Диссертация илмий раҳбар: г ф. н., доц. Юнусов Ғ. Х

I-БОБ. ЎРТА ВА ҚУЙИ ЗАРАФШОН ҲУДУДИНИНГ ТАБИИЙ-ГЕОГРАФИК ШАРОИТИ

1.1. Геологик тузилиши ва релъефи

1.2. Иқлим шароитининг ўзига хо хусусиятлари

1.3. Тупроқ қоплами

1.4. Ўсимлик дунёси

1.5. Гидрографияси

Зарафшон дарёсининг Ўзбекистон қисмидаги ирмоқлари табиий картаси

Зарафшон ҳавзаси дарёларининг асосий гидрологик кўрсаткичлари (В.Е.Чуб, 2007)

Т.р.	Дарё - пункт	F, км2	H, м	Сув сарфи, м3/с
				Qмак	Qмин	Qўрт
1	Зарафшон – Дупули қ.	10200	3100	201	112	155
2	Мағиёндарё – Сужина қ.	1110	2600	17,1	4,64	4,98
3	Ургут – Ургут ш.	25,1	1710	1,34	0,031	0,402
4	Аманқутансой-Аман-Қутан қ.	57,8	1601	1,99	0,190	0,951
5	Кафлятунсой –Аман-Қутан қ.	26,6	1582	0,61	0,068	0,172
6	Оқдарё –қ. Оғалиқ	70,9	1384	3,04	0,373	1,07
7	Сазагансой - Сазаган қ.	26,8	1456	0,830	0,150	0,381
8	Тегермон –Сағишмон қ.	39,3	1143	1,84	0,026	0,248
9	Тусун – Қора-Қия қ.	893	1110	7,90	0,700	1,36
10	Тусун – Қўйилиши	1110	930,0	6,50	0,047	1,74
11	Оқтепасой – Оча қ.	43,8	1570	1,48	0,036	0,304
12	Қораоғач – Мавлон қ.	34,7	1257	0,945	0,062	0,227
13	Майдон – Олмаота қ.	62,5	1138	1,36	0,138	0,488
14	Бигляр – Янги-Акчоб қ.	180	1340	2,85	0,110	0,714

Зарафшон дарёси ҳавзасидаги метеорологик кузатиш пунктлари ҳақида маълумот

Метеопункт

Ташкил топган йили

Денгиз сатҳидан баландлиги, м

Олиб бориладиган кузатувлар

Станция тури

метео

гидрология

агрометеорология

қоркўчкили

аерологик

авиаметеорологик

кўлли

метеорологик локатор

актинометрик

сув-балансли

иссиқлик-баланси

градиент

Самарқанд

1929

725

ГМБ

+

+

+

+

+

+

Даҳбед

1970

645,1

ФАМС

+

+

+

+

Пайшанба

2001

458,9

М-II

+

+

Қўшработ

1957

736,9

М-II

+

+

Нуробод

1955

489,9

М-II

+

+

Паяриқ

2001

М-IV

+

+

Янгиариқ

1987

АМП

+

+

Булунғур

1936

640

АМП

+

Мовлон

1978

1000

ГП

+

Омонқўтон

1951

1200

ГП

+

Янгиоқчоб

1963

810

ГП

+

Бахмазор

1974

1000

ГП

+

Ровотхўжа платинасининг қуйи бъефи

1983

800

ГП

+

Омонқутон МС кузатилган кўп йиллик ўртача ойлик атмосфера ёғинлари ва ҳаво ҳароратининг
йил давомида тақсимланиши 
Мовлон гидроогик станциясида кузатилган кўп йиллик ўртача ойлик атмосфера ёғинларининг фоизларда тақсимланиши

Ойлар	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IХ	Х	ХI	ХII	Йил
Х, мм	60,9	50,4	77,3	48,2	31,6	8,1	10,7	3,9	8,0	11,6	30,6	55,3	396
Х, %	15,4	12,7	19,5	12,2	7,98	2,05	2,70	0,98	2,02	2,93	7,74	14,0	100

1955-2017 йй.
Ҳаво ҳарорати ва атмосфера ёғинларининг йиллараро ўзгариши

1-боб бўйича хулосалар:

1. Зарафшон дарёси ҳавзасининг табиий географик шароити, жумладан, геологик тузилиши, релефи, иқлим шароити, тупроқ ва ўсимлик қоплами мавзу нуқтаи-назаридан ёритилди. Полеоген даврда тўпланган жинслар кўпрок денгиз фаолияти билан боғлиқ ҳолда кечган оргоноген ва терреген ҳосилалар, яъни оҳактош, гил, қумтошлардан иборат. Уларнинг қалинлиги 150-300 м. ни ташкил этади;

2. Зарафшон дарёсининг қуйи қисмида тупрок ҳосил қилувчи омилларнинг xусусиятлари турлича бўлганлиги туфайли унинг тупроқ қоплами ҳам бир xил эмас. Дарё ҳавзасининг қуйи қисмига тупроқ-қайир аллювиал, суғориладиган ўтлоқ тупроқлари учрайди;

3. Зарафшон ҳавзасида ёғин миқдори ғарбдан бошланиб шарққа томон ортиб боради. Чунки, Зарафшон табиий географик ўлкасининг шарқий қисмлари ҳавзанинг тоғли қисмларга тўғри келади. Масалан, Навоийда (мутлақ баландлиги 347 м) ёғин миқдори 177 мм, Каттақўрғонда (мутлақ баландлиги 465 м) 282 мм, Самарқандда (мутлақ баландлиги 695 м) 382 мм ни ташкил этади;

4. Зарафшон ҳавзасида 80 дан ортиқ гидрологик постларда сув сарфларини кузатиш ишлари амалга оширилган;

5. Шунингдек, ҳавзада 25 га яқин метеорологик станцияларда кузатиш ишлари амалга оширилган. Ушбу кузатиш ишлари ўзининг муддати ва давомийлиги билан бир-биридан фарқ қилади. Самарқанд метеорологик станциясида атмосфера ёғинларининг энг катта қийматлари 1969 ва 1993 йилларда кузатилган бўлиб, мос равишда уларнинг йиллик қатламлари 861 мм ва 798 мм ни ташкил этган.

II-БОБ. ЗАРАФШОН ДАРЁСИ ЎРТА ВА ҚУЙИ ОҚИМИ ГИДРОЛОГИК РЕЖИМИ

3.1. Оқим меъёри ва уни белгиловчи омиллар.

3.2. Йиллик оқимнинг ўзгарувчанлиги.

3.3. Оқимнинг йил давомида ойлар бўйича тақсимланиш.

3.4. Оқимнинг йиллараро тақсимланиши.

Дарё оқимининг ҳосил бўлишида қуйидаги омиллар таъсир кўрсатади:

• Ҳавзанинг иқлим шароити;
• Ҳавза ер устининг тузилиши (рельефи);
• Ҳавзанинг тупрок, шароити;
• Ҳавзанинг ўсимлик қоплами;
• Ҳавзанинг геологик — метологик тузилиши;
• Ҳавзада кўллар, ботқоқликлар ва музликларнинг мавжудлиги.

Йиллик оқимнинг ўзгарувчанлик коэффициентини ҳисоблаш

Дарё-пост	Кузатиш йиллари	Кўп йиллик ўртача сув сарфи	Cv
Зарафшон - Ровотҳўжа тўғони	1924-2018	157,6	0,143
Зарафшон - Зиёвуддин қ.	1963-2018	55,8	0,447
Зарафшон - Навоий ш.	1967-2018	38	0,569
Оқ-Қорадарё сув тақсимлагичи	1963-2018	38,4	0,431
Оқдарё - Хатирчи қ.	1963-2019	17,4	0,513
Қорадарё - Хатирчи қ.	1963-2020	33,9	0,575

Ўзгарувчанлик коэффициентининг йил давомида тақсимланиши