Dialektika tushunchasi, uning tarixiy shakllari

Dialektika tushunchasi, uning tarixiy shakllari
Falsafa tarixida falsafaning bunday sohasi an'anaviy ravishda rivojlangan dialektika. Unda borliq muammosi o‘ziga xos nuqtai nazardan – birlik va harakat, bor narsaning o‘zgaruvchanligi nuqtai nazaridan tushuniladi. Dialektika - borliqning umumiy (universal) aloqalari, bor narsaning harakati va rivojlanishi haqidagi falsafiy ta'limot. Shu bilan birga, bu falsafiy fikrlash usuli bo'lib, uning yordamida insonni o'rab turgan moddiy dunyo yagona, ziddiyatli va dinamik bir butun sifatida idrok etiladi. Dialektika o'z vositalari bilan dunyoning olam sifatida tasvirini ochib beradi, unda shakllar, holatlar va davrlarning o'zgaruvchan jarayonlari sodir bo'ladi. Uning uchun asosiy muammo harakat rivojlanishi koinotning asosiy xususiyatlari sifatida.
Falsafada kontseptsiya qo'llaniladi ob'ektiv dialektika, tashqi, moddiy dunyoda hukmronlik qiladigan o'zaro ta'sir va rivojlanish jarayonlarini nazarda tutadi. Aksincha, subyektiv dialektika; bu jarayonlarning odamlar ongida aks etishi va inson tafakkuri va g‘oyalari harakatini ifodalaydi.
Antik falsafada o'sha davr faylasuflarining tevarak-atrofdagi dunyo haqida oddiy fikr yuritishlari natijasi bo'lgan spontan dialektika mavjud edi. Harakatning mohiyatini tushunish Eleatika maktabida sodir bo'ldi (Parmenid, Zenon). Platon va Aristotel dunyo taraqqiyoti manbalarini topishga intildi va Sokrat inson bilimlari harakatini o'rganishga harakat qildi. Geraklit dialektikaning eng muhim g'oyalarini shakllantirgan. Faylasuf tabiatni yagona va boʻlinmas bir butun (“olov”, “dunyo olovi”) deb hisoblagan. Bu holda, olov tasviri Geraklit tomonidan abadiy dinamikaning ramzi sifatida ishlatilgan, chunki olov hech qachon muzlagan, sokin holatda bo'lmaydi. Bu olamda hamma narsa o'zgaruvchan, hamma narsa oqadi va hech narsa muzlatilmaydi. Dunyo qarama-qarshi tamoyillardan iborat va ularning barchasi bir-biri bilan o'zaro ta'sir qiladi. Geraklit abadiy va o'tkinchi kabi qarama-qarshilik juftlarini ajratib ko'rsatdi. Xudo va inson, hayot va o'lim, somon va oltin va boshqalar. Qarama-qarshiliklar kurashi bor narsaning o'zgarishi va rivojlanishining manbai, borliqning asosiy qonunidir. Dunyo, nuqtai nazardan dialektik falsafa, paydo bo'lish va halokat, birlashish va yemirilishning uzluksiz oqimidir.
O'rta asr falsafasida ham dialektik fikr mavjud bo'lib, u o'sha davrning qator mutafakkirlari ijodida o'zini namoyon qildi. Shunday qilib, Abelard dialektikadan turli hukmlarni muhokama qilish orqali haqiqatga erishish usuli sifatida foydalangan. Avgustin bolalik, yoshlik, kamolot, qarilik va o‘lim davrlarini yoritib, jahon tarixi taraqqiyoti haqidagi ta’limotni yaratdi.
Dialektika rivojlanish nazariyasi va fikrlash usuli sifatida falsafiy madaniyat tarixida muhim qatlamdir. Uning asosiy g'oyasi - hamma narsaning rivojlanishi g'oyasi - nafaqat dunyoni tafakkur qilish, balki yuksalish falsafasida aks etish natijasi edi, ya'ni. insoniyat, fan va amaliyotning progressiv rivojlanishi. Dunyoni yagona va dinamik bir butun sifatida ko'rib chiqish, bu tabiiy va boshqa fanlar materialini umumlashtirishdir.
Dialektika - tan olingan zamonaviy falsafa hamma narsaning rivojlanish nazariyasi va unga asoslangan falsafiy metod.
Dialektika nazariy jihatdan materiya, ruh, ong, bilish va voqelikning boshqa tomonlari rivojlanishini aks ettiradi.
Dialektikaning asosiy muammosi - rivojlanish nima?
Rivojlanish - bu o'z-o'zini rivojlantirish sifatida moddiy va ideal ob'ektlarning o'zgarishi, uning natijasi tashkilotning yuqori darajasiga o'tishdir.
Rivojlanish - eng yuqori shakli harakat. O'z navbatida, harakat rivojlanishning asosidir.
Harakat:
- materiyaning ichki xossasi hisoblanadi;
- yaxlitlik, uzluksizlik va qarama-qarshiliklarning mavjudligi bilan tavsiflanadi;
- moddiy dunyoda muloqot qilish usulidir.
Dialektikaning asosiy qonunlari
1. Rivojlanish dialektikasini tushunish usullari qatoriga dialektika qonunlari kiradi.
Huquq ob'ektiv bo'lib, inson irodasiga bog'liq emas, sub'ektlar o'rtasidagi va sub'ektlar ichidagi umumiy, barqaror, zarur, takrorlanadigan aloqalardir.
Dialektika qonunlari boshqa fanlar (fizika, matematika va boshqalar) qonunlaridan umumiyligi va universalligi bilan farq qiladi, chunki ular:
- atrofdagi voqelikning barcha sohalarini qamrab olish;
-harakat va taraqqiyotning chuqur asoslarini, ularning manbasini, eskidan yangiga o‘tish mexanizmini, eski va yangining aloqadorligini ochib beradi.
Dialektikaning uchta asosiy qonuni mavjud:
- qarama-qarshiliklarning birligi va kurashi;
- miqdorning sifatga o'tishi;
- rad etishni rad etish.
2. Qarama-qarshiliklarning birligi va kurashi qonuni shundan iboratki, mavjud bo'lgan hamma narsa qarama-qarshi tamoyillardan iborat bo'lib, ular tabiatan birlashgan holda, ziddiyatli va bir-biriga ziddir, masalan: kechayu kunduz, issiq va sovuq, oq va qora, qish va yoz, yosh va qarilik va hokazo.
Shuningdek, siz turli xil kurash turlarini ajrata olasiz:
- har ikki tomonga ham foyda keltiradigan kurash, masalan, doimiy raqobat, bunda har bir tomon bir-birini “quvib yetadi” va rivojlanishning yuqori sifat bosqichiga o'tadi;
- bir tomon muntazam ravishda ikkinchisidan ustunlik qiladigan, lekin mag'lub bo'lgan tomon davom etaveradigan va g'olib tomon uchun "tirnash xususiyati beruvchi" kurash. Buning yordamida g'olib tomon rivojlanishning yuqori bosqichiga o'tadi;
- antagonistik kurash, bunda bir tomon faqat boshqasini butunlay yo'q qilish orqali omon qolishi mumkin.
Kurashdan tashqari, boshqa turdagi o'zaro ta'sirlar ham mumkin:
- har ikki tomon bir-biriga kurashsiz o'zaro yordam ko'rsatishda yordam berish;
- tomonlar bir-biriga bevosita yordam ko'rsatmasdan, balki umumiy manfaatlarga ega bo'lgan va bir yo'nalishda harakat qilganda birdamlik, ittifoqchilik;
- betaraflik, tomonlar turli manfaatlarga ega bo'lsa, bir-biriga yordam bermaydi, lekin o'zaro kurashmaydi;
- Mutualizm - biznesni yakunlash uchun tomonlar faqat birgalikda harakat qilishlari kerak bo'lgan va bir-biridan mustaqil ravishda harakat qila olmaydigan to'liq munosabatlar.
3. Dialektikaning ikkinchi qonuni miqdoriy o'zgarishlarning sifatga o'tish qonunidir.
Sifat - ob'ektning ma'lum xususiyatlari va munosabatlarining barqaror tizimi.
Miqdor - ob'ekt yoki hodisaning hisoblangan parametrlari (soni, hajmi, hajmi, vazni, o'lchami va boshqalar).
O'lchov - miqdor va sifatning birligi.
Muayyan miqdoriy o'zgarishlar bilan sifat majburiy ravishda o'zgaradi. Shu bilan birga, sifat abadiy o'zgarishi mumkin emas. Sifatning o'zgarishi ob'ekt mohiyatining tubdan o'zgarishiga olib keladigan payt keladi. Bunday lahzalar "tugunlar" deb ataladi va boshqa holatga o'tish falsafada "sakrash" deb tushuniladi.
4. Inkorni inkor qilish qonuni shundan iboratki, yangi har doim eskini inkor etib, o‘z o‘rnini egallaydi, lekin asta-sekin uning o‘zi yangidan eskiga aylanadi va tobora ko‘proq yangilik tomonidan inkor etiladi.
Misollar:
- ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalarning o'zgarishi;
- madaniyat, musiqaga bo'lgan didning o'zgarishi;
- eski qon hujayralarining kundalik o'limi, yangilarining paydo bo'lishi.
Eski shakllarning yangilari tomonidan inkor etilishi progressiv rivojlanishning sababi va mexanizmidir. Biroq, falsafada rivojlanish yo'nalishi masalasi bahsli. Quyidagi asosiy qarashlar ajralib turadi:
- rivojlanish faqat progressiv jarayon, quyi shakllardan yuqori shakllarga o'tish, ya'ni yuqoriga qarab rivojlanish;
- rivojlanish ham ko‘tarilish, ham pasayish yo‘nalishida bo‘lishi mumkin;
- rivojlanish tartibsiz, yo'nalishi yo'q.
Amaliyot shuni ko'rsatadiki, uchta nuqtai nazardan ikkinchisi haqiqatga eng yaqin: rivojlanish ham yuqoriga, ham pastga qarab bo'lishi mumkin, garchi umumiy tendentsiya hali ham yuqori.
Shunday qilib, rivojlanish chiziqli tarzda to'g'ri chiziqda emas, balki spiralda davom etadi va spiralning har bir burilishi avvalgilarini takrorlaydi, lekin yangi, yuqori darajada.
Dialektikaning asosiy tamoyillari:
- universal aloqa printsipi. Umumjahon bogliqlik deganda tevarak-atrofdagi dunyoning yaxlitligi, uning ichki birligi, uning barcha tarkibiy qismlarining, masalan, predmetlar, hodisalar, jarayonlarning ozaro bog`liqligi tushuniladi. Eng keng tarqalgan aloqa turi - tashqi va ichki. Misol uchun:
a) biologik tizim sifatida inson tanasining ichki aloqalari;
b) shaxsning tashqi munosabatlari ijtimoiy tizim elementlari sifatida.
- izchillik printsipi. Mustahkamlik degani, bizni o'rab turgan dunyodagi ko'p sonli bog'lanishlar tartibsiz ravishda mavjud emas, balki tartibli ravishda yaxlit tizimni tashkil qiladi. Buning yordamida atrofdagi dunyo ichki maqsadga muvofiqlikka ega;
- nedensellik printsipi. Sabab bog‘lanish deganda biri ikkinchisini keltirib chiqaradigan shunday bog‘lanishlarning mavjudligi tushuniladi. Atrofdagi olamning ob'ektlari, hodisalari, jarayonlari tashqi yoki ichki sababga ega. Sabab oqibatni keltirib chiqaradi, bog'lanishlar esa sabab deb ataladi;