Diqqat va uning turlari, xususiyatlari

Diqqat va uning turlari, xususiyatlari.
Diqqat - kishi faoliyati-ning barcha turlari, eng avvalo, mehnat va o'quv faoliyati samarador-ligining muhim va zarur sharti. Bilish jarayonlari kechishining eng muhim xususiyati uning tanlaydigan, yo'naltirilgan shakldaligidan iborat. Tevarak atrofdagi olamning ko'plab ta'sirlari orasidan kishi hamisha nimanidir idrok etadi, nimanidir faraz qiladi, nima haqidadir fikr yuritadi, o'ylaydi. Ongning bu xossasini uning diqqat kabi xususiyati bilan o'zaro bog'liq, deb hisoblaydilar.
Diqqat individning emotsional, aqliy yoki harakatlantiruvchi faolligi darajasining oshirilishini taqozo etadigan tarzda ongning yo'naltirilganligi va bir narsaga qaratilganligidir.
Diqqatni ma'lum obyektga qaratish uchun irodaviy kuch, g'ayrat sarflash zarurati ishga tushayotgan paytda, binobarin, qiyinchiliklar paydo bo'lganida, bilishga oid qiziqish susayganida va, shuningdek to'siqlar mavjud bo'lgan kezlarda aniq-ravshan namoyon bo'ladi.
Hosil bo'lish xususiyatiga va amal qilish usullariga ko'ra diqqat-ning ikkita asosiy turi mavjud:

1. 
   ixtiyorsiz diqqat;
   
2. 
   ixtiyoriy diqqat.
   

Ixtiyorsiz diqqat kishining anglashilgan niyatlari va maqsadlaridan mustasno tarzda hosil bo'ladi va qo'llab-quvvatlanadi. Ixtiyorsiz diqqatning paydo bo'lishi jismoniy, psixofiziologik va psixik omillar bilan belgilanadi. Individning ehtiyojlariga muvofiq keladigan, uning uchun ahamiyatiga ega bo'lgan qo'zg'atuvchilar ixtiyorsiz diqqatni qo'zg'aydi. Ixtiyorsiz diqqatda bevosita qiziqishning o'rni benihoya kattadir. Nimaiki qiziqarli, maroqli, hissiyotga boy, zavqli bo'lsa, diqqatning uzoq vaqt mobaynida to'planib turishini taqozo etadi. Ixtiyorsiz diqqat shaxsning umumiy yo'nalganligiga ham bog'liqdir.
Ixtiyoriy diqqat ongli ravishda boshqariladigan va tartibga solina-digan diqqat-e'tibordir. Ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqat zamirida hosil bo'ladi. Ixtiyoriy diqqat agar kishi faoliyati jarayonida o'z oldiga ma'lum bir vazifa qo'ygan va harakat dasturini ongli tarzda ishlab chiqqan bo'lsa yuz beradi.
Ixtiyoriy diqqat diqqatning oliy turi sifatida mehnat jarayonida tarkib topadi. Ixtiyoriy diqqatning vazifasi psixik jarayonlarning ke-chishini boshqarib turishdan iborat.
Kishi aynan ana shu ixtiyoriy diqqatning mavjudligi tufayli xotira-dan o'zi uchun zarur ma'lumotlarni faol tarzda, tanlab «ajratib olish»ga, to'g'ri qarorlar qabul qilishga, faoliyat jarayonida paydo bo'ladigan vazifalarni amalga oshirishga layoqatli bo'ladi.
Diqqatni kuchli qo'zg'atuvchilar baland ovoz, yorqin nur va bo'yoq, kuchli hid jalb etadi.
Diqqatning taqsimlanishi ikki va undan ko'proq faoliyat turlari-ning (bir qancha harakatlarning) bir vaqtning o'zida muvaffaqiyatli bajarish imkoniyati bilan bog'liq xususiyat. Diqqatning yuksak daraja-da taqsimlanishi - ko'pgina hozirgi zamon mehnat turlari muvaffaqiyatliligining muqarrar shartlaridan biridir. Masalan, operatorlar, ko'plab dastgohlarda ishlovchilar, transport haydovchilari va boshqalarning ishi ana shuni talab qiladi.
Diqqatning ko'chishi ma'lum obyektning bir faoliyatdan ikkinchi bir faoliyatga, bir obyektdan ikkinchi bir obyektga, bir harakatdan ikkinchi bir harakatga o'tishida namoyon bo'ladi. Diqqatning ko'chi-shi yo ongli ravishdagi xulq-atvorga, faoliyatning talablariga yoki o'zgarib ketayotgan shart-sharoitlarga muvofiq tarzda yangi faoliyatga kirishish zaruratiga bog'liq bo'ladi.
Faqat obyektlar va jarayonlar o'zgarib, faoliyat esa uzoq vaqt da-vomida o'zgarmasdan qolgan hollarda diqqatning barqarorligi doirasi-da uning ko'chishi yuz beradi. Bunday ko'chish uzoq davom etadigan ish paytida charchashning oldini oladi va shu bilan diqqatning barqarorligini oshiradi. Lekin bu tez-tez takrorlanavermasligi lozim, aks holda salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Diqqatning salbiy jihatlaridan biri parishonxotirlikdir. Parishonxo-tirlik diqqatni uzoq vaqt davomida jadal bir narsaga qaratishga layoqatsizlikda, diqqatning osongina va tez-tez bo'linib turishida na-moyon bo'lishi mumkin. Parishonxotirlikning bu ko'rinishi ko'pincha ish qobiliyati susayib ketishining va xulq-atvordagi uyushmaganlik-ning sabablaridan biri hisoblanadi. Parishonxotirlikni keltirib chiqa-ruvchi sabablar nimalardan iborat? Parishonxotirlik shaxsning barqa-ror xislati sifatida ixtiyoriy diqqat sustligining ko'rsatkichi hisoblanadi va u noto'g'ri tarbiya natijasida bo'lishi mumkin. Bunday pari­shonxotirlikka qarshi, avvalo, shaxsda irodaviy fazilatlarni shakllan-tirish yo'li bilan kurash olib borish kerak.
Tevarak atrofdagi olamning boyligi haqida, tovushlar va ranglar, hidlar va harorat, miqdor va ko'plab boshqa narsalar to'g'risida biz sezgi organlari tufayli bilamiz. Kishi sezgi a'zolari yordamida tashqi va ichki muhitning holati haqida rang-barang axborot olib turadi.
Sezgi oddiy psixik jarayon bo'lib, u moddiy olamdagi narsa va hodisalarning ayrim xususiyatlari aksidan, shuningdek moddiy qo'zg'atuvchilar tegishli retseptorlarga bevosita ta'sir etgan miqdorda organizmda hosil bo'ladigan ichki holatlardan tarkib topadi. Materiya sezgi organlarimizga ta'sir etib sezgi hosil qiladi. Sezgi a'zolari axborotni qabul qilib oladi, saralaydi, jamlaydi va miyaga yetkazib beradi.
Sezgi a'zolari tashqi olamning kishi ongiga kirib keladigan ya-gona yo'lidir. Sezgilar mohiyatiga ko'ra obyektiv olamning subyektiv obrazidir. Lekin sezgilarning hosil bo'lishi uchun organizm moddiy qo'zg'atuvchining tegishli ta'siriga berilishi kifoya qilmaydi, balki organizmning o'zi ham qandaydir ish bajarishi lozim.
Kishining hayoti va faoliyatida sezgilarning ahamiyati juda katta, negaki, ular bizning olam haqidagi va o'zimiz to'g'rimizdagi bilimla-rimiz manbai hisoblanadi. Inson tevarak atrofdagi olam haqida ha-misha axborot olib turishi kerak.
Sezgilarning Arastu tomonidan alohida ajratib ko'rsatilgan turlari mavjud:

1. 
   ko'rish;
   
2. 
   eshitish;
   
3. 
   hid bilish;
   
4. 
   badanning tegishi orqali sezish;
   
5. 
   ta'm bilish.
   

Sezgilar ma'lum bir qo'zg'atuvchining muayyan retseptorga ta'si-ri natijasida hosil bo'lgani uchun ham sezgilarning tasnifi ularni hosil qiladigan qo'zg'atuvchilarning va ana shu qo'zg'atuvchilar ta'sir qiladigan retseptorlarning xususiyatlariga asoslanadi.
Aks etish xususiyatiga va retseptorlarning joylashgan o'rniga qa-rab sezgilar, odatda, uch guruhga ajratiladi:

1. 
   tashqi muhitdagi narsalar va hodisalarning xususiyatlarini aks ettiradigan hamda tananing yuzasida retseptorlari bo'lgan ekstrotsep-tiv sezgilar;
   
2. 
   tananing ichki a'zolarida va to'qimalarida joylashgan hamda ichki a'zolarning holatini aks ettiradigan retseptorlarga ega bo'lgan interotseptiv sezgilar;
   
3. 
   retseptorlari mushaklarda va paylarda o'rnashgan propriotsep-tiv sezgilar; ular gavdamizning harakati va holati haqida axborot berib turadi.
   

Ekstrotseptivlarni ikki guruhga - aloqa bog'laydigan kontakt va distant retseptorlarga ajratamiz. Aloqa bog'laydigan reseptorlar ularga ta'sir qiladigan obyektlar bilan bevosita aloqa bog'lagan paytda qo'zg'aydi; badanning tegishi orqali sezish, ta'm bilish retseptorlari shular jumlasidandir. Distant reseptorlar uzoqdagi obyektdan keladi-gan qo'zg'atishdan ta'sirlanadi; distant retseptorlarga ko'rish, eshitish, hid bilish retseptorlari kiradi.
Sezgilar muayyan payt davomida retseptorga ta'sir o'tkazayotgan qo'zg'atuvchining o'ziga xos quvvatining asab jarayonlari quvvatiga aylanishi natijasida hosil bo'ladi. Sezgi a'zolari faqat moslashuvchan-lik, ijro qilish funksiyalarini bajaribgina qolmasdan, balki axborot olish jarayonlarida bevosita ishtirok etadigan harakat organlari bilan mustahkam bog'langan.
Sezgi asab tizimining u yoki bu qo'zg'atuvchidan ta'sirlanuvchi reaksiyalari tarzida hosil bo'ladi va har qanday psixik hodisa kabi reflektorlik xususiyatiga egadir.
Analizator uch qismdan tarkib topadi:

1. 
   tashqi quvvatni asab jarayoniga o'tkazadigan maxsus trans-formator hisoblangan periferik bo'limi (retseptor);
   
2. 
   analizatorning periferik bo'limini markaziy analizator bilan bog'laydigan yo'llarni ochadigan afferent (markazga intiluvchi) va efferent (markazdan qochuvchi) asablar;
   
3. 
   analizatorning periferik bo'limlaridan keladigan asab signallari-ning qayta ishlanishi sodir bo'ladigan qobiq osti va qobiq (miyaning o'zi bilan tugaydigan) bo'limlari.
   

Har bir analizatorlarning qobiq bo'limida retseptor hujayralarning asosiy qismi jamlangan o'zak, ya'ni markaziy qism va qobiqning turli joylarida u yoki bu miqdorda o'rnashgan tarqoq hujayra qismlaridan tarkib topgan tashqi qismi bo'ladi.
Analizator asab jarayonlarining yoxud reflektor yoyining butun yo'li manbai va eng muhim qismini tashkil etadi. Reflektor yoyi retseptordan, ta'sirotni miyaga olib boruvchi asab yo'llari va effektor-dan tarkib topgandir.
Shunday qilib, sensor (emotsional) va motor (harakat) qismlarning uyg'unlashuvi tufayli sensor (analizator) apparat reseptor ta'sir qilayotgan qo'zg'atuvchilarning obyektiv xususiyatlarini aynan aks ettiradi va shularning xususiyatlariga o'xshab qoladi.