Dispers materiallarning namligini aniqlash va nazorat qilish ishni bajarishdan maqsad: D

---

3.2 - LABORATORIYA ISHI 
DISPERS MATERIALLARNING NAMLIGINI
ANIQLASH VA NAZORAT QILISH 
ISHNI BAJARISHDAN MAQSAD: Dispers materiallarning namligini 
aniqlovchi asboblarning tuzilishi, ishlashini o’rganish va namunaviy grafikni 
qo’llagan holda dispers materiallarning namligini aniqlash. 
QO’LLANILADIGAN JIHOZLAR: Namunaning namligini aniqlovchi 
qurilma, namligi aniqlanishi zarur bo’lgan turli ashyolar uchun idishchalar. 
UMUMIY MA’LUMOTLAR 
Har xil materiallarni qayta ishlashda ularning namligi ma’lum chegarada 
bo’lishi talab qilinadi. Bunda ularning namligi va quritilish sifatini nazorat qilib 
turish ham zarur. Ana shu hollarda namlik o’lchovchi asboblar kerak bo’ladi. 
Namlik o’lchash-o’zgartkichlari ishlash prinsipiga qarab quyidagi guruhlarga 
bo’linadi: 
- elektr o’tkazuvchanligiga qarab (konduktometrik usul); 
- dielektrik singdiruvchanligiga qarab (dielektrik usul); 
- ikkilamchi (yordamchi) moddalarning elektrik va mexanik xossalarining 
o’zgarishlariga qarab atrof-muhit namligini o’lchash (gigrometrik usul). 
Qishloq xo’jaligi va to’qimachilik sanoati mahsulotlari va xomashyosi 
namligini o’lchash ularning elektr parametrlarining aktiv qarshiligi yoki dielektrik 
doimiysining namlik o’zgarishi bilan asoslanadi. Bunday jismlarning namligini 
o’lchash uchun konduktometrik yoki elektr sig’imini o’lchash (dielektrik 
singdiruvchanlik) usullari qo’llaniladi. 
Ashyo tarkibida namlik bo’lishi uning dielektrik singdiruvchanligini 
o’zgartiradi. Bunga sabab shuki, ashyo, masalan paxtaning quruq holdagi nisbiy 
elektr o’tkazuvchanligi 2 - 6 dan oshmaydi. Suvniki esa 80. Shu tufayli ularning 
namligi ozgina bo’lsa ham, suv borligidan nisbiy elektr o’tkazuvchanligi keskin 
oshib ketadi. Shuning uchun ulardagi namlikni dielektrik singdiruvchanligini 
o’lchash yo’li bilan aniqlash mumkin. Buning uchun ashyo kondensator 
plastinkalari orasiga joylashtirib, uning elektr sig’imini o’lchash kifoya. 
Namlikni o’lchash prinsipi ashyoning dielektrik singdiruvchanligi bilan, 
undagi namlikning foiz miqdori orasidagi bog’liqlikka asoslangan. 
Namlik o’lchagich radiotexnik elementlardan yig’ilgan alohida sxema (5.1-
rasm) va sig’imli sezgir elementdan iborat. 
Namlik o’zgarganda datchikning sig’imi o’zgarishi bilan elektrik kattalik 
(tok kuchi, kuchlanish) ham o’zgaradi. Namlik o’lchagichini har xil modda va 
materiallarning (yog’och, karton, qog’oz, paxta tolasi, teri va hokazo) o’lchashda 
ishlatish mumkin. 

---

 
5.1-rasm. Dielektrik usul bilan namlik o’lchovchi laboratoriya qurilmasining elektr 
prinsipial sxemasi 
Namlik o’lchagich qurilmasi quyidagicha ishlaydi: T1 va T2 tranzistorlaridan 
tuzilgan multivibrator to’g’ri burchakli kuchlanishlar impulsini ishlab chiqaradi. 
T3 va T4 tranzistorlaridan tuzilgan emitter qaytargichlari kam qarshilikka ega 
bo’lib, mikroampermetr mA-24 bilan multivibrator chiqishini muvofiqlashtirishga 
mo’ljallangan. Mikroampermetrdan o’tayotgan tok kuchining miqdori 
multivibrator chiqarayotgan to’g’ri burchakli impulslarning zichligiga bog’liq. 
Impulslarning zichligi zanjir sig’imiga bog’liq bo’lib, u C1 kondensatori 
sig’imi va datchikning sig’imi bilan aniqlanadi. Datchikning sig’imi esa namligi 
o’lchanayotgan materialning namligiga bog’liq. Materialning namligi oshsa, 
datchikning sig’imi ham oshadi. Ular orasida ma’lum bog’lanish bor. Namlikni 
o’lchash tartibi quyidagicha: qurilma elektr manbaiga ulangach, datchikning 
boshlang’ich sig’imi va zanjirning (ulovchi simlarining) umumiy sig’imini 
muvozanatlashtirish uchun R1 potensiometri yordamida mikroampermetr mili nol 
holatiga keltiriladi va VК2 ulab-o’chirgichi ulanib, "nazorat" holatiga qo’yiladi. R6 
potensiometri yordamida mikroampermetr mili 100 mkA holatga keltirilgach, VК2 
"ishchi" holatiga qo’yiladi. Datchikka namligi turlicha bo’lgan ashyo zich 
joylashtirilib, mikroampermetr ko’rsatmasi yozib olinadi va dispers 
materiallarning tajribaviy yo’l bilan olingan namliklari (namunaviy grafik) (5.2-
rasm) yordamida ashyolarning namligi aniqlanadi. 
 
5.2-rasm. Dispers materiallarining tajribaviy yo’l bilan 
olingan namliklari 

---

ISHNI BAJARISH TARTIBI 
1. Qurilmaning tuzilishi va sxemasi bilan tanishiladi. 
2. Qurilma elektr zanjiriga ulanadi va sozlanadi. 
3. Namligi turlicha (2-3 xil darajada) bo’lgan ashyo sig’im datchigiga 
joylashtirilib, mikroampermetrdan o’tayotgan tok o’lchanadi va jadvalga yoziladi.
Ashyo datchikka qayta joylashtirilib ushbu tajriba 3 marta takrorlanadi va bu 
jarayon har xil namlikdagi 3 xil ashyo namunalarida o’tkaziladi. Ularning o’rtacha 
qiymati topiladi. 
4. Olingan ma’lumot bo’yicha namunaviy grafik yordamida ashyolarning 
namligi aniqlanadi va tegishli xulosa yoziladi. 
TAJRIBA NATIJALARI JADVALI 
5.1-jadval 
Namlik datchigidan o’tayotgan tok qiymatlari 
№ Material 
Namligi, 
% 
I, mA 
1 
2 
3 
o’rtac
ha 
1 
Paxta 
chigiti 
bilan 
1 
10 
21 
22 
23 
22 
2 
20 
38 
40 
36 
38 
3 
25 
41 
40 
42 
41 
2 
Paxta 
tolasi 
1 
10 
33 
34 
35 
34 
2 
20 
65 
64 
66 
65 
3 
25 
71 
72 
73 
72 
3 
Yog’o
ch 
qirindi
si 
1 
10 
11 
12 
13 
12 
2 
35 
63 
64 
65 
64 
3 
18 
99 
98 
100 
99 
BAJARILGAN ISH BO’YICHA HISOBOT MAZMUNI 
1. Laboratoriya qurilmasi sxemasi va u haqida qisqacha ma’lumot. 
2. Tajriba natijalari jadvali. 
3. Xulosa. 
NAZORAT SAVOLLARI 
1. Materiallar namligi nima bilan belgilanadi? 
2. Namlik o’zgartkichlari ishlash prinsipiga qarab qanday turlarga bo’linadi? 
3. Gigrometrik namlik o’zgartkichining ishlash prinsipi nimaga asoslangan? 
4. Sig’im namlik o’zgartkichining ishlash prinsipi nimaga asoslangan?