Диплом бўйича мутахассислиги: Психология

Битирув малакавий ишининг мақсади: - ўқитувчиларни замонавий педагогик конфликтология асосларига доир билимлар билан куроллантиришдир. Шу билан бирга ёшларга хаётдаги конфликтлар бўйича кенг назарий ва амалий билимлар бериш орқали ёшларни жамиятда мустақил ва фаол фукаро сифатидаги иштироки учун замин яратиш, бошқа инсонлар билан табиий бўлган турли ижтимоий, иктисодий, маънавий-рухий, психологик мулоқотларда улар онги, тафаккури ва ахлоқида камтарлик, мехрибонлик, халоллик, тўғрисузлик, самимийлик, виждонийлик, ўз сўзида туриш каби хислатларни тарбиялашдан иборатдир.
Битирув малакавий ишининг вазифалари:
- конфликтларни бартараф этиш, олдини олиш, ечимини топишнинг асосий шакл ва усулларини эгаллаш;
- педагогик конфликтнинг конуниятлари ва факторлари хақида тўлиқ тасаввурни шакллантириш;
- педагогик конфликларни мувофикдаштириш, таҳдил қилиш ва тушуниш, умумий илмий ёндашишни аникдай билишдан иборатдир.
I-БОБ. ПЕДАГОГИК КОНФИЛИКТЛАРНИ КЕЛИБ ЧИҚИШИДА КОНФИЛИКТОГЕНЛАР

1. 
   Конфликтоген тушунчаси
   

Педагогик конфликтология фанини ўрганишда «конфликт», «ижтимоий конфликт», «педагогик конфликт» тушунчалари педагогик конфликтология фанини тўлдириб боради ва унинг келиб чиқиш мохдятини очиб беради. Шу ўринда “конфликт”, “ижтимоий конфликт”, “педагогик конфликт” тушунчаларига алохида тўхталсак.
“Конфликт нима” ёки аникрок айтиладиган бўлса, конфликт қандай ўзини намоён этади, - деган саволга кўпчилик, конфликт бу - одамларнинг уришиши, жанжаллашиши, куч ишлатиб, бир-бири билан тукнашиши, суз айтишиш, бировларни айблаш, сукиниш, газабланиш, жахл билан гаплашиш, кесатиш, бировларни ўриб-туртиш, дуқ қилиш, қурқитишга ўриниш, у киламан, бу қиламан деб, уларга тахдид килиш, пичинг билан гапириш, тўғри сузлар мазмунини бузиб талқин қилиш, бировларнинг орқасидан гапириш, қасд қилиш, бировларга жисмоний зуравонлик утказиш, зурлаш, шантаж, бировларни оёгидан чалиш, камситиш, одамлар устидан кулиш, гуруҳ-гуруҳ бўлиб, бировларни яккалаб куйиш, дилсиёхдик, хафагарчилик, нафрат ва қасос, бировларни менсимаслик, кибрли муносабат билдириш, узини бошқалардан устун қуйиш, нафсониятга тегадиган амаллар ва сузлар ишлатиш, бировнинг хзр бир сузи ва амалидан ёмонлик кдцириш ва бошкд шунга ухшаш вазиятларни таъкидлаб айтишади. Мана шу инсонлараро муносабатларда учраб турадиган барча салбий холатлар аслида конфликтларнинг турли финишлари, одамлар ўртасидаги зиддиятларнинг турли намоён бўлиш холатларига киради.
Конфликтни тушунишга булган икки хил ёндашув мавжуд. Улардан биринчиси конфликтни анча кенг - тарафлар, фикрлар, кучлар тукнашуви деб таърифлайди. Бундай ёндашувга кура конфликтлар жонсиз табиатда хам юз бериши мумкин. “Конфликт” ва “зиддият” тушунчалари амалда хажмига кўра қиёсланувчан бўлиб кдпадилар. Иккинчи ёндашув конфликтни оппонентлар ёки ўзаро таъсир субъектларининг бир-бирига зид (тескари) йулланган максадлари, манфаатлари, позициялари, фикрлари ёки кдрашлари нинг тукнашуви деб тушунилади.
Конфликт тушунчасига икки принципиал таъриф: биринчиси - конфликтни кенг маънода тушунишни торайтириб, конфликтлар факат социал ўзаро х,аракат(таъсир)да юзага келади дея хисоблаш, иккинчи таъриф конфликт мохиятига тегишли. Конфликт мохияти факат зиддият юзага келишида, манфаатлар тукнашувида эмас, балки юзага келган зидциятни хал килиш усулида, социал ўзаро таъсир (харакат) субъектларининг карама-каршилигида. Конфликт мохияти - умуман конфликт субъектлари ўзаро карама-каршилигида булади.
Тушунчанинг ту лик, таърифи: конфликт - ўзаро таъсир (хдракат) жараёнида пайдо буладиган жиддий зиддиятларни хдл килиш нинг энг кескин усули бўлиб, конфликт субъектлари кдрама-каршилигидан иборат бўлиб, одатда, салбий хис-кечинмалар (эмоциялар) билан кечади.
Ижтимоий (социал) конфликт — бу:
1) очик қарама-каршилик, икки ё ундан ортиқ субъектлар - социал ўзаро таъсир иштирокчиларининг тукнашуви бўлиб, бунинг сабаблари социал конфликт иштирокчиларининг ўзаро зид манфаатлари ва кадриятларидир;
2) социал зидциятларнинг ута кескинлашган холати, турли социал бирликлар - синфлар, миллатлар, давлатлар, турли социал гуруҳлар, социал институт кабилар манфаатларининг улар манфаатлари, мақсадлари, тараққиёт тенденцияларининг қарама-қаршилиги ёки жиддий фарқ қилиши туфайли келиб чиқади;
3) социал субъектларнинт объектив равишда фаркланган манфаатлари, мақсадлари, таракдиет тенденцияларининг очик-ойдин ёки яширин кураши, туқнаш келиши, социал кучларнинг мавжуд ижтимоий тартибга қаршилик курсатиш асносида бевосита ёки билвосита тукнашуви, янги социал бирдамликка томон тарихий интилишнинг алохида шакли;
4) конфликтли ўзаро таъсир субъектлари ўзаро зид булган ёки бир-бирини истисно этадиган кандайдир уз максадларини кузлаган вазият.
Ижтимоий конфликтлар конфликтологиянинг марказий объекта яъни ядроси хисобланиб, у эса шахслараро конфликтлар ҳисобланади.
Ижтимоий (социал) конфликт сабаблари:
1) моддий ресурслар;
2) ута муҳим хаётий курсатма (установка)лар;
3) ҳокимият ваколатлари;
4) ижтимоий (социал) тузилмадаги маком-вазифага оид фарқлар;
5) шахсга доир (эмоционал-психологик) фарклар ва хоказо.
Конфликт социал (ижтимоий) ўзаро таъсир(ҳаракат)нинг турлари сифатида, унинг субъектлари ва иштирокчилари бўлиб алохдда индивидлар, катта ва кичик социал гурухдар ва ташкилотлар келадилар.
Коифликтли қарама-қаршилик - томонларниш ўзаро кураши, яъни бир-бирига карши каратилган хдракатларидир. Социал конфликт асосида факат сабаблари ўзаро тубдан зид булган манфаат, эҳтиёж ва кадриятлар бўлган зиддиятлар ётади; бу каби зиддиятлар томонларнинг очикдан-очиқ кураши, реал қарама-қаршиликка ўтиб кетади.
Конфликтда тўқнашувларнинг куч ишлатиладиган ва куч ишлатилмайдиган шакллари мавжуд.
Социал конфликт ўз ичига рациб фаолиятини тўсиқ бўлаётган ёки бошқа одам(гуруҳ)ларга зарар етказаётган индивид ёки гуруҳ фаоллигини олади.
Конфликтлар проблематикаси соҳасида куйидаги атамалар кўлланади: “бахс”, “мунозара”, “савдолашув, тортишув”, “рақобатчилик ва назорат қилинадиган тўқнашувлар”, “билвосита ва бевосита (тўғридан-тўғри) зуравонлик”.
Педагогик конфликт - таълим тизимида педагогик конфликтларни вужудга келиш сабаблари ва табиатини урганадиган, уларни бартараф этиш усуллари ва амалий тавсияларни ишлаб чиқадиган назарий-амалий йўналиш хисобланади.
Педагогик конфликт ижтимоий хаётдаги кўп учрайдиган ҳолат хисобланиб, табиийки жамиятнинг кучли ижтимоий муносабатлари тупланган булаклари мактаб, олий ва ўрта-махсус таълимда кўпроқ кўзга ташланади.
Таълимда ўз “Мен”ини каттик хурмат килишга одатланган ўқувчи ёки талабалар орасида конфликтли муносабатларни бўлиши табиий ходисадир, лекин амалий куникмаларга, кучли тайёргарликка эга бўлмаган педагог ёки рахбарлар хам конфликтли муносабатларни вужудга келишига шароит яратиб бериши мамкин.
Бу ерда "кучли" сўзи муҳим аҳамиятга ега. Бу конфликтоген хавфининг сабабини очиб беради. Бу ҳар доим ҳам можарога олиб келмаслиги бизнинг унга нисбатан ҳушёрлигимизни пасайтиради. Масалан, одобсиз муносабат ҳар доим ҳам низога олиб келмайди, шунинг учун кўпчилик "кетиб кетади" деган фикр билан муҳосаба қилади. Бироқ, у кўпинча "кетмайди" ва можарога олиб келади.
Конфликтогенлар хавфлидир, чунки муҳим қонуният мавжуд - конфликтогенларнинг кучайиши. У қуйидагилардан иборат:
Биз манзилимиздаги конфликтогенга кучли конфликтоген билан жавоб беришга ҳаракат қиламиз, кўпинча барча мумкин бўлганлар орасида иложи борича кучлироқдир.
Бу ерда конфликтогенларнинг тўлиқ рўйхати. Уларнинг барчасини беш турга бўлиш мумкин: мукаммалликка интилиш;

• 
  тажовузкорликнинг намоён бўлиши;
  
• 
  худбинликнинг намоён бўлиши;
  
• 
  қоидаларни бузиш;
  
• 
  Ноқулай ҳолатлар.
  

Конфликтогенларнинг ҳар хил турлари мавжуд. Бу худбинлик, тажовузкорлик, устунликка интилиш, мавжуд қоидаларни бузиш ва баъзи ноқулай вазиятларнинг намоён бўлиши мумкин. Улар асосан гавжум жойларда (қоида тариқасида, турли хил тарбияга ега ёки умуман юкланмаганлар), ишда / ўқишда сизни уйда кутишади, аммо бу ижтимоий соҳанинг ажралмас атрибутидир, чунки биз бир-биридан шунчалик фарқ қиладики, бу муқаррар равишда тўқнашувларни келтириб чиқаради.
Конфликт мулоқотнинг 1- ва 2-қоидаларини, агар сиз зиддият яратувчиси бўлиб хизмат қилиши мумкинлигини билсангиз, бажариш осонроқ бўлади, шунинг учун келинг, конфликт яратувчиларнинг таснифини кўриб чиқайлик.
Барча маълум конфликтогенларни беш турдан бирига киритиш мумкин:
• мукаммалликка интилиш;
• тажовузкорликнинг намоён бўлиши;
• худбинликнинг намоён бўлиши;
• қоидаларни бузиш;
• ноқулай вазиятлар тўплами.
Конфликтогенларнинг биринчи тури - устунликка интилиш.
Ушбу турдаги конфликтогенларни бирлаштиради, уларнинг барчаси психологик жиҳатдан юқоридан алоқа шеригига қадар кенгайишни таклиф қилади. Қуйидаги турлар билан ифодаланади:
1. Юқориликнинг бевосита намоён бўлиши - буйруқ, таҳдид, мулоҳаза ёки бошқа ҳар қандай салбий баҳо, танқид, айблаш, масхара, масхара, киноя.
2. Камситувчи муносабат, яъни устунликнинг намоён бўлиши, аммо хайрихоҳлик билан: "Хафа бўлманг", "Тинчланинг" (бу нафақат тинчлантирмайди, балки аксинча, асабийлаштиради), " Қандай қилиб буни билмай қоласиз?", "Тушунмаяпсизми?", "Сиз ақлли одамсиз, лекин ҳаракат қиласиз...". Бир сўз билан айтганда, таниқли доноликни унутиш: "Агар сиз ўзингизни бошқалардан ақлли деб ҳисобласангиз, ҳеч бўлмаганда бу ҳақда ҳеч кимга айтманг".
Юмшоқ оҳанг ҳам ушбу турдаги конфликтоген ҳисобланади. Мисол учун, ер хотинини мазали кечки овқат учун мақтади. Ва у хафа бўлди, чунки бу камтарона оҳангда айтилди ва у ўзини ошпаздек ҳис қилди.
3. Мақтаниш - муваффақиятларингиз ҳақидаги ғайратли ҳикоя, ҳақиқат ёки хаёлий. Бу тингловчиларда ғазабни, мақтанчоқни ўз ўрнига қўйиш истагини келтириб чиқаради. Амалиётимдан бир воқеани еслайман.
Битта банк ходимлари учун тренинг ўтказаётганимда, мен бир еслатма олдим: "Бизнинг хонада бир ходим бор, у ҳар бир иш кунини қандай ажойиб ери борлигини айтиб беришдан бошлайди. Ва у уни яхши кўради ва уйдаги ҳамма нарсани қилади, болаларга ғамхўрлик қилади ва ҳоказо. Илтимос, ушбу еслатмани синфда овоз чиқариб ўқинг."Изоҳлар ортиқча.
4. Категорик, мажбурий - ўзига ишончнинг бу кўринишлари суҳбатдошнинг бўйсунишидан далолат беради. Бунга категорик оҳангдаги ҳар қандай гаплар киради, масалан: "Мен ишонаман", "Ишончим комил". Камроқ босимга ега бўлган баёнотлар янада хушмуомала бўлади: "Менимча", "Менимча", "Менда таассурот бор"ва ҳоказо. Ўзбошимчалик билан ифодаланган иборалар ҳам ушбу турдаги конфликтогенлардир, масалан. : "Ҳамма еркаклар ярамас!", "Ҳамма аёллар ёлғончи!", "Ҳамма ўғирлик қилади!", "ва бу суҳбатни тугат!".
Ота-оналарнинг мусиқа, кийим-кечак, ёшлар ўртасида қабул қилинган хатти-ҳаракатлари ҳақидаги мулоҳазаларидаги қатъийлиги болаларни улардан узоқлаштириши мумкин бўлган кучли зиддиятни келтириб чиқаради.
Она қизига: "Янги танишинг сизга мос емас!"Қиз бунга жавобан қўполлик қилади. Еҳтимол, унинг ўзи танишининг камчиликларини кўрган бўлиши мумкин, аммо қатъий ҳукм еътирозга сабаб бўлади. Кўринишидан, онанинг сўзлари бошқача резонанс уйғотган бўлар еди: "Менимча, у ўзига ишонганга ўхшайди, у нимани яхши билмаслигини баҳолашга мажбур. Лекин, еҳтимол, мен хато қилгандирман, буни вақт кўрсатади.
5. Мажбурий маслаҳат - маслаҳатчи моҳиятан устун мавқега ега. Бир қоида бор: фақат сиздан бу ҳақда сўралганда маслаҳат bering.
6. Суҳбатдошнинг гапини бўлиш, овозини кўтариш ёки бири иккинчисини тузатиш - бу билан ўзининг устунлигини кўрсатиш (унинг фикрлари қимматроқ ва уни тинглаш керак).
7. Ёмон янгиликлар билан уларни хафа қилмаслик учун, масалан, раҳбарнинг яхши ният билан қўл остидагилардан маълумот яшириши. Бироқ, маълумотларнинг етишмаслиги ташвишли. Табиат бўшлиққа тоқат қилмайди - ва пайдо бўлган бўшлиқ миш-мишлар, миш-мишлар, ғийбатлар билан тўлдирилади, бу еса яширин маълумотлардан ҳам ёмонроқдир. Аммо енг муҳими, маълумотни яширган кишига ишончсизлик бор ва бу можаро манбаи.
8. Ҳазиллаш - одатда ҳазилнинг объекти негадир қаршилик кўрсата олмайдиган кишидир. Аммо масхара қилинганлар жиноятчи билан тенглашиш имкониятини қидирадилар.
9. Суҳбатдош учун ёқимсиз нарсани еслатиш - қасддан ва билмасдан бўлиши мумкин.
Конфликтогенларнинг иккинчи тури тажовузкорликнинг намоён бўлишидир.
Агрессия ўзини шахсий хусусият сифатида ва вазиятга қараб мавжуд шароитларга реакция сифатида намоён қилиши мумкин. Шунга кўра, тажовузкорликни табиий ва вазиятга бўлиш мумкин. Баъзи одамлар табиатан тажовузкор. Агрессивлиги кучайган одам табиатан зиддиятли, бу юриш конфликтоген. Вазият тажовузкорлиги - бу қабул қилинган конфликтогенга, мавжуд бўлган ноқулай вазиятларга - муаммоларга (шахсий, оилавий ёки ишда), ёмон кайфият ва фаровонликка жавоб. Бузилган чашка устидаги можаронинг юқоридаги мисолида конфликтогенлар (хотин ва ернинг баёнотлари) вазиятли тажовузкорликнинг намоёнидир.
Егоист ўзи учун бошқалар ҳисобига бирор нарсага еришади - ва бу адолацизлик низолар учун асос бўлиб хизмат қилади. Худбинликнинг намоён бўлиши билан боғлиқ тез-тез учрайдиган конфликтогенларни кўриб чиқинг:
1. Алдаш ёки алдашга уриниш инсофсиз йўл билан мақсадга еришиш воситасидир.
2. Масъулиятни бошқа шахсга ўтказиш.
Уйида пул сақлай олмаган талаба дўстидан катта миқдорда dollar қўйишни сўради. У уни уйда яширди. Кўп ўтмай унинг олдига қариндоши келди, у тасодифан dollar солинган конвертни топди. Уларни сохта нарсалар билан алмаштириб, у вазиятдан келиб чиқиб кетди. Талаба пулини қайтариб олиб, у билан тўламоқчи бўлганида, ўзгариш маълум бўлди. Катта тўқнашув пайдо бўлди.
Бунга нима сабаб бўлди? Талаба пулнинг хавфсизлиги учун масъулиятни дўстига топширди (бу биринчи можаро яратувчиси) ва у зарур шартларга ега бўлмасдан рози бўлди (бу иккинчи можаро генератори). Долларни алмаштириш учинчи конфликтоген (алдаш).
3. Қарзга пул олиш. Нолдан емас, балки: "Агар дўстингизни йўқотмоқчи бўлсангиз, унга қарз bering" деган мақол пайдо бўлди. Бу қарздорнинг молиявий қийинчиликлари учун жавобгарлигини қарз берувчига юклайди, чунки қарз қайтарилмаса, вазиятни яратган емас, балки у азобланади.
Конфликтогенларнинг тўртинчи тури - бу қоидаларни бузиш.
Қатъий айтганда, қоидалар низоларни олдини олиш учун ўрнатилади. Қоидаларнинг бузилиши конфликтларнинг пайдо бўлишига ёрдам беради, яъни бу конфликтогендир. Замонавий инсон учун енг муҳим қоидалар меҳнат қоидалари, йўл ҳаракати, хавфсизлик, ёнғин хавфсизлиги, ётоқхона қоидалари, ахлоқ қоидалари ва бошқалар.
Конфликтогенларнинг бешинчи тури - бу ноқулай вазиятлар тўплами.
Кўпинча биринчи конфликтоген вазиятларнинг комбинацияси натижасида кимнингдир истагидан ташқари пайдо бўлиши мумкин. Бу синган кубок билан боғлиқ аввал айтиб ўтилган вазиятда айнан шундай бўлди. Кўриб чиқилаётган турдаги конфликтогенларга олиб келадиган ҳолатлар: зерикарли навбатда туриш, ғазабланган одам билан алоқа қилиш, ёқимсиз хабар ёки воқеа, ваъдани бажара олмаслик, ёмон об-ҳаво (иссиқлик, совуқ, муз, кучли ёмғир, кучли шамол), саёҳатлар гавжум жамоат транспортида.
Конфликтогенларни қандай енгиш мумкин
Юқоридаги низосиз хулқ-атвор қоидаларини қўллашнинг узоқ муддатли амалиёти шуни кўрсатдики, улар ҳақиқатан ҳам тасодифий низолар сонини сезиларли даражада камайтиришга ёрдам беради. Бу нафақат ушбу қоидаларни қўллаган кишининг ҳаракатлари, балки унинг хулқ-атвор услубининг бошқаларнинг хатти-ҳаракатларига таъсири туфайли ҳам содир бўлади. Можароларсиз услуб ҳурматни талаб қилади. Ва ҳурматга сазовор бўлган одамлар билан улар камроқ зиддиятга ега. Аксинча, зиддиятли хатти-ҳаракатлар шунга ўхшаш жавобларни келтириб чиқаради. Шундай қилиб, бошқаларни бошқариш ўзини бошқаришдан бошланади, деган машҳур тезис тасдиқланади. Шунинг учун биз ўз конфликтогенларимизни жиловлашга еътибор қаратамиз.
Ўз ҳукмронлигингизни кўрсатманг. Буюкларнинг сўзларига қулоқ тут. Машҳур хитой мутафаккири Лао Цзи шундай таълим берган: "Дарёлар ва сойлар ўз сувларини денгизларга беради, чунки улар улардан пастроқдир. Демак, юксалишни истаган одам ўзини бошқалардан паст тутиши керак. "Ҳақиқий ғалаба - бу ҳеч ким ўзини мағлубиятга учрамайдиган нарсадир"