resipiyent hüceyrəyə ötürülən fraqmentin aqibəti müxtəlif ola bilər. Belə ki, həmin fraqment sahibin xromosomuna daxil olaraq birlikdə replikasiya edir və sahib xromosomunun müvafiq sahəsində yaşayır 237 (tamamlanmış transduksiya), bəzən hüceyrədən kənar edilə bilir, digər halda isə sahibdən asılı olmayaraq müstəqilliyini saxlayır və bir hüceyrədən başqa hüceyrəyə keçir (abortiv transduksiya). Faqlar bakteriyanm çox müxtəlif genlərini ötürə bilir ki, bunlar da amin turşularının sintezini, müxtəlif fermentativ xüsusiyyətləri, antibiotiklərə (streptomisin, pensillin) davamlılığı və başqa faqlara qarşı immunluğu özündə əks etdirir. Adətən bir gen, az hallarda birləşmiş iki gen, çox nadir hallarda isə birləşmiş üç gen tranduksiya edə bilər. Bu xüsusiyyət M . Demeres və əməkdaşlarının təc rübələrində istifadə edilmişdir. O nlar transduksiya nəticələrinə görə sıx birləşmiş gen parçalarının xəritəsini tərtib etmişlər (şəkil 41). Donorun faqolizatbi: -
4
D o n o r : - m e t i o n i n ( M + ) s i n t e z e t m ə y ə q a d i r o l a n b a k t e r i y a k u l t u r a s ı ; ( Q A L f ) - q a l a k t o z a n ı f e r m e n t l ə ş d i r ə n v ə s t r e p t o m i t s i n ə ( S m s ) q a r ş ı d a v a m l ı o l a n b a k t e r i y a k u l t u r a s ı ; ( M ' ) - m e t i o n i n s i n t e z e t m ə y ə n r e s i p i y e n t b a k t e r i y a ; ( Q A L - ) - q a l a k t o z a n ı q ı c q ı r t m a y a n v ə s t r e p t o m i s i n ə ( S m s ) h ə s s a s b a k t e r i y a . Beləliklə, transduksiya və eləcə də transformasiya bakteriya genlərinin özünə məxsus rekombinasiya prosesidir. Genlərin rekombinasiyası bakteri- yalarda dəyişkənlik həyata keçirən mexanizmlərdən biridir ki, ali orqanizm lərdə bu meyoz vasitəsilə təmin edilir.
Transfor masiya və transduksiya vasitəsilə bakteriyalar arasında irsi faktorlann birtərəfli mübadiləsi gedir, bu proses hər hansı bir dərəcədə onlarda ol m ayan həqiqi cinsi prosesi kompensasiya edir. Bakteriyalarda cinsi prosesin 238
tədqiqatları uzun müddət ərzində nəticəsiz qalmışdır. Yalnız selektiv metodu işlənib hazırlandıqdan, biokmiyəvi ştam m m utantlan alındıqdan sonra C. Lederberq və E. Tatum 1946-cı ildə Escherichiya colinin K 12 ştammında özünə məxsus cinsi prosesin olmasını aşkar etmişlər. Genetik məlumatın kontakt nəticəsində bir bakteriyadan digərinə keçirilməsi prosesinə konyuqasiya deyilir. Əvvəllər bakteriyalarda cinsi prosesin olmasının sübutu kimi rekona- binatlann genetik üsulla alınmasına əsaslanırdılar. Escherichia coli-nin pro- totrof K 12 ştarmmndan bir sıra m utantlar ahnmışdır ki, bunlardan da bəzi lərinin biotinə (B), metioninə (M), prolinə (P), treoninə (T) və s. tələbatı ol muşdur. Belə mutantı olan bakteriyalann bütün ştammlan minimal mühitdə yetişmir. R ekom binatlann əmələ gəlməsinin mümkünlüyünü yoxlamaq üçün genotipə (V, M , P + T + və B+ M+ P* T ) və fenotipə (amin turşulan və vitaminlərə) görə fərqlənən iki ştamm götürülmüşdür. Bunlardan birincilərin öz inkişafı üçün biotin və metioninə tələbatı vardır, ancaq prolin və treonin tələb etmir. İkinci ştamm prolinlə treonin tələb edir, ancaq biotin və me tioninə tələbatı yoxdur. Bu, hər iki auksotrof ştammlar bir müddət qarışıq kulturada yetişdirilir, sonra isə minimal mühitə keçirilir. Bu iki başlanğıc ştammlardan heç biri bu mühitdə yetişə bilmir. Lakin əkilmiş qarışıq kultu- - rada hər əkilmiş 109 hüceyrədən minimal mühitdə 100-ə qədər kaloniya ye tişir. Boy maddəsinin olmasına əsasən öz genotipinə görə bu klonlar B+ M + P+ T + olmalıdırlar. Bu kaloniyalann əmələ gəlməsini transformasiya və ya transduksiya ilə izah etmək olmaz, əgər başlanğıc ştammlann suspenziyası bakterial fıltir vasitəsilə bir-birindən ayrıldıqda, rekombinasiyanı aşkar et mək mümkün olmamışdır. Yalnız belə güman etmək olar ki, rekombinatla n n əmələ gəlməsi üçün iki bakteria hüceyrəsi arasında bilavasitə kontak olmalıdır ki, bu kontakt zamanı irsi material mübadiləsi olsun. Ona görə də tədqiqatçılar belə qərara gəlmişlər ki, göstərilən kaloniyanın əmələ gəlməsi üçün minimal mühitdə В- M P+ T + və B+ M + P T ştam mlan arasında rekombinasiya həyata keçməlidir. Yalnız genlərin yeni birləşməsi nəticəsində minimal mühitdə B+ M + P + T+ genotip tipli hüceyrələr əmələ gələ bilər. Beləliklə, əsas genetik metodla belə bir fikir irəli sürülmüşdür ki, bakte- riyalar arasında spesifik cinsi proses gedir. Sonralar elektron mikrosko- punun köməyi ilə protoplazmatik körpü vasitəsilə cüt-cüt birləşən konyu qasiya edən bakteriyalann fotoşəkilini çəkmək mümkün olmuşdur (şəkil 40). Konyuqasiyanm yeni üsullarla öyrənilməsi göstərilmişdir ki, anostomoz bakteriyanın məhdud bir sahəsində əmələ gəlir və körpünün eni 300 mmk-na çatır.
Şəkil 40. Bakteriyalarda rekombinasiya Genlərin göstəriciləri: В - - biotinə təlabat; M -metioninə tələbat; P -p ro lin ə təlabat; T - treoninə tələbat. Qeyd: Bu maddələrə tələbatın olmaması + işarəsi ilə göstərilmişdir B a k t e r i o f a q l a r y a l n ı z i r s i m a t e r i a l ı b i r
h ü c e y r ə d ə n d i g ə r h ü c e y r ə y ə k e ç i r ə n ö t ü r ü c ü a m i l o l m a y ı b , a l i o r q a n i z m l ə r i n v i r u s u k i m i g e n e t i k o b y e k t d i r l ə r . V i r u s g e n l ə r i h ə m m u t a s i y a v ə r e k o m b i n a s i y a y a u ğ r a y ı r , h ə m d ə m ü x t ə l i f t ə s i r l ə r n ə t i c ə s i n d ə ö z - ö z ü n ə i n d u k s i y a e d ə
b i l i r l ə r . B e l ə t ə s i r l ə r ə u l t r a b ə n ö v ş ə y i ş ü a l a n m a , i o n l a ş d ı r m a , ş ü a l a r v ə k i m y ə v i a g e n t l ə r m i s a l g ö s t ə r m ə k o l a r . M u t a s i y a f a q ı n b ə z i x a s s ə l ə r i n i ( b a k t e r i a l h ü c e y r ə n i n l i z i n l ə ş m ə s ü r ə t i , m ü ə y y ə n b a k t e r i y a ş t a m m ı n ı y o l u x d u r m a q , f a q ı n z ü l a l p ə r d ə s i n i n t ə b i ə t i n i d ə y i ş d i r m ə k v ə s . ) d ə y i ş d i r i r . F a q l a r ı n b u m u t a n t x ü s u s i y y ə t l ə r i o n l a r ı n ç o x a l m a s ı z a m a n ı u z u n m ü d d ə t s a x l a n ı l ı r . H ü c e y r ə n i n v i r u l e n t f a q l a y o l u x m a s ı z a m a n ı s a h i b i n g e n i n i n n ə z a r ə t i a l t ı n d a o l a n h ü c e y r ə l ə r i n s i n t e z i d a y a n ı r . B a k t e r i y a n ı n D N T s i n t e z i t a m d a y a n ı r , D N T - n i n y e n i l ə ş m ə s i b a ş v e r i r v ə f a q h i s s ə c i k l ə r i n i q u r m a q ü ç ü n y e n i m ü v a f i q z ü l a l s i n t e z o l u n u r . Y e n i s i n t e z o l u n a n D N T , R N T m o l e k u l u v ə z ü l a l b u m ə r h ə l ə d ə f a q m D N T - 240
nın nəzarəti altında olur. Əgər bu zam an bakteriyanm geni hər hansı bir amin turşusu sintez etmək qabiliyyətinə malik deyilsə, ancaq faqın geni bu xüsusiyyətə malikdirsə, o zaman faqm geni onun sintezini təmin edir. Faqın geni biosintezi özünə məxsus yolla aparır. Bu hadisə zamanı genetik para- zitizm baş verir. Faqm DNT-si əvvəlcə hüceyrə daxilində çoxalır və aynca saplar şəklində olur (vegetativ faq). Elə bu dövrdə də faqm genləri müvafiq zülal pərdəsinin və yetkin hissəciklərin formalaşmasına nəzarət edir. Yetkin faq hissəciklərinin DNT-si sahibin daxilində özünü yaratmır. Faqm genetik müayinəsinə aşağıdakı təcrübəni göstərmək olar. M utant faktoru olan faqlar (r) mövcuddur ki, bunlar Escherichia соli kulturasında böyük işıqlı ləkə (lizis zonası və ya bakteriyalarm inkişafının dayanması zonası) və m utant faktoru (t) olan kiçik lizis zonası şəklində özünü göstərir. Bağırsaq çöpləri kulturasmı eyni zam anda iki mutant ştammlarm faqı və r - m+ və r+ m - yoluxdurur. Belə qarışıq yoluxdurma zamanı 4 tip ləkələr əmələ gəlir: böyük işıqlı, kiçik tünd, kiçik işıqlı və böyük tünd. Birinci iki ləkələr r - m + v ə r + m faqlarmm hissəcikləri ilə mutant edənlərdir, ancaq iki sonuncu ləkə isə çox güman ki, r m - və r + m + faqlarm birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Onlar yalnız iki başlanğıc ştammaların genlərinin rekombinasiyası nəticəsində əmələ gələ bilir və bu faqlar bakterial hüceyrəyə daxil olur. Sıx birləşmiş genləri öyrənərkən əks interferensiya müşahidə olunur: bir genetik mübadilə qonşu sahədə mübadilə imkanını yüksəldir. Bu rekom-binasiyalarm tezliyi nin cəminə görə iki qonşu sahədə rekombinasiya iki kənar uclardakı rekom- binasiyaya nisbətən daha yüksək olur. Lakin burada rekombinasiyalarm çoxsaylı repliksiyası nəzərə alınmalıdır. Çünki faqlann sahib hüceyrələrdə çoxlaması prosesində genlərin çoxsaylı yenidən əmələ gəlməsi baş verir. F a q la n n hüceyrədə çoxalması zamanı müxtəlif genetik sturkturlu faqlar əmələ gəlir ki, bunlar replikasiya zamanı öz aralarında dəfələrlə «çarpazla şırlar». Deməli, təcrübə zamam faqlarm rekombinasiyası sahib hüceyrənin daxilində gedən faq populyasiyasım əks etdirir. Bir yoluxmuş bakteriyanm tərkibində eyni zamanda müxtəlif faqlann kom binasiya bərabərliyini almaq olar və nəticədə qeyri-resiprikor rekom- binasiyalar əmələ gəlir ki, bunlar da həqiqi xromosomun faq kombina siyasından fərqlənir. Resiprikor kombinasiyaların bərabərliyini yalnız o zam an əldə etmək olar ki, eyni ştammlı faqla yoluxdurulmuş çoxsaylı bakteriyalar tədqiq edilsin. Əgər faqın «xromosomu» «təmiz» D NT molekuluna malikdirsə, o zaman çarpazlaşma D N T m olekullan arasında molekulyar səviyyədə replikasiya zamam getməlidir. Faqlarda rekom- binasiyanı izah edən hipotezlərdən biri copy-choice və ya partial-perlica hipotezidir. Bu hipotezin məğzi ondan ibarətdir ki, replikasiya zamam DNT matrisası oxunda bir D N T sapımn başqası ilə əvəz olunması baş verir. Əvvəlcə replikasiya bir matrisa üzrə gedir, lakin sonra replikasiya yolunda zədələnmə baş verdikdə həmin matrisanm sonrakı replikasiyası başqa DNT molekulunda gedir və mutagenlərin təsiri nəticəsində faqlarda rekom- binasiyanm tezliyi çoxalır. Baxmayaraq ki, irsi faqlarm rekombinasiya etməsi hadisəsi heç bir şübhə doğurmur, faqlarm rekombinasiyasmı bu
Download 4.83 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling