Dinamika tiykarlari

Nyutonnıń ekinshi nızamı. Bul nızamdı ańlatıw ushın tómendegi tájiriybeni ótkeremiz: Dáslep turaqlı massalı denege túrli kúshlerdiń tásirin kóreyik. Mısalı , futbol tobın jas bala, óspirim futbolshı tepsin. Belgili , top eń úlken tezleniwdi futbolshı tepkende aladı, basqasha aytqanda, deneniń alatuǵın tezleniwi oǵan tásir etiwshi kúshke tuwrı prortsional boladı, yaǵniy a ~ F .
Endi futbolshı (F=const) rezina toptı , futbol tobin hám boksshilar shınıǵıw ótkeretuǵın toptı tepken haldı kóreyik . Bul tájiriybe , turaqlı kúsh tásirinde deneniń alatuǵın tezleniwi onıń massasina keri proportsional ekenligin kórsetedi, yaǵniy
a ~
Eger joqarıdaǵı nátiyjeni ulıwmalastırsaq,
a=
kelip shıǵadi, yamasa tezleniw hám kúsh vektorliq shamalar ekenligin itibarǵa alsaq,

Bul formula Nyutonnıń ekinshi nızamın ańlatadı: deneniń alatuǵın tezleniwi oǵan tásir etetuǵın kúshke tuwrı, massasına bolsa keri proportsional bolıp, baǵıtı tásir kúshiniń baǵıtı menen sáykes keledi. F tı anıqlasaq:
(3,1)
Bul teńlemedegi kúshtiń SI degi birligi (Nyuton) nege teńligin anıqlawǵa imkaniyat beredi.
1 kg/1m/s²=1kg * m/s²= 1 N
1N kúsh dep, 1 kg massalı denege 1 m/s² tezleniw bere alatuǵın kúshke aytıladı. Mexanikalıq qozǵalıstıń ózgeriwi haqqında aytqanda «qozǵalıs muǵdarı» túsiniginen de paydalanıladı.
Qozǵalıs muǵdarı (impuls) qozǵalıs muǵdarınıń ahmiyetin anıqlaw ushın tómendegi tájiriybelerdi ótkizeyik.
Jolda m=100 kg massalı arbasha tınısh turǵan bolsın. Oǵan m=0,01 kg massalı v=100 m/s tezlik penen ushıp kiyatırǵan top urıldı. Top arqaǵa atılıp ketsede, arbashanı qozǵalta almaydı. Endi arbashaǵa massası ózindey, m=100 kg bolǵan , v=10 m/s tezlik penen qozǵalıp atırǵan ekinshi arbasha kelip urılsın. Ol tınısh turǵan arbashanı qozǵalısqa keltiredi. Demek , arbashanı qozǵaltıw ushın tek toptıń úlken tezligi , múmkin hám tezlik, hám massaǵa baylanıslı bolǵan shama áhmiyetke iye boldı eken. Bunday shamaǵa qozǵalıs muǵdarı delinedi .
Deneniń qozǵalıs muǵdarı (impulsi) dep, dene massasınıń tezlik vektorına kóbeymesine teń bolǵan hám baǵıtı tezlik vektorı baǵıtı menen sáykes keletuǵın vektorlıq shamaǵa aytıladı.
(3,2)
Onıń SI daǵı birligi 1 kg * 1 m/s = 1 kg *m/s boladi.